Fanagorija

Fanagorija Φαναγόρεια
Zemlja	Senoj, Krasnodarski kraj, Rusija
Regija	Tamansko poluostrvo
Civilizacija	grčka, prabugarska, hazarska
Period postojanja	od arhajske Grčke do srednjeg veka
Koordinate: 45°16′N 36°57′E

Fanagorija (starogrčki: Φαναγόρεια, Phanagóreia) naziv je najvećeg starogrčkog grada na Tamanskom poluostrvu koji se prostirao na dva platoa duž azijske obale Kimerijskog Bospora. Fanagorija je bila veliko trgovište preko koga se odvijao sav saobraćaj između obale Meotijske močvare (delte Dona) i oblasti na južnoj strani Kavkaza. Bila je azijska prestonica Bosporskog kraljevstva, čija je evropska prestonica bio Pantikapej. Strabon ga opisuje kao znameniti grad poznat po razvijenoj trgovini. Lokalitet Fanagorije nalazi se danas malo zapadno od Senoja u Krasnodarskom kraju u Rusiji. Drugi starogrčki grad, Hermonasa, leži 25km zapadano, na obali kod današnjeg grada Tamana.

Antička historija

Fanagorija i druge grčke kolonije na severnoj obali Crnog mora.

Fanagoriju su 543. pne. osnovali kolonisti iz Teosa koji su pobegli iz Male Azije nakon što su se sukobili s Kirom Velikim. Grad je nazvan po jednom od tih kolonista po imenu Fanagor (Phanagoras). "Neobični krajolik Tamanskog poluostrva, s njegovim gudurama, procepima, brdima i niskim kupama aktivnih vulkana, sigurno je zadivio drevne koloniste još i više nego što danas zadivljuje nas", primetila je Yulia Ustinova.

U 5. veku pne. Fanagorija je napredovala zahvaljujući razvijenoj trgovini sa Skitima i Sindima. Nalazila se na drevnom arhipelagu Korokondamitisa, između Crnog mora i Meotijske močvare, i zauzimala je površinu od 75 hektara, od kojih se jedna trećina nalazila pod morem. Početkom 4. veka pne. rastuće Bosporsko kraljevstvo pokorilo je veći deo teritorije Sinda, uključujući i Fanagoriju, koja je dotad funkcionisala kao samostalni polis. Kako je opadala stara prestonica, Pantikapej, koja se nalazila na drugoj strani Bospora, tako je rasla važnost Fanagorije. Na početku naše ere Fanagorija se pojavljuje kao glavno središte kraljevstva.

Tokom mitridatskih ratova grad se svrstao uz Rimsku republiku i potom izdržao opsadu koju je preduzeo Farnak II Pontski. Upravo je u Fanagoriji dignut ustanak protiv Mitridata VI Pontskog malo pre njegove smrti; a njegovi sinovi, koji su držali tvrđavu, morali su se predati ustanicima. Na jednom natpisu zapisano je da je kraljica Dinamija priznala Oktavijana Avgusta kao "cara, cezara, sina božjeg, boga Avgusta, nadzornika sveg kopna i mora". Odanost Rimu omogućila je Fanagoriji da zadrži dominantan položaj u tom regionu sve do 4. veka nove ere, kad su grad opljačkali i razorili Huni.

Srednji vek

Do 7. veka grad se oporavio od jednog stoleća barbarskih naleta. Tu se nalazila prestonica Velike Bugarske od 632. do 665. godine, za vreme vladavine Kubrata. Kad je Asparuh poveo Prabugare na zapad prema Dunavu, Fanagorija je, makar nominalno, potpala pod vizantijsku vlast. U gradu je ipak bio prisutan jedan hazarski tudun (namesnik), pa se i faktična kontrola nad gradom verovatno nalazila u hazarskim rukama sve do poraza Georgija Cula 1016. godine. Godine 704. svrgunuti vizantijski car Justinijan II sa svojom suprugom Teodorom, sestrom hazarskog kagana Busira Glavana, nastanio se u Fanagoriji (kojom je tada upravljao hazarski tudun Balgicin), pre no što se uz pomoć Bugarske vratio u Carigrad.

