Izvorni kod stranice Ustanak u Srbiji 1941.

[[Datoteka:Ustanak u Jugoslaviji 1941.png|minijatura|[[Ustanak u okupiranoj Jugoslaviji]] septembra 1941. godine.]]
[[Datoteka:Plakat Srbija se umirit ne može.jpg|mini|Ustanički plakat „Srbija se umirit ne može“]]
[[Datoteka:Oslobođena i poluoslobođena teritorija septembra 1941 godine u Srbiji.jpg|minijatura|Ustanička teritorija unutar okupirane Srbije, poznata kao [[Užička republika]].]]

'''Ustanak u Srbiji''' je [[jul]]a [[1941]]. godine podigla [[Komunistička partija Jugoslavije]] protiv [[treći rajh|nacističkih]] okupatora.

U početku su vršene [[diverzija|diverzije]] i [[sabotaža|sabotaže]] po gradovima i na komunikacijama. Pristupanjem [[četnici|četnika]] ustanku, krajem [[august|avgusta]], dolazi do [[bitka za Loznicu 1941.|bitke za Loznicu]] i oslobođenja prvog grada. Tek [[septembar|septembra]] 1941, kada je ustalo selo, Srbija se našla u požaru ustanka. Partizani i četnici zaposedali su gradove koje su posadne nemačke jedinice napuštale. Oružani ustanak ubrzo zahvata veći deo [[vojna uprava u Srbiji|okupirane Srbije]]. Oslobođene su velike terotorije u zapadnoj i istočnoj Srbiji. Na tlu zapadne Srbije stvorena je najveća [[Slobodne teritorije u Narodnooslobodilačkom ratu|slobodna teritorija]] u okupiranoj [[Evropa|Evropi]] poznata kao „[[Užička republika]]“. Vlast u njoj je bila dualna; partizanski centar ove slobodne teritorije nalazio se u Užicu, a četnički na Ravnoj gori.<ref name="Petranović"/>

U stvaranju [[Užička republika|slobodne teritorije]] u zapadnoj Srbiji učestvovalo je 13 [[Partizanski odredi Srbije|partizanskih odreda]]: Valjevski, Mačvanski, Posavski, Kosmajski, Prvi i Drugi Šumadijski, Pomoravski, Kragujevački, Vrnjačko-trstenički, Kopaonički, Kraljevački, Čačanski i Užički partizanski odred.<ref name="Petranović"/> Uz njih, u stvaranju slobodne teritorije učestvovalo je i nekoliko četničkih jedinica: Cerski četnički odred pod komandom kapetana [[Dragoslav Račić|Dragoslava Račića]], Odred potpukovnika [[Veselin Misita|Veselina Misite]], Odred poručnika [[Ratko Martinović|Ratka Martinovića]] i Odred popa [[Vlada Zečević]]a (neki su kasnije pristupili [[NOP]]-u). Ovi četnici nisu stupili u borbu protiv Nemaca po naređenju četničkog vođe Draže Mihailovića, već samoinicijativno.<ref name="znaci.net">https://znaci.org/00001/4_14_1_2.htm</ref>

Razvojem ustanka, među ustanicima postaje veći očitiji ideološki raskol između dvije frakcije. Na jednoj strani su pripadnici [[Jugoslovenska vojska u otadžbini|Četničkih odreda Jugoslovenske vojske]] ili ''četnici'' koji sebe smatraju lojalnim izbjegličkoj kraljevskoj vladi te se bore za obnovu predratnog poretka. Na drugoj strani su pripadnici [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije]] ili ''partizani'' koji se zalažu za uvođenje [[socijalizam|socijalizma]] i preuređenje poratne Jugoslavije na [[federacija|federativnim]] osnovama. Četnički vođa [[Dragoljub Mihailović|Mihailović]] krajem oktobra napušta ustanak, i stupa u [[Saradnja četnika sa Nedićevom vladom|pregovore sa kvislinškom vladom]] i [[Sastanak u Divcima|sa Nemcima]] radi uništenja partizana.

Okupator je ubrzo okupio veće snage i strašnim terorom ugušio ustanak u Srbiji, ali je ostatak partizanskih snaga prešao u [[Bosna|Bosnu]], gde su formirali [[Prva proleterska udarna brigada|Prvu proletersku brigadu]]. Nakon sloma ustanka, Srbija je uglavnom bila pacifikovana teritorija, sve do povratka partizana i presudne [[Bitka za Srbiju 1944.|bitke za Srbiju 1944]]. U međuvremenu, četnici pokazuju sve manje sklonosti za borbu protiv nemačkih okupatora, a sve više za borbu protiv partizana i [[saradnja četnika sa snagama Osovine u Drugom svetskom ratu|otvorenu kolaboraciju]]. Uprkos tome, Mihailović je uspeo da se nametne kao jedini legalni pretstavnik izbegličke vlade, koja je naložila da se sve snage otpora stave pod njegovu komandu.<ref name="Presuda">[https://znaci.org/00001/60_3_34.pdf Miodrag Zečević: DOKUMENTA SA SUĐENjA DRAŽI MIHAILOVIĆU, Beograd 2001: Presuda Dragoljubu Mihailoviću i ostalima]</ref>

Ustanak u Srbiji 1941. godine se ponekad naziva i '''Trećim srpskim ustankom.'''<ref>{{Cite web |title=ТРЕЋИ СРПСКИ УСТАНАК |url=http://www.pogledi.rs/1.php |access-date=2012-08-21 |archive-date=2012-07-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120725073916/http://www.pogledi.rs/1.php |dead-url=yes }}</ref>

== Pozadina ==
{{main|Vojni puč 27. marta 1941.|Aprilski rat|Okupacija Jugoslavije}}
[[Datoteka:Balcans 1942.gif|desno|mini|Okupaciona podela Jugoslavije, aprila 1941. godine]]
[[Datoteka:Zločin nemačkog okupatora u Srbiji.jpg|minijatura|Zločin nemačkog okupatora u Srbiji, proleće 1941. godine.]]
[[Datoteka:Streljanje u Čačku 1941.jpg|minijatura|Na igralištu FK Borac u Čačku, žandarmi su pod nadzorom njemačkih vojnika 20. VI 1941. streljali 12 rodoljuba.]]
Posle [[Aprilski rat|Aprilskog rata]] [[1941]]. godine i okupacije [[okupacija Jugoslavije u Drugom svetskom ratu|okupacije Jugoslavije]], veći deo centralne [[Srbija|Srbije]] okupirali su [[Nemci]], a manji [[Bugari]]. Pljačkali su materijalna dobra i odveli oko 350.000 vojnika u zarobljeništvo. [[Jevreji|Jevreje]] i druge nepoćudne stanovnike i političke protivnike su hapsili i odvodili u logore. Narod Srbije nalazio se pod vojnom upravom, kao jedini narod u okupiranoj Jugoslaviji osuđen na vojni režim.<ref name="Petranović">[https://znaci.org/00001/92_4.pdf Branko Petranović: Srpski narod u ustanku]</ref>

Okupator je odmah zaveo surov teror, obeležen hapšenjima i vešanjima.

