Neolitska nalazišta na području Tuzle

Neolit u Evropi. Na teritoriji Bosne i Hercegovine došlo je do susreta Impresso kulture sa Sredozemnog mora i Starčevačke kulture iz Podunavlja

Rekonstrukcija neolitskog naselja u Tuzli

Neolitska nalazišta na području Tuzle od velikog su značaja za proučavanje razvoja Starčevačke kulture, njenog širenja, kao i odnosa sa zajednicama jadranske oblasti iz vremena starijeg neolita. Osim toga, na primjeru nalazima bogatog i dugotrajnog naseljavanja u Gornjoj Tuzli mogu se izvući zaključci o važnosti koje su naslage soli i slani izvori imali već od perioda srednjeg neolita i ranoneolitskim kolonistima omogućili naseljavanje centralno-balkanskog prostora u tolikom obimu.

Jedino registrovano izvorište soli najverovatnije je i razlog aglomeracije starčevačkih nalazišta u SlavonijaSlavoniji, gdje je plodno, aluvijalno zemljište s jedne strane i blizina izvorišta soli bila izvanredna kombinacija za razvoj neolitskih zajednica u ovoj oblasti. Za stanovnike Obre I u dolini Bosne udaljenost je oko 7 dana, pa je Tuzla i za njih bila siguran izvor.

Ovakva mjesta, kakvo je bilo i naselje u Gornjoj Tuzli, bila su idealna za stočarstvo, konzerviranje mesnih i mlečnih proizvoda te time i mjesta sa velikim kapacitetima za uspešnu trgovinu, što se može i videti po bogatstvu nalaza u Gornjoj Tuzli. Osim kontakta sa susjednim neolitskim grupama u naseljima kod Tuzle vidi se i uticaj grupa sa obala Egejskog mora, Makedonije, Rumunije i Mađarske.

Dobar dio posuda su dospjele sa strane, što je posljedica ustaljenih razmjena sa zajednicama koje su zavisile od ovog izvorišta soli.

Lokalitet Gornja Tuzla

Ovo značajno naselje starčevačke i vinčanske kulture smješteno je na obroncima planine Majevice. Ono se prostire uz tok rječice Jale i do obronaka brda Hum. Prema površinskim nalazima praistorijsko naselje pokrivalo je impozantnu površinu od 12-15 hektara. Iskopavanja su obavljena pod rukovodstvom Borivoja Čovića od 1955 do 1958. godine.

Starčevačka kultura

Konstatovan je moćan kulturni sloj od preko 5 m. Za period Starčevačke kulture značajan je stratum VI (5,45-4,9 m) koji leži neposredno iznad zdravice. U ovom sloju sreću se slijedeći oblici keramike: jednostavni loptasti lonci sa više ili manje razgrnutim obodom, lonci sa naglašenim prelazom iz ramena u trbuh kao i poluloptaste posude, većih dimenzija. Gruba keramika najčešće sadrži organske primjese, kao što je to pljeva ‘ponekad i u veoma velikoj količini’. Najčešći način ukrašavanja grube keramike je barbotin tehnika (namjerno ogrubljivanje površine posude nanošenjem dodatnog sloja), urađena u motivu starčevačkih kanelura ili cik-cak motiva.

Klasa slikane keramike je zastupljena sa oko 20% u odnosu na ukupni broj fragmenata što je izuzetno visok procenat. Motiv je isključivo pravolinijski. Dominiraju geometrijski motivi: trouglovi, trake, mreža i cik-cak linije. Analizom C14 nalazi pripadaju vremenu 6640 – 5475. godine p.n.e. Naselje u Gornjoj Tuzli je do sada najstarije otkriveno neolitsko naselje u Bosni i Hercegovini.

Autohtonost keramike se ogleda u ornamentima mrke boje, za razliku od centralnog područja gdje je u upotrebi bijela boja. Posebnost je i izrada sudova sa šiljatim dno, koje su upravo služile za čuvanje i transport soli, i plitkih sudova sa valovitim obodom za isoljavanje.

Po malom broju životinjskih kostiju smatra se da je Starčevački period vrijeme pripitomljavanja domaćih životinja.

Konstatovan je i dio većeg ognjišta, izvan kuća, tri puta obnavljanog. U njega je uzidan veliki keramički sud

Vinčanska kultura

Stratumi V-II u cjelini pripadaju vinčanskoj kulturnoj grupi, pri čemu dva starija stratuma (V i IV) odgovaraju njenoj tordoškoj, a dva mlada (III i II) pločničkoj fazi. Za stratume III i II veoma su značajni nalazi većeg broja sitnih predmeta izrađenih od bakra, te brojne grudice bakarnog oksida, tragova lijevanja i prerade bakra.

U Gornjoj Tuzli arheolozi su naišli na značajan kulturni sloj, tzv. Vinča C, i u njemu malu keramičku skulpturu sa ljudskim likom. Sloj potiče iz perioda 4.700. - 4500. godine prije nove ere.

I u Gornjoj Tuzli, kao i na ostalim lokalitetima vinčanske kulture, pronađena je keramika sa znakovima (vinčansko pismo ?), čije porijeklo i značaj još nisu utvrđeni, pa se samo nagađa da su to prvi tragovi pismenosti na tlu Bosne i Hercegovine. I u ovom periodu se i dalje proizvode posude sa šiljatim dno i valovitim obodom.

Po velikom broju životinjskih kostiju, stočarstvo je bilo glavan privredna grana.

Ostala nalazišta

Donja Tuzla

Smješteno je u starom centru Tuzle (stari trg sa okolinom). Nije sistematski istraživano, već je poznato zahvaljujući materijalu prikupljenom prilikom građevinskih radova. Koliko se na osnovu raspoloživog materijala može suditi, naselje odgovara vremenu mlađe vinčanske kulture (Vinča - Pločnik), mada nije isključeno i postojanje starijih slojeva.

Varoš

Ovo je nalazište sa isključivim nalazima iz perioda Vinčanske kulture. Debljina sloja je 4 metra, sa 4 stratuma. Jedina razlika u nalazima je što se ovdje posude sa šiljatim nogama javljaju tek u kasnoj fazi (stratum II).

Donja Mahala na obali Save kod Orašja i Donji Klakar zapadnije od Donje Mahale su po nalazima vezana za slična naselja na lijevoj obali Save, u Slavoniji.