Izgleda da se u 10. veku grad suočio s nekom invazijom, koju su navodno preduzeli drevni Rusi. Nakon toga Fanagorija se po značaju nije mogla nadmetati sa susednim Tmutarakanom. U poznom srednjem veku na ruševinama Fanagorije niknuo je grad Matrega; taj je lokalitet bio deo mreže đenovskih poseda na severnoj obali Crnog mora. U 15. veku tu je bilo središte poseda porodice Ghisolfi. Nakon toga na tom lokalitetu više nije bilo stalnog naselja.

Iskopavanja

Lokalitet Fanagorije utvrđen je u 18. veku, kad su tu otkrivene mermerne baze kipova s posvetama Afroditi. Hekatej i Strabon spominju jedno lokalno svetilište Afrodite kao najveće u pontskoj oblasti. Arheološka su istraživanja započela 1822, kad su "vojnici prokopali jednu veliku humku i tom prilikom pronašli mnogo predmeta od zlata i srebra, od kojih su mnogi bili jedinstveni, i zatim ih podelili među sobom".

Osim samoga grada, arheologe je naročito zanimala jedna velika nekropola koja se proteže na tri strane oko Fanagorije. Radi se o hiljadama pokopanih tela, od kojih se mnogi nalaze u sarkofazima od čempresovine ili mermera ― što ukazuje na blagostanje drevne Fanagorije. Iskopavanja su u 19. veku uglavnom sprovođena amaterski; svake godine bilo je porušeno i do dvanaest kurgana. Neki od najzanimljivijih nalaza otkopani su 1860-ih godina na lokalitetu tumulusa Boljšaja Bliznica, koju je Michael Rostovtzeff klasifikovao kao žensku nekropolu s tri odaje.

U jednom od kraljevskih kurgana kod Fanagorije "nalazi se kameno stepenište koje se spušta do pravougaonog hodnika, koji predstavlja ulaz u grobnu odaju (3.70 × 3.75 × 4.70 m). Te dve sobe natkrivene su svodom na kome su vidljivi ostaci slikane dekoracije. Zidne slike oponašaju optočeni mermer. S obe strane ulaza u grobnicu dugački kameni sanduci sadrže posmrtne ostatke četiri konja uz koje su položeni raskošni posmrtni darovi ― sedla i uzde od zlata i pozlaćene bronze". Vladimir Blavacki otpočeo je 1936. nova iskopavanja u Fanagoriji. Među novijim nalazima jeste i jedan natpis koji ukazuje na to da je u Fanagoriji već 51. g. nove ere postojala sinagoga. Podmorska istraživanja na tom lokalitetu otkrila su veći broj fragmenata arhitektonskih struktura.

Trivia

Fanagorijski ostrvo, jedno od Zedskih ostrva kod Livingstonovog ostrva na Antarktiku, nazvano je po Fanagoriji.

Povezano

• Grčka kolonizacija

Literatura

• Morgan, Catherine (2004). Tsetskhladze, Gocha R.. ur. Attic Fine Pottery of the Archaic to Hellenistic Periods in Phanagoria. Phanagoria Studies. 1. Leiden: Brill. ISBN 9789004138889. 
• Tsetskhladze, Gocha R. (1997). „A Survey of the Major Urban Settlements in the Kimmerian Bosporos (With a Discussion of Their Status as Poleis)”. u: Nielsen, Thomas Heine. Yet More Studies in the Ancient Greek Polis. Historia Einzelschriften. 117. Stuttgart: Franz Steiner Verlag. str. 39–82. ISBN 9783515072229. 
• Tsetskhladze, Gocha R, ur. (1998). The Greek Colonisation of the Black Sea Area: Historical Interpretation of Archaeology. Historia Einzelschriften. 121. Stuttgart: Franz Steiner Verlag. ISBN 9783515073028. 

Vanjske veze

• Arheološka istraživanja u Fanagoriji Arhivirano 2008-06-23 na Wayback Machine-u (ru)
• Historija i mape fanagorije Arhivirano 2006-10-10 na Wayback Machine-u (ru)
• Novčići iz Fanagorije u Numizmatičkom muzeju u Odesi
• Zlato iz Fanagorije Arhivirano 2006-10-10 na Wayback Machine-u