=== Pripreme KPJ za ustanak ===
{{main|Majsko savetovanje CK KPJ|Operacija Barbarossa}}
[[Datoteka:Proglas KPJ povodom napada Nemačke na SSSR.jpg|minijatura|Proglas PK Srbije povodom napada Nemačke na SSSR.]]
Pripreme za ustanak počele su odmah posle [[Majsko savetovanje CK KPJ|Majskog savetovanja CK KPJ]] u Zagrebu, a Vojni komitet pri Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju formiran je sredinom maja. Ilegalni prelazak [[Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije|Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije]], iz [[Zagreb]]a u [[Beograd]], krajem maja, bio je od velikog značaja za razvoj Narodnooslobodilačke borbe u Srbiji. Nakon toga su održavane Okružne i Mesne konferencije KPJ.

[[22. 6.|22. juna]] 1941. godine, nakon što je [[Adolf Hitler|Hitler]] [[Operacija Barbarossa|napao]] [[Sovjetski Savez|Sovjetski savez]], Komunistička partija Jugoslavije je procenila da su se ''stekli svi uslovi da se počne sa borbom''. Ulazak [[Sovjetski Savez|SSSR]]-a u rat razgoreo je nadu kod srpskog naroda, kao i optimizam da će se rat ubrzo završiti. [[Dragomir Jovanović|Dragi Jovanović]] beleži da je 22. juna na [[beograd]]skim ulicama vladala [[Vojni puč 27. marta 1941.|atmosfera kao 27. marta]]. U Mačvi su seljaci vadili kolje iz taraba da se sovjetski padobranci ne bi nabili pri padu. U Beogradu su postavljani osmatrači na višespratnice da jave dolazak sovjetskih [[avion]]a. U [[Banat]]u su se obrazovale sanitetske grupe za pomoć padobrancima.<ref name="vreme.com">[http://www.vreme.com/cms/view.php?id=999408 Zaboravljena antifašistička tradicija]</ref>

Odluka o pripremama za oružanu borbu u Srbiji doneta je [[23. 6.|23. juna]] 1941. na sastanku [[Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju|Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju]] kome su prisustvovali: [[Aleksandar Ranković]], [[Spasenija Babović]], [[Đuro Strugar]], [[Moma Marković]], [[Ivo Lola Ribar]], [[Blagoje Nešković]], [[Vukica Mitrović]], [[Mirko Tomić]], [[Miloš Matijević]], [[Ljubinka Milosavljević]], [[Vasilije Buha]] i [[Milovan Đilas]]. Na sastanku je došlo do rasporeda partijskih instruktora za pojedine krajeve Srbije. S obzirom na predstojeće zadatke rešeno je da se bez odlaganja pristupi obrazovanju naoružanih grupa, ubrza prikupljanje oružja i sanitetskog materijala.<ref name="Petranović"/> Instruktori su posle sastanka krenuli u unutrašnjost Srbije. Moma Marković je do kraja juna 1941. održao sastanke sa okružnim komitetima u [[Jagodina|Jagodini]], [[Niš]]u i [[Zaječar]]u; Mirko Tomić je bio zadužen za [[Kruševac]], Vasilije Buha je otišao u [[Niš]], [[Milan Mijalković]] u [[Užice]] i [[Čačak]], [[Miodrag Ivković]] u [[Šabac]]; [[Miloš Minić]] je već bio u [[Valjevo|Valjevu]], a [[Petar Stambolić]] u Pomoravlju. Formiran je veliki broj mesnih desetina i nekoliko [[Partizanski odredi Srbije|partizanskih odreda]]. Prikupljene su znatne količine oružja i municije.

[[27. 6.|27. juna]] je obrazovan [[Vrhovni štab NOVJ|Glavni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije]]. Na čelu se nalazio [[Josip Broz Tito|Josip Broz]], a članovi su bili: [[Milovan Đilas]], [[Edvard Kardelj]], [[Ivan Milutinović]], [[Aleksandar Ranković]], [[Rade Končar]], [[Franc Leskošek]], [[Sreten Žujović]], [[Ivo Lola Ribar]], [[Svetozar Vukmanović]].

=== Poziv KPJ na ustanak ===
{{main|Sednica CK KPJ 4. jula 1941.}}

[[4. 7.|4. jula]] [[1941]]. godine na [[Sednica CK KPJ 4. jula 1941.|sednici]] [[Politbiro]]a [[Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije|Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije]] je donesena odluka o otpočinjanu oružanog ustanka. Komunisti su se odlučili za borbu protiv najsavremenije i najjače vojske sveta, kojoj se niko uspešno nije suprotstavio na kopnu sve do [[Smolensk]]a i [[Moskva|Moskve]]. Tada je formiran [[Glavni štab NOV i PO Srbije|Štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Srbije]] u sastavu: [[Sreten Žujović]], [[Filip Kljajić]], [[Branko Krsmanović]], [[Nikola Grulović]] i [[Rodoljub Čolaković]]. Komandant Glavnog štaba [[Josip Broz Tito]] je rešio da ustanak treba započeti u [[Zapadna Srbija|zapadnoj Srbiji]] i tamo stvoriti [[Slobodne teritorije u Narodnooslobodilačkom ratu|oslobođenu teritoriju]] koja će poslužiti kao baza razvijanju ustanka u drugim krajevima.

