Arterijski puls
Arterijski puls (tkđ.: pulsni talas, puls) je ritmička oscilacija u arterijskom zidu zbog povećanja pritiska unutar arterija tokom sistole srca ili kontrakcije srčanog mišića komora i pretkomora. Kada srce tokom sistole potisne krv kroz aortu dolazi do povećanja pritiska u arterijskom sistemu. Kinetička energija kretanja krvi pretvara se u potencijalnu energiju koja rasteže zidova aorte. Tokom dijastole, istegnuti zidovi aorte se vraćaju u prvobitni položaj i potencijalna energija rastegnutih zidova pretvara se u kinetičku energiju kretanja krvi, što omogućava kretanje krvi kroz arterije i tokom dijastole. Isticanje krvi tokom dijastole, smanjuje pritisak u aorti. Novo potiskivanje krvi sledi sa novom srčanom kontrakcijom i stalno se ponavlja u određenim vremenskim razmacima. Na ovaj način se postiže kontinuirani priliv krvi u tkiva i organe.[1]
Pulsna oscilacija arterijskog zida koja započinje u početnom delu aorte i prostire se periferno, prema arteriolama. Pritisak arterijskog pulsa koji nastaje u arterijama tokom srčanog ciklusa, kreće se brže od krvi, zato što je krv nestišljiva, a krvni sudovi elastični.[a] „Kombinacija otpora u arteriolama i komplijanse „gasi“ puls, tako da na nivou kapilara puls potpuno iščezava.“
Arterijski puls se izražava brojem otkucaja u minuti. Kod većine zdravih odraslih osoba broj otkucaja srca, za vreme mirovanja, kreće se između 60 i 80 u toku jednog minuta. Tokom spavanja on može da padne na 40 otkucaja, dok se za vreme aktivnosti povećava. Kod novorođenčadi i dece broj otkucaja je viši. Na pulsne oscilacije u arterija utiču i strah, razni lekovi, stres, konzumiranje kafe i alkohol, pušenje duvana itd.[2]
Broj srčanih otkucaja i kvalitet arterijskog pulsa često se koriste u dijagnostici kao jedan od pokazatelja funkcije određenih sistema bolesnika, posebno u onim stanjima i bolestima koja su vezana za kardiovaskularni sistem.
Ispitivanje arterijskog pulsa pipanjem (palpacijom) kao i instrumentalnom metodom, registrovanjem sfigmograma pruža dragocene podatke o funkcionisanju kardiovaskularnog sistema. Ova ispitivanja omogućavaju;[3]
- Procenu postojanje ili otsustva srčane aktivnosti (prestanak rada srca)
- Određivanje učestalosti srčanih kontrakcija, karakteristike ritma (ritmički ili aritmi rad srca), postojanje suženje ili začepljenje perifernih arterija (npr otkrivanjem razlike u kvalitetu pulsa između dva uda) itd.
fluktuacije arterijskog pulsa mogu imati fiziološku prirodu, kao što je to slučaj kod respiratornih aritmija, koja se manifestuje povećanjem pulsa u toku udaha (inspirijuma) i smanjenjem za vreme izdaha (eksiprijuma), što je dosta čest slučaj kod mladih osoba, ili patološku prirodu.
Intenzitet pulsa (čvrsti ili meki puls) određuje se veličinom sile koja mora da se primeni na zid krvnog suda u distalnom delu arterije. Naponski impuls pulsa u izvesnoj meri odražava srednji krvni pritisak.
Pulsni talas ili oscilatorne promene u obimu ili prečniku arterija, nastaju zbog povećanja pritiska proizvedenog u aorti u vreme izbacivanja krvi iz srčane komore. U tom trenutku, pritisak u aorti naglo raste i njen zid se širi. Tokom srčanog ciklusa pritisak u arterijama oscilira između maksimalnog sistolnog i minimalnog dijastolnog pritiska. Pritisak pulsa (PP) predstavlja razliku između sistolnog i dijastolnog pritiska;
Pritisak pulsa zavisi od udarnog volumena, brzine ejekcije i komplijanse arterija (C=ΔV/ΔP).[b]
Talas povećanog pritiska i napetosti izazvan ovim vibracijama vaskularnog zida je na određenom nivou u aorti na izlasku iz srca. Od aorte do arteriola i kapilara, na periferiji, on se postepeno smanjuje i na kraju arterijskog sistema skoro do potpuno pada a puls prestaje.
Maksimalna linearna brzina oscilacija zida koje se širi kroz zid arterija prema periferiji prikazana je na tabeli;
| Aorta | Velike arterije | Male arterije |
|---|---|---|
Pulsni talas ne zavisi od brzine krvi. Ove vrednosti uglavnom se sreću kod mladih i osoba srednjih godinama sa normalnim krvnim pritiskom i normalno elastičnošću krvnih sudova. Sa godinama, smanjenjuje se elastičnost vaskularnog zida i pulsni talas, posebno u aorti se povećava.
Određivanje arterijskog pulsa može se vršiti na dva načina; pipanjem (palpatorno) i primenom posebnih uređaja konstruisanih za tu namenu (sfigmografa).
Za praćenje i detaljnu analizu pojedinačnih oscilacija arterijskog pulsa i njegovih varijacija proizveden je poseban uređaj poznat pod nazivom sfigmograf, koji prikazuje grafički zapis manifestacije pulsnih oscilacija. Ispitivanje oblika krive pulsa arterija, na grafičkom zapisu kao i sinhrono registrovanje pulsa dve arterije, ima dijagnostički značaj u kliničkom radu.
