Župa u vreme Nemanjića
Za ostale upotrebe, v. Župa.U vreme Nemanjića (1171—1371) župa ili županija bila je mala teritorijalna jedinica, osnova većih pokrajina. Obično je to bila samo kratka rečna dolina ili kotlina, ali svakako manja od nemačke župe ili ugarske županije. Da je župska teritorija bila mala vidi se iz popisa župa u primorju i nabrajanja grupa od župa u manastirskim poveljama.
Župa je često bila podeljena na dva dela, gornju i donju župu, prema toku reke. Imena su uglavnom vezivana sa rekom, kao što su Toplica, Rasina, Lugomira ili Lepenica na istoku, Crmnica na zapadu. Župe su se ređe nazivale po imenu kraja, kao Podlužje u Zeti, Hvostno kod Peći ili Vrm kod Klobuka. Imena župe su se ponekad davala i po imenu svog glavnog grada, kao Brskovo, Prizren, Rudnik ili Braničevo.
Granica između župa bila je ili šuma ili neko pusto brdo, bez određene pogranične linije. Okolna sela su bila dužna, po zakoniku Stefana Dušana, da postavljaju stražare u tom pustom kraju. Ako to ne bi učinili, u slučaju neke krađe, razbojništva ili bilo kakve druge štete, dužni su bili da plate štetu.
Grad je bio središte župe. Stanovništvo je bilo u obavezi da čuva i održava grad u dobrom stanju, tako što će ga popravljati i dozidavati. Župama su vladali župani, koji su u početku bile starešine lokalnih gradova. Pored župana postojala je skupština svih slobodnih ljudi u župi.
Kako je vladarska moć rasla tako je slabila župa, koja od Nemanje gubi sve više i više od svog starog značaja i individualnosti. Župa se razvijala drugačije nego na primer u Ugarskoj, gde su županije, u XIV veku, imale izvesnu samoupravu sa slobodno biranim vlasteoskim sudijama. Župska okupljanja bila su uglavnom zbog sudskih sastanaka ili skupštine na kojima su se objavljivale vladine naredbe.
Zajednička prava župskog stanovništva omogućavala su im korišćenje župske teritorije, kako bi izveli stoku na pašu. Više je bilo zajedničkog tereta, jer su bili u dužnosti da čuvaju grad i puteve, odgovaraju za razbojništva, dočekuju i ispraćaju vladaoca itd.
Posebnu organizaciju su imale pogranične župe, nazvane kraj, krajina ili krajište. Po zakoniku Stefana Dušana, krajišnik ili pogranični grof bio je odgovoran ako ne bi sprečio prolaz stranih razbojnika. U slučaju upada stranih razbojnika bio je u obavezi da nadoknadi štetu, a prema pooštrenim odredbama drugog dela zakonika, morao je da plati sedmostruki iznos od nastale štete.
- Jireček K., Radonić J., „Istorija Srba“, knjiga II (Kulturna istorija), Beograd 1984.