Od [[5. 7.|5. jula]] 1941. pojavio se proglas Komunističke partije u kome se srpski narod poziva na borbu protiv okupatora, jer je pitanje „biti ili ne biti". Nije se smelo oklevati, srpski narod se morao setiti slavne prošlosti i ne slušati „kukavice i malodušnike" koji su pozivali na čekanje. Komunisti su pozivali da se stane na stranu „nepobedive slovenske Rusije", na čijem je čelu „veliki sin ruskog naroda - [[Josif Staljin|Staljin]]". U okružnici PK KPJ za Srbiju početkom jula 1941. isticalo se da je kucnuo čas da komunisti povedu otvorenu borbu protiv okupatora, da organizuju partizanske odrede, u zaleđu neprijatelja raspiruju partizanske borbe, pale ratne fabrike i skladišta, ruše železnice i telefonsko-telegrafske veze, uništavaju aerodrome, organizuje skrivanje žita i slično.<ref>Zbornik NOR, I, dok. 1, 30.</ref>

{{izdvojeni citat|U ovim sudbonosnim danima kada je u pitanju izvojevanje nacionalne slobode i odbrane časti i imena srpskog, Komunistička partija poziva sav narod, sve istinske rodoljube, ne gledajući na njihovu političku i partijsku pripadnost, da se zbije u jedinstveni oslobodilački narodni front borbe protiv krvavog okupatora i njegovih domaćih slugu i agenata.<ref>https://znaci.org/00001/11_5.htm</ref>|Proglas Okružnog komiteta KPJ za Kragujevac od 15. jula 1941.}}

Izlaskom udarnih grupa iz gradova počelo je formiranje prvih partizanskih jedinica.

=== Pripreme Draže Mihailovića ===
{{main|Dragoljub Mihailović}}
Pukovnik [[Dragoljub Mihailović]] je sa grupom od 30-ak oficira i vojnika izbegao zarobljavanje u [[aprilski rat|aprilskom ratu]]. Mihailović i njegovi pratioci su se od početka [[maj]]a 1941. godine, kao nepredati deo "Jugoslovenske vojske", skrivali na [[Ravna gora (visoravan)|Ravnoj gori]], zabačenoj planinskoj visoravni, u kojoj je prisustvo Nemaca bilo slabo. Oni nisu vodili nikakve borbe,<ref name="https://znaci.org/00001/9_4.htm">https://znaci.org/00001/9_4.htm</ref> već su uspostavili kontakte sa organima kvislinške uprave:

{{izdvojeni citat|Odmah u početku okupacije, u toku meseca maja ili početkom juna, Nemci su bili organizovali jednu veću akciju da bi očistili naše šume od ostataka jugoslovenske vojske, kako su oni i sami govorili. Tu se u prvom redu mislilo na Dražu i njegove ljude. Ja sam Nemcima isticao nekorisnost i čak štetnost te akcije, govoreći da će za vreme okupacije biti uvek ljudi koji će odlaziti u šumu i bolje je da tamo padnu pod uticaj jednog nacionalnog i trezvenog čoveka negoli pod uticaj komunista. Nemci su te razloge primili, tako da do te akcije nije došlo. Ja sam stajao na stanovištu da Dražin cilj mora da bude i naš cilj. Naš rad treba diskretno da koordinira, a nikako da se sukobljava. Između Draže, odnosno njegovih ljudi, i mene bio je stalni kontakt.<ref name="https://znaci.org/00001/9_4.htm"/>|[[Milan Aćimović]], šef prve kvislinške uprave u Srbiji}}

Pukovnik Mihailović je smatrao da treba stvarati infrastrukturu i pripremati se za ustanak, ali da još uvek nije "kucnuo čas". On je cenio da je okupator jači u svakom pogledu, da bi borba protiv njega bila kontraproduktivna. Prvih nekoliko meseci, Mihailović je sa Ravne gore pokušavao da se poveže sa nezarobljenim oficirima, razvije obaveštajnu mrežu, stupi u kontakt sa izbegličkom vladom u [[London]]u i vrbuje pod svoju komandu činovnike i žandarme. Upućivao je svoje ljude u razne krajeve zemlje sa zadatkom da obveznike upisuju u mobilizacijske spiskove, da šire propagandu kako vojska Kraljevine Jugoslavije postoji i da nije kapitulirala, da je svaki građanin i dalje pod obavezom zakletve, da oni istupaju kao kraljevi izaslanici i da ne treba stupati u borbu protiv okupatora, već samo organizovati se i čekati »povoljan trenutak«.<ref name="znaci.net"/>

Na dan napada Nemačke na SSSR, [[22. jun]]a 1941. izbeglička vlada Jugoslavije izdala je saopštenje u kome apeluje da narod izbegava borbu i da "čeka na bojni znak iz Londona", koji će biti dat "kad dođe za to vreme".<ref>A. VII, 306, 23/46-1</ref> Draža Mihailović se dosljedno pridržavao te politike.

Kada je partizanski ustanak počeo, Draža Mihailović je na Ravnoj gori i dalje imao 30-ak ljudi.<ref name="https://znaci.org/00001/9_4.htm"/> Nakon formiranja prvih [[Partizanski odredi u Srbiji|partizanskih odreda u Srbiji]], sve se više naroda pridruživalo partizanima. Neki od seljaka su uskratili izdržavanje oficirima koji "leže" na Ravnoj gori. Ravnogorci su bili besni što partizani vrše sabotaže u njihovoj blizini, što pucaju na Nemce i žandarme.<ref name="https://znaci.org/00001/9_4.htm"/> Pukovnik Mihailović je preko [[Neško Nedić|Neška Nedića]] stavio komunistima do znanja da niko nema pravo da organizuje ma kakvu vojsku sem njegovih oficira, koji su jedini ovlašćeni za to. Zabranio je da se napadaju žandarmi i Nemci, ili da se izvode sabotaže.<ref name="https://znaci.org/00001/9_4.htm"/>

Pukovnik Mihailović je partizane nazivao "bandama" i elementima koji su se povampirili otkad su Nemci napali na SSSR. On je zapretio da će "lakomislene" na Ravnoj gori, koji bi hteli u borbu protiv Nemaca, najstrože kažnjavati.<ref name="https://znaci.org/00001/9_4.htm"/> Krajem juna ili početkom jula, Draža Mihailović je stupio u pregovore sa kvislinzima [[Dimitrije Ljotić|Dimitrijem Ljotićem]] i [[Milan Aćimović|Milanom Aćimovićem]] za suzbijanje ustanka.<ref name="https://znaci.org/00001/9_4.htm"/>

U drugoj polovini [[avgust]]a 1941. Mihailović je izdao naredbu o formiranju četničkih odreda, sastavljenih od četa obveznika od 20-30 godina. Ove jedinice imale su ulogu da onemogućavaju pljačku i nasilje, sprečavajući istovremeno delovanje „razornih elemenata". Mihailović se proglasio legitimnim predstavnikom [[jugoslovenska vojska|Jugoslovenske vojske]] i na osnovu ratnih zakona tražio odazivanje vojnih obveznika.

