Čistka

Čistka predstavlja opsežno i sistematsko uklanjanje kadrova iz mjesta u vojsci, policiji, pravosuđu, drugim tijelima državna državne uprave, državnim poduzećima, kulturnim i drugim javnim institucijama te (najčešće vladajućoj) političkoj stranci čiji je glavni motiv političke prirode. Čistku provodi vlast, a njen glavni motiv čistke jest nastojanje da se državna uprava, odnosno društvo u cjelini, što je moguće više uskladi s njenim interesima i/li ideologijom, odnosno uklone tj. "očiste" svi kadrovi koji bi tome iz raznih razloga predstavljali smetnju ili potencijalnu prijetnju po opstanak režima.

Riječ "čistka" dolazi iz ruskog jezika (чистка) te se najčešće povezuje s praksom koju je provodio boljševički, odnosno staljinistički režim u Rusiji i Sovjetskom Savezu u prvih nekoliko decenija nakon oktobarske revolucije. Zbog svega toga je izraz "čistka" stekao izuzetno pežorativno značenje, te se za njega u kasnijim periodima često koriste razni eufemistički izrazi. Najpoznatiji primjer je lustracija u post-komunističkim državama, odnosno "diferencijacija" provedena nad protivnicima Slobodana Miloševića u SR Srbiji nakon Osme sjednice CK SK Srbije 1987. godine.

Oblici čistki

Čistke po svom opsegu i metodama, ovisno o političkom sistemu i ideologiji, mogu imati različite oblike. Najblaži se svode na jednostavno premještanje "očišćenih" pojedinaca s važnijih na manje važne položaje, što se, uz imenovanje na "zvučne" titule, može okarakterizirati i kao tzv. smjenjivanje unaprijeđivanjem. Nešto oštrije metode predstavljaju prisilna umirovljenja, a još oštrije su degradiranja i otpuštanja iz državne službe, odnosno izbacivanja iz stranke.

Najekstremniji oblici čistke su oni kojima se "očišćeni" kadrovi nastoje eliminirati ne samo iz vladajuće strukture, nego i iz društva uopće, kako više nikada ne bi bili u prilici da, makar posredno, "štetno" utječu na novu vlast. To podrazumijeva hapšenja, hapšenja, progonstvo, montirane sudske procese nakon kojih slijede dugotrajne zatvorske kazne ili egzekucije, odnosno damnatio memoriae nakon kojih takve osobe postaju ne-osobe.

Čistke se, ovisno o okolnostima, provode kroz formalne odluke upravnih, stranačkih i drugih tijela, odnosno na temelju za to posebno izglasanih zakona te, u pojedinačnim slučajevima, sudskih presuda. U starom Rimu se pak kao pravni osnov za čistke koristio institut proskripcija kojima bi se mete čistki proglašavale neprijateljima države te tako davala ovlast za njihove fizičke likvidacije. Pojedini režimi, pak, čistkama ne daju čak ni elementarnu pravnu utemeljenost, a za što je primjer Hitlerova likvidacija vodstva SA u Noći dugih noževa godine 1934. godine.

Posljedice čistki

Posljedice čistki na neko društvo ili državu variraju ovisno o njihovom opsegu, metodama ili općim društveno-ekonomskim i drugim okolnostima u kojima se provode.

Neki teoretičari, pogotovo oni koji pripadaju ljevici, smatraju da čistke same po sebi nisu negativna pojava, odnosno da u pojedinim slučajevima mogu biti korisne, odnosno poslužiti za poticanje efikasnosti državne uprave, odnosno uklanjanje korupcije i nepotizma. Kao primjer se navodi post-francuska revolucionarno eliminacija aristokratskih oficira ancien regimea iz francuske vojske, koja je omogućila da na njihova mjesta dođu daleko sposobniji oficiri porijekla iz niže klase zaslužni za buduće uspjehe u napoleonskim ratovima.

Mnogo je uvriježenije mišljenje prema kome čistke imaju pretežno negativne posljedice, bilo da je riječ o oblicima karakterističnim za totalitarne režime, ili za rane faze suvremenih demokracija, kao što je tzv. "sistem plijena" (spoils system), odnosno potpuna smjena svih upravnih kadrova nakon svake izborne smjene vlasti u SAD 19. vijeka. Tako učestale čistke, odnosno prijetnja iznenadnog prekida karijere na osnovu nekada teško dokučivih političkih kriterija, kod mnogih njenih potencijalnih žrtava stvara poticaj da svoju buduću egzistenciju pokušaju koliko-toliko osigurati kroz korupciju, ali i da opasnost po sebe spriječe nastojanjem da na sebe ne skreću pretjeranu pažnju (tzv. "netalasanje"), što u cijelom društvu potiče konformizam, neprijateljstvo prema "novim" i "opasnim" idejama i na kraju dovode do stagnacije.

Čistke također, ukoliko se počnu primjenjivati neograničeno i dobiju stihijski karakter, mogu posredno ugroziti i sam režim odnosno državu koja ih je pokrenula. Tu se kao najbolji primjer navodi Velika čistka u SSSR, koja je posebno teško pogodila Crvenu armiju te - zbog naglog gubitka najsposobnijih kadrova - u drugom svjetskom ratuu umalo dovela do poraza od nacističke Njemačke.

Kao jedno od sredstava za djelomično uklanjanje štetnih posljedica čistki se u pojedinim državama razvio institut tzv. političke rehabilitacije.

Najpoznatije čistke na prostoru bivše Jugoslavije

• Čistka staljinističkih kadrova, odnosno pristaša Staljina iz redova Partije i državne uprave nakon rezolucije Informbiroa 1948. godine;
• čista pristaša Aleksandra Rankovića iz UDBA-e i drugih organa Partije i države koja je uslijedila nakon brionskog plenuma 1966. godine;
• čista sudionika MASPOK-a u Hrvatskoj, a potom i "liberala" u drugim republikama SFRJ koja je uslijedila nakon sastanka Predsjedništva CK SKJ u Karađorđevu krajem 1971. godine;
• "diferencijacija", odnosno čistka svih protivnika Slobodana Miloševića nakon Osme sjednice CK SK Srbije 1987. godine;
• čistka albanskih kadrova iz državne uprave na Kosovu nakon antibirokratske revolucije i ukidanja kosovske autonomije:
• čistka pravosudnih kadrova u Hrvatskoj 1991/92. godine

V. također

• Etničko čišćenje
• Proskripcije
• Politička rehabilitacija