Masakr u potkamešničkim selima
Pokolj u potkamešničkim selima je naziv za masovno ubojstvo stanovnika sela podno planine Kamešnica u Cetinskoj krajini u Hrvatskoj koje su 28. i 29. ožujka 1944. za vrijeme Drugog svjetskog rata počinili pripadnici 7. bataljona njemačke 7. SS divizije Prinz Eugen.[1] Tada je ubijeno između 1500 i 1800 stanovnika, pri čemu je najgore stradalo zaselak Ratkovići u selu Podi, a potom Otok i Ruda. Do pokolja je došlo tokom operacija koje su njemačke snage poduzimale protiv partizana, tokom kojih su snage divizije Prinz Eugen vršile rutinsku odmazdu nad civilnim stanovništvom za koje se sumnjalo da pomažu partizanima. Većina žrtava su bile žene, djeca i starci, a po nacionalnosti su svi bili Hrvati. Razmjeri pokolja su bili takvi da su čak i lokalni dužnosnici NDH, pod čijom su nominalnom vlašću nalazila sela, uputili službeni prosvjed svojim njemačkim saveznicima.
Neposredno prije masakra, oficiri iz 264. divizije Wehrmachta šalju 24. marta 1944. štabu 15. brdskog armijskog korpusa telegram sljedeće sadržine:
5. SS korpus vodi akciju čišćenja planine Mosor od 25. 3. ujutro.[2]
General Edmund Glaise von Horstenau (Edmund Glajze fon Horstenau), njemački opunomoćeni komandant u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, u svom dnevniku detaljno opservira masakr 7. SS divizije nad civilima u potkamešničkim selima. Njegov ratni dnevnik je preveden na srpski jezik i objavljen 2007. godine pod naslovom Između Hitlera i Pavelića: Memoari kontroverznog generala (Nolit, Beograd). XXI poglavlje knjige (“Zverstva SS jedinica u Dalmaciji”) posvećeno je analizi okolnosti koje su dovele do zločina, kao i konsultacijama vođenim tim povodom sa njemačkim i hrvatskim zvaničnicima. Von Horstenau prvo iznosi osnovne činjenice o zločinu:
Otok i još tri sela kod Sinja, naseljena rimokatoličkim stanovništvom, krajem marta 1944. uništena su od strane delova 7. SS divizije koja nosi ime „Princ Eugen“. Tim nedelom uprljali su njegovo ime. Prva informacija glasila je da je iz tog sela ubijeno nekoliko stotina staraca, žena i dece. Posle toga javili su se Hrvati i tvrdili da su naše trupe ubile između tri i četiri hiljade ljudi. Ovu tvrdnju potkrepili su delom i užasnim slikama sa imenima ubijenih. Nemački svedoci, Rekvart i Kačinka, potvrdili su ispravnost ovih brojki. Oni su se slučajno našli u Dalmaciji. Tačnost podataka potvrdio je i naš komandant Splita, pukovnik Mosdorf. Kačinka je bio kod mene i ispričao mi je ceo slučaj. SS jedinica boravila je najmanje dvadeset sati u tim selima gde su mirno jeli i pili. Oni ovde zapravo nisu ni smeli da se zadržavaju jer to područje stoji u nadležnosti susedne jedinice. Iznenada, noću, navalili su na selo i ljude pobili ili ih zapalili.[3]
– Edmund Glaise von Horstenau, njemački opunomoćeni general u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj
General von Horstenau piše da je početkom maja 1944. održao sastanak sa generalom Arthurom Phlepsom, komandantom V SS brdskog korpusa (kojem je divizija Prinz Eugen bila potčinjena), kako bi se informisao o pojedinostima događaja. Horstenau tvrdi da su vlasti NDH isprva htjele da Nijemcima „priskoče u pomoć“ i da ih „izvuku iz neprijatne situacije“, time što bi zločin pripisali „četnicima i pojedinim SS oficirima koji su od četnika bili pogrešno obavešteni“. Ipak, sâm general Phleps je potvrdio da su četnici bili saučesnici u masakru:
Flepsa sam posetio 1. maja 1944. Priznao je da nam taj događaj donosi mnogo glavobolje i veliki politički gubitak. Rendulić, divlji momak, pokušao je prvo da opravda zločin „borbenim dejstvima“. Ali je ipak na kraju morao da sprovede istragu. [...] Kako je naš večernji razgovor sve više odmicao, tako je Fleps sve više napuštao svoje prvobitno stanovište da su posredi bile „borbene mere“. Na kraju našeg razgovora Fleps mi je rekao da je reč o četnicima koji nose SS uniforme. Namera im je da posle borbe i prestanka rata Hrvati budu bezopasni. Čitava stvar, u to nema nikakve sumnje, predstavlja sramotan čin. Isto tako ne postoji nikakva neizvesnost oko toga da je za zločin odgovorna SS divizija.[4]