== Partizansko dizanje ustanka ==
{{main|Ustanak u okupiranoj Jugoslaviji}}

Za bazu ustanka odabrana je zapadna Srbija, zbog topografije tla (brdoviti i šumom obrasli tereni), i borbenog življa koje je pružilo jak otpor okupatoru u [[Srbija u prvom svetskom ratu|prošlom ratu]]. Radilo se o slivu [[Zapadna Morava|Zapadne Morave]], do pojasa [[Drina|Drine]].<ref name="Petranović"/>

=== Početak ustanka ===
{{main|Dan ustanka naroda Srbije}}
{{Quote box
 | citat = »Kada smo stigli na vašar, do lipe, žandarmi su počeli da pucaju. Žikica je odgovorio. Kad je kleknuo, kad je pucao, kad pre, prosto ne znam, to je bila brzina... Kad sam ja kleknuo, nisam stigao ni pušku da repetiram, a sve je bilo gotovo.«<ref name="rosalux.rs">http://www.rosalux.rs/userfiles/files/Antifasizam_pred_izazovima_savremenosti.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141218024408/http://www.rosalux.rs/userfiles/files/Antifasizam_pred_izazovima_savremenosti.pdf |date=2014-12-18 }} Antifašizam pred izazovima savremenosti</ref> 
 | izvor = [[Vjekoslav Spoja]], borac Rađevske čete
 | width = 40%
 | align = right}}

{{Quote box
 | citat = »Kada su Žikica i ostali bili sasvim blizu žandarma, možda na nekih trideset koraka, neko od seljaka rekao je: ’Evo ih.’ Žandarmi su se u tom trenutku okrenuli. Videći Žikicu, odmah su uzeli oružje na gotovs. On je, međutim, i dalje išao prema njima. Kad je bio na 15 koraka od njih, oni su opalili po jedan metak. Žikica je u tom trenutku brzo polegao po zemlji. Naglo je izvadio revolver ispod kaputa (koji je bio obukao) i opalio dvaput. Oba puta je pogodio. I jedan i drugi žandarm pali su.«<ref name="rosalux.rs"/> 
 | izvor = [[Mihailo Vujkovac]], borac Rađevske čete
 | width = 40%
 | align = right}}

Tradicionalno se smatra da je [[Dan ustanka naroda Srbije|ustanak u Srbiji]] počeo [[7. 7.|7. jula]] u selu [[Bela Crkva (Krupanj)|Bela Crkva]], kod [[Krupanj|Krupnja]], gde se na [[Ivanjdan]] održavao se tradicionalan seoski [[vašar]]. Tu je došla grupa od petnaestak partizana iz Rađevske partizanske čete, predvođenih komandantom [[Miša Pantić|Mišom Pantićem]] i [[politički komesar|političkim komesarom]] [[Žikica Jovanović Španac|Žikicom Jovanovićem Špancem]]. Partizani su okupljeni narod pozvali u borbu protiv okupatora. Govorili su lekar [[Miša Pantić]] iz [[Valjevo|Valjeva]], student prava [[Vladan Bojanić]] iz Bele Crkve i [[Žikica Jovanović Španac]], novinar iz Valjeva i [[Španski borci|španski borac]]. Žandari su pokušali da rasture skup, zabranjen u uslovima [[ratna okupacija|vojne okupacije]]. Partizani su otvorili vatru i ubili dva žandarma.<ref name="Petranović"/> Jedini sačuvani domaći istorijski izvor<ref name="rosalux.rs"/>, izveštaj Odeljenja javne bezbednosti Ispostave Drinske banovine Odeljenju javne bezbednosti Ministarstva unutrašnjih poslova od 21. jula 1941. glasi:
{{izdvojeni citat|Posle desetak minuta od njihovog odlaska naišla je žandarmerijska patrola. Pred opštinskom sudnicom predsednik opštine počeo im je da govori o dolasku ove grupe. U tom su pred žandarme iskrsla dvojica ljudi i to jedan naoružan puškom, a drugi parabelum revolverom. Čim su stali pred žandarme, povikali su: ’Dole oružje!’ Žandarmi su takođe uzeli puške na gotovs i pozvali ih da polože oružje i opalili iz svojih pušaka po jedan metak, ali više glava napadača, U tom su i ova dvojica pripucala na žandarme i na mestu ih ubila.“<ref>Новак Живковић, „Прва партизанска акција у Србији. Непријатељски извештај о догађајима од 7. јула 1941. године у Белој Цркви“, Архивски преглед, 1–2/1966, Београд, 1967, стр. 142.</ref>}}

Komanda žandarmerije izvestila je da se to zbilo 7. jula oko 15 časova u selu Zavlači (kod [[Krupanj|Krupnja]]) i da su tom prilikom ubijeni vođa žandarmerijske patrole narednik [[Bogdan Lončar]] i njegov pratilac kaplar Milenko Braković. Nemački izveštaj daje nešto drukčiji opis početka sukoba: 
{{izdvojeni citat|Pretsednik opštine je slušao raport dvojice žandarma u vezi događaja. U toku razgovora, upravo se pojaviše naoružani banditi, koji su, verovatno, primetili pojavu žandarma: opkoliše zgradu opštine, zahtevajući da žandarmi polože oružje. Dok su žandarmi polagali oružje, banditi otvore vatru i smrtno pogode oba žandarma. Potom su banditi uzeli karabine žandarma i pobegnu u obližnju šumu. Za vreme paljbe narod se pozatvarao u kuće. Jedan od vinovnika je seljak Cvitan Soldatović iz sela Bastav; drugi vinovnik je nepoznat.<ref>Državna arhiva Sjedinjenih Država Amerike Mikrofilm T-501, rola 245, slika 159. [http://revija.kolubara.info/sh/apr09/tekst/1920/?tpl=112]</ref> }}

[[7. jul]] se, kao [[Dan ustanka naroda Srbije]], u decenijama nakon drugog svetskog rata slavio kao državni praznik u Srbiji.

