Crkva sv. Ilije u Gradačcu
Crkva sv. Ilije u Gradačcu, Srpske pravoslavne crkve, Eparhija zvorničko-tuzlanska, je u centru općine Gradačac, Bosna i Hercegovina. Proglašena je za nacionalni spomenik BiH Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika na sjednici održanoj 6. do 8. novembra 2013. godine donijela je odluku da se crkva, proglasi za nacionalni spomenik BiH koji čine i: ikonostas sa 14 ikona na platnu, crkveni tron sa kompozicijom sv. Save, i ikona Ilijinog uzlaska na nebo u ognjenim kolima, te drveni krst. Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Martin Cherry, Amra Hadžimuhamedović (predsjedavajuća), Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo.[1] Predstavlja jedinu pravoslavnu bogomolju u Gradačcu.
U XVIII–XIX stoljeću u Gradačcu i okolini bilo je oko 310 pravoslavnih domova. U gradu nije bilo crkve, već se bogosluženje obavljalo u jednoj privatnoj kući u Varošici, nedaleko od današnje postojeće pravoslavne crkve. Ta kuća od 1839. godine služila je kao ćelija, tj. kao prva srpska škola, ali istovremeno i kao kuća za sveštenika/paroha. Od 1850. godine služi isključivo za crkvene potrebe.
Reforme koje su u Osmanskom carstvu provedene sredinom XIX stoljeća olakšale su kršćanima dobijanje dozvola (carskih fermana) za gradnju crkava. Dio reformi bili su: Tanzimat-gilhanski hatišerif iz 1839. godine o ravnopravnosti i slobodi svih vjeroispovijesti u Osmanskom carstvu, te Hatihumajun iz 1856. godine, novi ustavni zakon za Bosanski vilajet, kojim se, između ostalog, sultanskom poveljom izjednačavaju prava muslimana i kršćana.
Gradnja sadašnje pravoslavne crkve, otpočela je za vrijeme austrougarske uprave, 1882. godine, a osvećena je 1887. godine. Osvećenje je izvršio mitropolit Dionisije.
Za vrijeme svog postojanja, crkva je više puta obnavljana, a posljednje njeno renoviranje nakon oštećenja u periodu 1992.–1995. godine, izvršeno je od 2006. do 2009. godine. Autentičnost arhitekture hrama djelomično je narušena, ali su zadržane najvrijednije karakteristike crkve – proporcije, oblik, dimenzije i karakteristični stil. Objekat je u dobrom stanju, kako u eksterijeru tako i u enterijeru.
Prema konceptu prostorne organizacije, pripada tipu jednobrodne crkve sa pripratom, naosom i oltarskim prostorom, te galerijom, preko koje se pristupa stepeništu crkvenog tornja. Konstrukcija je izvedena u opeci, a fasade su završene slojem bojenog maltera. Gabaritne spoljne mjere crkve iznose oko 9,10 x 21,75 metara. Toranj je pravougaonog osnova, dimenzija 3,95 x 2,85 metra.
Zbog dugotrajne izloženosti atmosferskoj vlagi, te nestručne rekonstrukcije živopis i ikonostas iz vremena osvještenja crkve trajno su stradali. Crkva je ponovno osvećena 2009. godine, a za tu priliku izrađen je drveni ikonostas sa četrnaest ikona raspoređenih u dva horizontalna niza i Velikim raspelom na vrhu. Približne dimenzije ikonostasa su 5 m x 6 m. Ikone su intenzivnih boja izvedene na zlatnoj podlozi.
- Ljiljana Ševo, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine, Glas srpski, Grad Banja Luka, Banja Luka, 2002.
- Adem Hadžić, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Svjetlost Sarajevo, 1975.
- Srpska pravoslavna eparhija zvorničko-tuzlanska, Šematizam, Tuzla, 1977.
- Boris Nivelić, Boris, Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini do obnove Pećke patrijaršije, Veselin Masleša, 1990.
- Esad Sarajlić, Esad, Gradačac od 1945. do 1991. godine, 2. Izdanje, Alija Isaković Gradačac, 2003
- ↑ „Crkva sv. Ilije u Gradačcu”. Komisija za nacionalne spomenike. Arhivirano iz originala na datum 2022-08-04. Pristupljeno 13. 7. 2016.