Manastir Zavala
Manastir Zavala je posvećen Vavedenju Presvete Bogorodice. To je manastir Srpske pravoslavne crkve i nalazi se u naselju Zavala, opština Ravno, Bosna i Hercegovina. Crkva zavalska je iz 13. vijeka sudeći po pečatu iz 1271.g. Nalazi se na početku zavalske vale, s jugozapadne strane Popova Polja, pod brdom Ostrogom.
Prostor Zavale je staro hrišćansko središte. Ovdje je nekad bilo zajedničko svetište drevne jedinstvene Hrišćanske crkve čije je konačno razdvajanje došlo tek sa 4. krstaškim ratom, početkom 13. vijeka. U najnovijim iskopavanjima ispod same crkve manastira Zavale, prilikom sanacije od zemljotresa (2000-2002.g.) otkriveni su ispod oltarskog dijela stariji temelji, vjerovatno ranije, možda i prvobitne crkve. Prvi pisani pomen manastira Zavale je iz 1514.g. kada manastir kupuje vinograd u Orahovom Dolu; prva obnova 1587; a crkva je živopisana 1619.g. od poznatog zografa Georgija Mitrofanovića.
U XVI vijeku Zavala je imala aktivnu prepisivačku radionicu. Tu je 1566. godine jerođakon Mardarije, prema narudžbi jeromonaha Grigorija, prepisao jedan bogorodičnik. Godine 1560. u Zavali je prepisan minej(mjesečnik) za februar, a postojala su još tri oštećena rukopisa iz XVI vijeka-panegirik (svečani govor), minej za januar i psaltir (Bogoslužna knjiga iz koje se čitaju i pjevaju psalmi) sa sinaksarom. Sinaksa je crkvena skupština, zbor, sastanak.
Ovdje je stupio u monaštvo Sv. Vasilije Ostroški Tvrdoški i Zavalski iz nedalekih Mrkonjića. Manastir je imao znatan broj poznatih duhovnika i crkveno-narodnih vođa. Veliki dio tog duhovnog i kulturnog blaga opljačkan je i uništen od ustaša tokom II svjetskog rata, kao i tokom posljednjeg rata kada je znatno oštećena manastirska crkva i konaci, i uništeni srpsko selo Zavala i cijela manastirska parohija. Obavljeni su konzervatorsko-restauratorski radovi, koje finansira švedska fondacija CHwB i u kojim učestvuju Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa BiH i Zavod za zaštitu kulturno-istorijskog nasljeđa Republike Srpske. Izvršena je konstruktivna sanacija temelja, zidova i krova, i radovi na restauraciji živopisa.
Specifičnost arhitektonskog rješenja manastirske crkve uslovljena je njenim položajem koji odaje jasan utisak isposničkog monaškog prebivališta. Spolja hram ima jednobrodnu osnovu završenu polukružnom apsidom na istoku, dok je unutrašnjost složenije riješena. Svojom sjevernom stranom crkva je u pećini, dok je veći dio broda i oltar u južnoj strani veće stijene.
Freske u crkvi Sv. Vavedenja u manastiru Zavala smatraju se najkvalitetnijim slikarskim ostvarenjem u Bosni i Hercegovini nastalim u vrijeme osmanske vladavine. Ima ih ukupno 146. Uradio ih je Georgije Mitrofanović 1619. Godine. Ovaj živopis, poslije hilandarskog, mogao bi da se svrsta u Mitrofanovićevo najbolje ostvarenje. Oslikavajući manastirsku crkvu u Zavali, Mitrofanović je ustanovio osnovnu sadržajnu šemu fresaka za živopisanje manjih crkava po Hercegovini, koju su kasnije rado koristili mlađi majstori.
Episkop Grigorije na proslavi u manastiru.
- Liljana Ševo, Biblioteka Baština, Banja Luka, 2002. - Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1978. godine