=== Razvoj ustanka ===
{{main|Partizanski odredi Srbije|Operacija Kosmaj|Apel srpskom narodu}}
[[Datoteka:Diverzija na pruzi Čačak - Užice 1941.jpg|minijatura|Diverzantska akcija partizana u Srbiji na pruzi Čačak - Užice 1941.]]
[[Datoteka:Srušen nemački voz 1941.jpg|minijatura|Nemački voz koji su partizani srušili u Srbiji 1941. (slika nađena kod nemačkog vojnika)]]
[[Datoteka:Uzicka republika2.png|desno|mini|Užička republika unutar Nedićeve Srbije]]
{{izdvojeni citat|Procena situacije u Srbiji: Po mišljenju komandanta Srbije, a u suprotnosti sa iznetim za Hrvatsku, nemiri se u prvom redu i gotovo isključivo imaju pripisati komunističkom uticaju. Četnici... izgleda da će u potpunosti izbegavati prepade na posadne trupe. Vođa četnika Kosta Pećanac pokušao je, štaviše, preko jednog posrednika, da nemačkim i srpskim vlastima ponudi svoju pomoć protiv komunista.<ref>Zbornik NOR, tom 12, knjiga 1, d. 289.</ref>|Operacioni dnevnik načelnika Štaba komandanta Srbije od 11. avgusta 1941.}}

Ustanak se proširio prvo na zapadnu, a zatim i na druge krajeve Srbije. Tokom jula i avgusta 1941. štampani su mnogobrojni proglasi rukovodstva Partije i [[Savez komunističke omladine Jugoslavije|SKOJ]]-a, s pozivom na oružanu borbu protiv okupatora.

Komunističke grupe su početkom jula 1941. presekle telegrafsko-telefonske veze na pruzi [[Niš]] - [[Leskovac]]; u Beogradu je 4. jula presečen glavni vod Beogradske radio-stanice; udarne grupe u Beogradu izvršile su „mnoštvo demonstrativnih i sabotažnih akcija" (paljenje štampe, zapaljena je garaža „Prišić", presecane ptt veze, paljeni nemački kamioni, izazvan požar u garaži „Ford" u Grobljanskoj ulici, paljeni vagoni sa senom na železničkoj stanici itd.).

Komesarijat unutrašnjih poslova [[Milan Aćimović|Milana Aćimovića]] registrovao je u [[jul]]u 220 sabotaža. Napadane su policijske i žandarmerijske patrole, seoske opštine i sreska načelstva, železničke pruge, a [[22. 7.|22. jula]] 1941. oslobođeno je mesto [[Kamenica (Valjevo)|Valjevska Kamenica]]. Nemački predstavnik Feliks Bender izvestio je 22. jula 1941. Ministarstvo inostranih poslova da razne grupe „''odlučnih komunista u jačini od oko 60-100 ljudi koji, delom dobro naoružani ... preduzimaju teroristička dela prema srpskom stanovništvu, odvode ili ubijaju srpske činovnike, vrše sabotaže''" itd. Bender pominje i ubistva nemačkih vojnika (ubistvo jednog nemačkog natporučnika kod Topole; i 8 nemačkih vojnika-pionira); napadani su vozovi i kamioni, izvršeno nekoliko sabotaža na vojnim objektima. Nemački predstavnik saopštava da je srpska žandarmerija nanela gubitke komunistima, ali da ih je i sama pretrpela.<ref name="Petranović"/>

Bender je [[28. 7.|28. jula]] javio da se komunistički napadi nastavljaju, a par dana kasnije čak govori o opasnosti od opšteg ustanka. Za srbijanske kvislinge opasnost se uvećavala i zato što je, uporedo sa komunističkom akcijom u Srbiji, otpočela i aktivnost u [[Banat]]u. [[Žandarmerija|Žandarmeriji]] je to nametalo razvlačenje snaga, sve do ugroženih područja od [[Zrenjanin]]a do [[Kikinda|Kikinde]].

Komunističko rukovodstvo je na prvo mesto stavljalo stvaranje i jačanje partizanskih odreda koji bi se naoružavali razoružavanjem [[žandarmerija|žandarma]] i nemačkih [[vojnik]]a, napadima na neprijateljske transporte i skladišta. Stvaranje pokretnih partizanskih odreda upućivalo je na oružani ustanak kao glavni cilj. Glavni štab NOPO Srbije je 8. avgusta je tendencije stvaranja seoskih desetina koje bi čuvale sela i ostajale kod kuća nazivao „oportunističkim".<ref>Arhiv VII , NOR, K-1641, Reg. br. 9-1.</ref> Do sredine avgusta u Srbiji je obrazovan 21 partizanski odred. Prvi partizani bili su isključivo komunisti, članovi [[Savez komunističke omladine Jugoslavije|SKOJ]]-a, simpatizeri [[Komunistička partija Jugoslavije|KPJ]], uglavnom radnici, studenti i đaci. Do kraja avgusta formirani su: [[Valjevski partizanski odred|Valjevski]], [[Posavski partizanski odred (Srbija)|Posavski]], [[Kosmajski partizanski odred|Kosmajski]], [[Prvi šumadijski partizanski odred|Prvi šumadijski]], [[Drugi šumadijski partizanski odred|Drugi šumadijski]], [[Užički partizanski odred|Užički]], [[Boljevački partizanski odred|Boljevački]], [[Čačanski partizanski odred|Čačanski]], [[Mačvanski partizanski odred|Mačvanski]], [[Kopaonički partizanski odred|Kopaonički]], [[Rasinski partizanski odred|Rasinski]], [[Pomoravski partizanski odred|Pomoravski]], [[Kraljevački partizanski odred|Kraljevački]], [[Posavski partizanski odred (Srbija)|Posavski]], [[Ozrenski partizanski odred (Srbija)|Ozrenski]], [[Požarevački partizanski odred|Požarevački]], [[Toplički partizanski odred|Toplički]], [[Kragujevački partizanski odred|Kragujevački]], [[Kukavički partizanski odred|Kukavički]] (Leskovački), [[Krajinski partizanski odred|Krajinski]] i [[Vranjski partizanski odred]].<ref name="Petranović"/>

[[13. 8.|13. avgusta]] je objavljen [[Apel srpskom narodu]] protiv ustanka, a par dana potom i novčane nagrade za ubistvo ustanika:

{{izdvojeni citat|'''Raspisane su nagrade onome ko uhvati ili ubije komunistu člana naoružane bande''' - Svaki bio zvaničan organ ili ne, ko posle gornjega roka ubije ili uhvati komunistu, člana naoružane bande, biće nagradjen sa tri hiljade dinara – a ako ubije vodju bande biće nagradjen sa 25.000 dinara. Jedno isto lice može primiti više nagrada. Na isti način biće nagradjeno i svako ono lice koje pripomogne da se član komunističke bande ili njen vodja ubije ili uhvati. Imena nagradjenih biće čuvana u najvećoj tajnosti.<ref>Komesarijat za unutrašnje poslove, “Novo vreme”, 19.avgust 1941.godina</ref>|Raspis Komesarijata za unutrašnje poslove, 19. avgust 1941. godine}}