General Edmund Glaise von Horstenau u dnevniku navodi i da je ministar vanjskih poslova NDH Stijepo Perić, u jednom od susreta sa Siegfriedom Kascheom, veleposlanikom Velikonjemačkog Reicha u Zagrebu, iznio pretpostavku da su i četničke jedinice „u znatnoj mjeri“ učestvovale u masakru.[5] 28. aprila 1944. godine, ministar Perić je bio prisiljen podnijeti ostavku usljed njemačkog pritiska.[6]
U zaključcima, Edmund Glaise von Horstenau ostavlja mogućnost da su se četnici »prikrpili« 7. SS diviziji te tako uzeli učešća u pokolju. Povlačeći paralelu sa savezničkim bombardovanjem u Drugom svjetskom ratu, general von Horstenau vrši relativizaciju zločina i postavlja ga u kontekst ustaške genocidne politike:
Za ovakve postupke odgovoran je nadmeni, surovi duh u kome su SS vojnici vaspitani. Istovremeno, mora da se kaže da naši neprijatelji čine neuporedivo veće i podlije zločine, pa onda niko nema prava da se uzbuđuje ni zbog ovakvih zločina. Ovde mislim na niske, svirepe anglo-američke vazdušne gangstere i teroriste. Kako je došlo do zločina u Otoku, ostaje tajna. Treba da se poznaju motivi. Pitao sam Flepsa da li je on primio u diviziju i neke Srbe iz Banata. On je kazao da u diviziji nema Srba, ali opet u to nije sasvim siguran. U svakom slučaju, obavešten sam da i među banatskim Nemcima, a divizija se službeno sastoji od njih, dakle, od banatskih Švaba, ima dosta onih koji su pravoslavne vere. Sigurno da su se njima nekako prikrpili, kao pomoćno osoblje, i srpski četnici. Grozno krvoproliće u Otoku čovek ne može da posmatra izolovano, već treba da gleda kao nastavak krvavih obračuna koje su u maju 1941. započeli poglavnik i njegovi drumski razbojnici.[7]
Masakr u potkamešničkim selima registrovan je i u ratnom dnevniku Vrhovne komande Wehrmachta. Uz nepreciznost u datiranju i lociranju zločina, njemački oficiri koji su vodili dnevnik zapisuju da je „kod Knina u julu 1944. godine ubijeno oko 400 hrvatskih civila“; očevidno je riječ o višestruko umanjenoj cifri ubijenih. Pored 7. SS divizije, odgovornost za »incident« je pripisana i njihovim saborcima iz četničkih redova:
Nedaleko od Knina došlo je do incidenta, u kome je, navodno, ubijeno 400 hrvatskih civila i to od strane SS-brdske, dobrovoljačke divizije “Princ Eugen” i četnika. Hrvatske vlasti su se, zbog tog incidenta, požalile nemačkom ministarstvu spoljnih poslova.[8]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta (“Princ Eugen” i četnici zajedno)
O tim se događajima relativno malo govorilo u doba bivše Jugoslavije. U prvim godinama nakon uspostave samostalne Hrvatske je zbog revizionističkih nastojanja da se rehabilitira NDH, zločin koji su Nijemci počinili nad svojim nominalnim saveznicima još više prešućivan, odnosno odgovornost za njega se nastojala prebaciti isključivo na četnike i njihovu Dinarsku diviziju, a u nekim slučajevima i na same partizane.
- ↑ Prema nekim navodima je u pokolju sudjelovala i 369. legionarska divizija čije su ljudstvo činili Hrvati pod vodstvom njemačkih oficira.
- ↑ NARA, T314, Roll 562, frame no. 000179.
- ↑ Glez fon Horstenau, Između Hitlera i Pavelića: Memoari kontroverznog generala, Nolit, Beograd, 2007, str. 472–473.
- ↑ Glez fon Horstenau, n. d., str. 473–474.
- ↑ Glez fon Horstenau, n. d., str. 474, fus. 7.
- ↑ Jozo Tomasevich, War and Revolution in Yugoslavia, 1941-1945: Occupation and Collaboration, Stanford University Press, 2001, pp. 322–323.
- ↑ Glez fon Horstenau, n. d., str. 474.
- ↑ „Nikola Živković, Srbi u Ratnom dnevniku Vrhovne komande Vermahta”. Arhivirano iz originala na datum 2016-08-03. Pristupljeno 2022-11-04.
- Jozo Akrap-Majski: "Istina o zločinima u selima Cetinske krajine 1944.", Memento, Razlog, Zagreb, 2004., ISBN 953-6985-03-9,
- Jozo Kundid: "U ratnom vihoru", Sin Ku, Split, 2004., ISBN 953-99542-0-7
Oba autora su iz postradalih sela. Jozo Kundid je iz sela Podi, a Jozo Akrap-Majski iz Voštana (pobijeno mu je 30 članova uže i šire obitelji; autoru je u vrijeme pokolja bilo 11 godina).