U praksi se koriste dve vrste sfigmografije;
- Direktna sfigmografija, kojom se registruju pulsne oscilacije zida arterijskog suda ispod pelote ili levka sfigmografa.
- Volumenska sfigmografija, kojom se pomoću pneumatske manžetne obmotane oko dela uda, registruju volumenske promene izazvane prolaskom pulsnog talasa kroz arterije.
Kriva pulsa aorte i centralnih arterija se razlikuje od krive pulsa perifernih arterija, kao što su radijalna, butna arterija, i druge arterije. Kriva pulsa u velikim arterijama (aorta) počinje predsistolnim talasom, koji odgovara izovolumetrijskom skraćenju leve komore, iza kojeg sledi glavnitalas pulsa uzrokovan ubacivanjem krvi u aortu. Ushodni deo glavnog talasa se naziva anakrot, a nishodni katakrot.
- Anakrot je rezultat povećanja dijametra arterije usled povećanja pritiska u njoj. Nastaje u fazi istiskivanja krvi i poklapa se sa prvim srčanim tonom.
- Katakrot je rezultat smanjenja dijametra arterije usled smanjenja pritiska (dijastola). Na katakrotu se nalazi incizura (oštar zubac) i dikrotni talas. Incizura nastaje u trenutku zatvaranja semilunarnih zalistaka aorte i rezultat je kratkotrajnog, malog povratnog toka krvi. Dikrotni talas je rezultat odbijanja talasa pritiska od zatvorene aortne valvule.[4]
Kod krive perifernog arterijskog pulsa, anakrot naglo prelazi u katakrot na kome se nalazi dikrotni talas.
Ispitivanje arterijskog pulsa pipanjem (palpacijom), koje se može se vršiti na različitim arterijama, obavlja se prstima ispitivača pritiskom na određene tačke pacijenta na telu. Te tačke su one ispod kojih se nalazi čvrsta (koštana) podloga ili tačke na velikim arterijama čije su oscilacije jače.
Stvaranje različitih utisaka o kvalitetu pulsa na dodirnutom delu tela, najbolje se ostvaruje vrhovima jagodica prstiju ispitivača, (koji su najosetljivije na dodir). Puls se pipa obostrano i uvek je simetričan.
Pulsacija arterija u arterijskom pulsu mogu se vrlo lako otkriti dodirom iznad površinskih arterija na sledećim tačkama tela:
- Iznad radijalne arterije podlaktice (a. radialis),
- U temenom predelu iznad temporalne arteriji (slepočna arterija, a. temporalis),
- Na vratu u predelu karotidne arterije (arterija na vratu, a. carotis communis),
- Na stopalu u predelu dorzalne arterije stopala (a. dorsalis pedis),
- U predelu pazušne arteriji (a. axillaris),
- U predelu lakatne arterije (a. brachialis),
- U predelu preponske arterije (a. femoralis),
- U predelu arterije ispod zgloba kolena (a. poplitea).
Ispitivanje kvaliteta arterijskog pulsa u dijagnostici najčešće se vrši na radijalnoj arteriji. Karakteristike arterijskog pulsa su; učestalost (frekvenca) pulsa, ritam pulsa, veličina pulsa, tvrdoća (tenzija) pulsa i brzina pulsa. Masivan, lagan, promenljiv, plivajući, potoni, dubok, oštar, tvrd, zategnut, su takođe neke od karakteristika pulsa koje koriste dijagnostičari kada opisuju puls kod pojedinih bolesti.
Učestalost pulsa je broj pulsnih oscilacija u jednoj minuti. Kako njegova učestalost zavisi od uzrasta na donjoj tabeli su prikazane normalne vrednosti pulsa u mirovanju za pojedine kategorije ljudi.
| novorođenčad stara (0 - 3 meseca) |
odojčad stara (3 – 6 meseci) |
odojčad stara (6 – 12 meseci) |
deca stara (1 – 10 godina) |
deca preko 10 godina starosti i odrasli, uključujući i seniore |
dobro obučeni odrasli sportisti |
|---|---|---|---|---|---|
| 100-150 | 90–120 | 80-120 | 70–130 | 60–100 | 40–60 |
Učestalost pulsa određuje se brojanjem pulsnih udara iznad radijalne arterije u 30 (pomnoženo sa dva) ili 60 sekundi (kod nepravilnog ritma srca). Ako je puls izuzetno nepravilan zbog ekstrasistola, puls se može odrediti auskultacijom i brojanjem srčanih tonova iznad srca.
Ritam arterijskog pulsa je trajanje intervala između sukcesivnih pulsnih oscilacija.
Veličina arterijskog pulsa je amplituda (veličina) oscilacija zida arterije
Tvrdoća (tenzija) arterijskog pulsa je pritisak koji treba izvršiti na zid arterije da bi puls prestao. Poremećaji tvrdoće arterijskog pulsa su tvrdi puls (pulsus durus) i meki puls (pulsus mollis)
Brzina arterijskog pulsa je trajanje pulsne oscilacije (brzina nastanka pulsne oscilacije, trajanje i brzina nestanka pulsa). Poremećaji brzine pulsa su spori u brzi puls (pulsus celerili) i (pulsus tardus).
- ↑ Antić R. Interna propedevtika, Institut za stručno usavršavanje i specijalizaciju zdravstvenih radnika, Beograd, 1976.
- ↑ Popovac. D, Bolesti pluća i propedevtika, Privredni pregled, Beograd 1987.
- ↑ Pešić M. H. Lj. Interna propedevtika, Prosveta, Niš 1991.
- ↑ Ristić S. M. Klinička propedevtika, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1990.
- ↑ (en)U.S. Department of Health and Human Services - National Institutes of Health Pulse