Nemci su u toku avgusta registrovali 242 [[diverzija|diverzije]] na urede, žandarmerijske stanice, železnice, telefonske vodove, rudarska i privredna preduzeća. Dotadašnji gubici u ljudstvu iznosili su 22 ubijena vojnika i 17 ranjenih. Prvih dana septembra nemački gubici višestruko su se uvećali.<ref>Zbornik NOR, tom XII, knj. 2, 999.</ref>

„Prostori su previše prostrani! Uključene trupe preslabe!"<ref>BA-MA, RW 24-30/277,Hoh.Kdo.LXV Wbhf-u. Jugoistok, 28. 8. 1941.</ref> - glasi vapijući izveštaj okupatora krajem avgusta 1941. Rezimirajući, Turner konstatuje, „kao što se pokazalo, da za ovu teritoriju, ovde raspoložive trupe, nisu ni izdaleka bile dovoljne u borbi protiv ustaničkih elemenata."<ref>BA-MA, RW 40/187, 5. logorski izveštaj Upravnog štaba pri komandantu Srbije, 6. 10.
1941.</ref> Okupatori su streljali i vešali u Beogradu (na Terazijama), u Užicu, Prnjavoru u Mačvi, Aranđelovcu, Kragujevcu, Šapcu i drugim mestima. Ni pooštravanje represije u avgustu 1941 nije moglo zaustaviti rastući otpor: "do kraja avgusta streljano je oko 1.000 komunista i Jevreja ili je obešeno ispred kuća bandita, čak je jedno celo selo spaljeno, nisu mogle zaustaviti stalno jačanje naoružanih ustanika."<ref>BA-MA, RW 40/187, 5. logorski izveštaj Upravnog štaba pri komandantu Srbije, 6. 10. 1941.</ref>

Razvojem ustanka u Srbiji, oreol nepobedivosti [[Wehrmacht|Vermahta]] je uzdrman. Nemci su se suočili sa razvojem ustanka, koji je ugrožavao saobraćaj i eksploataciju sirovina. Nemci su čak pomišljali i na prevođenje saobraćaja za Grčku zaobilaznim putem.<ref>Zbornik NOR, tom XII, knj. 1, 377.</ref> Njihove slabe posadne snage (704, 714. i 717. pešadijska divizija) nisu bile u stanju da izađu na kraj s ustanicima. Moral trupa bio je usled brojnih neuspeha uzdrman, i Vermaht javno ismejan. Septembra 1941. godine izgledalo je kao da nemačke trupe ne mogu još dugo izdržati.<ref name="Manošek">[https://znaci.org/00001/178_5.pdf Valter Manošek: VERMAHT I UBISTVA JEVREJSKIH MUŠKARACA U SRBIJI]</ref>

Do septembra 1941. godine formirana su 24 partizanska odreda sa oko 14.000 boraca. Na vrhuncu ustanka, partizanski odredi imali su oko 25.000 boraca.<ref name="Petranović"/> Odredi od nekoliko desetina ljudi narasli su u velike vojne formacije: Užički NOP odred na 2.500, Čačanski na 3.000, Kragujevački na 1.500 boraca. Partizanski i četnički odredi, naglo narasli, jednako su se brzo osipali prilikom vojnih neuspeha, znajući preko noći da se prepolove ili čak svedu sa 1.000 na 150 boraca.<ref name="Petranović"/>

Stvorena je povezana velika slobodna teritorija u zapadnoj Srbiji, [[Šumadija|Šumadiji]] i [[Pomoravski okrug|Pomoravlju]], kao i prvi organi „[[narodnooslobodilački odbor|narodne vlasti]]“. [[Savetovanje u Stolicama]], septembra [[1941]]. godine, bilo je značajan događaj za dalji razvoj [[Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije|Narodnooslobodilačkog pokreta]], a posebno prisustvo [[Vrhovni štab NOVJ|Vrhovnog štaba NOPOJ]] i [[Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije|Centralnog komiteta KPJ]] na slobodnoj teritoriji Srbije. [[Užice]] je skoro dva i po meseca bilo centar rukovodstva Narodnooslobodilačke borbe Srbije i [[Jugoslavija|Jugoslavije]] i najveće slobodne teritorije u Jugoslaviji, poznate kao [[Užička republika]]. Stvoreni su mesni, sreski i [[Glavni Narodnooslobodilački odbor Srbije]].

=== Poziv Mihailoviću ===

[[Tito]] je u julu 1941. godine, naredio štabu [[Valjevski partizanski odred|Valjevskog partizanskog odreda]] da stupi u vezu sa pukovnikom Mihailovićem i uspostavi saradnju u borbi protiv okupatora. Partizanska delegaciju, koju je vodio doktor Dragan Jovanović je krajem [[jul]]a 1941. godine došla u Mihailovićev štab na Ravnu goru. Pukovnik Mihailović ih nije primio, ioako je bio tu, već njegov zamenik Voja Pavlović.<ref name="https://znaci.org/00001/9_4.htm"/>

Pavlović je, u ime Mihailovića, predlagao partizanima da ostave oružje i prestanu da se bore:

# da partizanski borci sklone oružje na Ravnu goru i da se raziđu kućama; obećavao je da ih Nemci neće progoniti zbog toga što su neko vreme bili u šumi;
# da se [[Dragojlo Dudić]], [[Miša Pantić]] i [[Dragan Jovanović]], koje je on smatrao vođama partizana u valjevskom kraju, mogu skloniti u njihov štab na Ravnoj gori;
# ako je Jovanović voljan da prihvati njegov predlog, mogu ga autom prebaci u Beograd, gde će sve ovo moći da utvrdi sa Milanom Aćimovićem, "komesarom unutrašnjih poslova".<ref>Rodoljub Čolaković, Zapisi iz oslobodilačkog rata, str. 65, izd. "Svjetlost", Sarajevo, 1946.</ref>

Nakon odlaska partizanske delegacije sa Ravne gore, Pavlović ih je nazivao pogrdnim imenima, ološem i boljševičkim agentima.<ref name="https://znaci.org/00001/9_4.htm"/> Mihailović je odlučno odbijao da preduzmu išta protiv Nemaca.<ref name="https://znaci.org/00001/9_4.htm"/>

== Četničko pristupanje ustanku ==
[[Datoteka:Nemacki zarobljenici u Uzicu 1941.JPG|thumb|Četnici i partizani, zajedno, sprovode zarobljene nemačke vojnike u Užicu 1941.]]
{{izdvojeni citat|Podstaknuti delimičnim uspešno vođenim borbama od strane komunista, nacionalni Srbi organizovali su takođe borbene formacije protiv Nemaca.<ref>OBAVEŠTENJE KOMANDNOG ŠTABA KOMANDANTA SRBIJE OD 16. SEPTEMBRA 1941. KOMANDAMA I USTANOVAMA VERMAHTA O RAZVOJU ORUŽANOG USTANKA - T501 roll 244, frames 334-337.</ref>|Obaveštenje Komandnog štaba nemačkog Komandanta Srbije od 16. septembra 1941. o razvoju oružanog ustanka}}
{{izdvojeni citat|Komunističke i prema nama neprijateljske nacionalno orijentisane srpske bande u poslednje vreme tako su organizovane da se već može govoriti o neprijateljskim jedinicama. Njihova vojnička organizacija poznaje čete i bataljone, koji često stoje pod odgovornim vodstvom nekadašnjih srpskih oficira.<ref>BA- MA, RW 40/11, komandant Srbije, šef generalštaba Gravenhorst 16. 9. 1941.</ref>|Izveštaj šefa generalštaba Gravenhorsta od 16. septembra 1941.}}

{{Quote box
 | citat = »Dok smo se mi odmarali i malo prezalogajili, naišla je grupa naoružanih ljudi. Kada su došli bliže, videli smo da grupu predvodi devojka. Imala je pantalone i bluzu koja je ličila na vojničku košulju. Na glavi šajkača, a ispod nje se lepršala njena duga plava kosa. Bilo nam je jasno da su to partizani. [...] Iznenadio sam se kad neki od mojih vojnika i podoficira rekoše: "Zdravo, braćo partizani!" i počeše da se grle i ljube sa partizanima.«<ref name="https://znaci.org/00001/9_4.htm"/> 
 | izvor = Četnički komandant [[Ratko Martinović]] o prvom susretu sa partizanima [[17. avgust]]a 1941.
 | width = 40%
 | align = right}}

Kada je počela organizovana ustanička borba, partizanke i partizani su ismevali "ravnogorce" što se izležavaju i govore da nije vreme za borbu protiv okupatora.<ref name="https://znaci.org/00001/9_4.htm"/> U avgustu 1941. godine, grupa "ravnogoraca", pod vođstvom poručnika [[Ratko Martinović|Ratka Martinovića]] je napustila Ravnu goru i stupila u borbu.<ref name="https://znaci.org/00001/9_4.htm"/> Nekoliko [[četnici|četničkih]] vođa, prvobitno bez saglasnosti pukovnika Mihailovića<ref name="Manošek"/>, poneto talasom ustanka, uključilo se u borbu. [[Oficir]]i nisu mogli dozvoliti da borbom rukovode golobradi mladići i laici iz redova učitelja, studenata, radnika i seljaka. To pogotovu nisu mogli dozvoliti oficiri kompromitovani [[aprilski rat|aprilskim ratom]] i koje je narod već nazivao „svilenim".<ref name="Petranović"/> Učestvovanje četničkih snaga u borbama protiv okupatora u Srbiji je bilo dobrim delom iznuđeno strahom da partizanske snage ne preotmu uticaj u narodu.<ref name="Petranović"/>

Od kraja avgusta 1941. uspostavljali su se prvi dodiri između partizana i četnika. Već [[25. 8.|25. avgusta]] 1941. bio je sačinjen sporazum komandanta Podrinjskog partizanskog odreda i komandanta Cerskog četničkog odreda kapetana Dragoslava Račića o zajedničkim borbama. Partizansko-četničko vojno sadejstvo došlo je do izražaja u zauzimanju Gornjeg Milanovca (800 partizana i 50 četnika Mihailovića), u napadima na Šabac (17 četa sa jedne i druge strane), prilikom blokade Valjeva, u borbama kod Kraljeva, u kojima je sudelovalo 23 partizanske i 19 četničkih četa, sa ukupno oko 4.000 boraca. Partizansko-četnički operativni štab za napad na Kraljevo sačinjavali su sa partizanske strane [[Ratko Mitrović]] i [[Momčilo Radosavljević]], a sa četničke [[Radoslav Đurić]] i [[Jovan V. Deroko]].<ref name="Petranović"/>

=== Borbe za Loznicu ===
{{main|Bitka za Loznicu 1941.}}
[[Datoteka:Nemački vojnici izvlače svog ranjenika.jpg|minijatura|Nemački vojnici izvlače svog ranjenika, posle borbi u okolini Kraljeva, oktobra 1941.]]
[[Bitka za Loznicu 1941.|Bitka za Loznicu]] se odigrala [[31. 8.|31. avgusta]] 1941. godine kada su ustanici napali Nemce u Loznici, nakon što su ovi odbili da se predaju. Tokom ovih borbi poginuo je četnički komandant potpukovnik [[Veselin Misita]], koji je predvodio napad na Nemce u Loznici.

Borba za Loznicu je bila najveći oružani sukob sa Nemcima do tada u okupiranoj Jugoslaviji.<ref>Dr I. Avakumović, ''Mihailović prema nemačkim dokumentima'', London, 1969, 21</ref>

=== Borbe za Krupanj ===
{{main|Bitka za Krupanj 1941.}}
Posle trodnevnih borbi [[Krupanj]] su [[3. 9.|3. septembra]] 1941. oslobodili delovi [[Valjevski partizanski odred|Valjevskog partizanskog odreda]] i četnički odredi popa [[Vlado Zečević|Vlada Zečevića]] i poručnika [[Ratko Martinović|Ratka Martinovića]], koji su kasnije pristupili [[Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije|NOP]]-u.<ref>Zbornik NOR-a, tom II, kni. 1. str. 74 i 75</ref>

=== Oslobođenje Užica ===
{{main|Užička republika}}
Nakon što je ustanak uzeo maha, novopostavljeni komandujući general u Srbiji [[Franz Böhme|Franc Beme]] doneo je odluku da Nemci [[21. 9.|21. septembra]] napuste Užice. Kolona je bila duga 6 kolometara i u njoj se kretalo 1.217 vojnika.<ref name="Glišić">{{Cite web |title=Venceslav Glišić, Stvaranje slobodne teritorije 1941. |url=http://www.graduzice.org/userfiles/files/stvaranjeslobodneteritorije1941.pdf |access-date=2012-08-28 |archive-date=2016-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305032824/http://www.graduzice.org/userfiles/files/stvaranjeslobodneteritorije1941.pdf |dead-url=yes }}</ref>

Znajući za odlazak Nemaca, Radomir Đekić sa 100 četnika isti dan ulazi u Užice, gde se pridružuje Nedićevim ljudima. Kako je [[Kosjerić]] oslobođen [[24. 4.|24. septembra]] izjutra, u užičkom okrugu ostalo je još neoslobođeno Užice u kome su se nalazili Pećančevi četnici i Nedićeva žandarmerija. Sa njima su povedeni razgovori da se Užice preda. Kad sporazum nije postignut, odlučeno je da se izvrši napad na grad. Uveče, 23. septembra sve tri partizanske čete bile su spremne za napad. Ranije toga dana, osećajući da se steže obruč oko grada, žandarmi su počeli da beže iz Užica. Sledećeg dana Nemci su bombardovali skladište municije u Krčagovu i druge objekte, pa je najveći deo četnika i žandarma napustio grad.<ref name="Glišić"/>

Dok su Pećančevi četnici napuštali Užice, komandant partizanske grupacije [[Slobodan Sekulić]] poslao je u grad patrolu sa porukom načelniku Branku Barbuloviću da preda grad. Kako nije raspolagao nikakvim snagama za borbu protiv partizana, on je predao grad. Pored Zlatiborske, Račanske i Užičke partizanske čete uskoro su s vozom, kamionima i motorciklima stigle i čete istočne grupe Užičkog NOP odreda, a sa severa preko Crnokose partizani Crnogorske čete.

U toku istog dana na okupu se našao ceo Užički NOP odred, tako da su sve njegove čete uveče promarširale kroz grad, a na žitnoj pijaci održan je veliki narodni miting na kome su govorili [[Želimir Đurić]] i Slobodan Sekulić. Na mestu gde su pre nekoliko dana visili obešeni borci Zlatiborske partizanske čete, stanovništvo Užica je pozdravljalo defile partizanskih jedinica.<ref name="Glišić"/>

=== Borbe za Šabac ===
{{main|Borbe za Šabac 1941.|Krvavi marš}}
[[Datoteka:Masovno streljanje Šabac 1941.jpg|minijatura|Masovno streljanje stanovništva u bari kraj Šapca, septembra 1941.]]
[[Nebojša Jerković]], komandant [[Mačvanski partizanski odred|Mačvanskog partizanskog odreda]], došao je kod kapetana [[Dragoslav Račić|Dragoslava Račića]], komandanta Cerskog korpusa, radi dogovora o napadu na Šabac:
{{izdvojeni citat|Račić je pokušao da ga ubedi da bi takav napad bio preuranjen. Partizani su i posle toga insistirali da se ide na Šabac. Nije prošla ni nedelja dana, a Nebojša Jerković se ponovo sa užom pratnjom pojavio kod Račića. Ovom prilikom komunisti su prosto iznudili od Račića pristanak, govoreći mu da ako on opet odbije, onda će oni sami ići u napad, i istovremeno će reći narodu da su četnici odustali od dalje borbe protiv okupatora. (...) ako komunisti sami pođu na Šabac, njihov ugled bi znatno porastao, makar privremeno, pošto je celi narod Podrinja zaista bio raspoložen za borbu protiv Nemaca.<ref>Dušan Trbojević, ''Cersko-Majevička grupa korpusa'', 21-22.</ref> |[[Dušan Trbojević]] iz Cerskog četničkog odreda}}

Borbe za Šabac vođene su od [[22. 9.|22. septembra]] do [[24. 9.|24. septembra]] 1941. godine. 24. septembra po podne opkoljenim Nemcima je došla u pomoć [[342. pešadijska divizija (Nemačka)|342. nemačka pešadijska divizija]], koja razbija ustanički obruč. Nemci su posle bitke za Šabac u znak odmazde izvršili [[ratni zločin]] prema civilnom stanovništvom, streljavši oko 1.000 građana Šapca i Mačve.<ref>{{Cite web |title=Nemački masakri u Srbiji |url=http://guskova.ru/q?a=l&doc=%2F~mladich%2FKragujevac%2Fmas_sr |access-date=2021-09-08 |archivedate=2014-04-18 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140418220643/http://guskova.ru/q?a=l&doc=%2F~mladich%2FKragujevac%2Fmas_sr |deadurl=yes }}</ref> [[Mačvanski partizanski odred]] je posle opsade neuspele Šapca spao na polovinu boraca.<ref name="Petranović"/>

Nastup 342. divizije u borbama za Šabac označio je početak velike nemačke ofanzive na ustaničku teritoriju.

=== Borbe za Kruševac ===
{{main|Bitka za Kruševac 1941}}
Bitka za Kruševac se odigrala [[23. 9.|23. septembra]] 1941. godine između četnika i Nemaca tokom Drugog svetskog rata. Nemci su pružili žestok otpor iz gimnazije, koja je bila njihovo najjače utvrđene u gradu i očekujući da im stigne pojačanje. Iz pravca Stalaća stigao je nemački oklopni voz, posle čega Nemci razbijaju opsadu.

Nemci su ubrzo streljali u znak odmazde oko 80 srpskih civila. Nemci u Kruševcu nisu izvršili odmazdu „stotinu za jednog“, kao u drugim mestima u Srbiji.

=== Borbe za Gornji Milanovac ===
{{main|Borbe za Gornji Milanovac 1941.}}
[[Datoteka:Valjevski partizanski odred.jpg|thumb|Borci Valjevskog partizanskog odreda u jesen 1941.]]
Dogovor o napadu na Nemce u [[Gornji Milanovac|Gornjem Milanovcu]] postignut je na sastanku između četnika i partizana u selu [[Lunjevica|Lunjevici]]. Na sastanku je [[Zvonimir Vučković]], komandant Takovskog četničkog odreda, postavljen za komandanta zajedničke četničko-partizanske akcije protiv Nemaca, a partizanski vođa, učitelj [[Milan Rakić]] za njegovog zamenika. Vučković je hteo da odgovori partizane od napada na Milanovac, ali je znao da će izostajanje četnika iz borbe biti štetno po njih. Vučković navodi da se našao u dilemi: 
{{izdvojeni citat|Nije moglo biti ni malo sumnje da bi smo pretrpeli veliku štetu ako u toj fazi našeg organizovanja ostanemo skrštenih ruku i po strani. Moćna propaganda partizana ne bi imala ni malo muke da ubedi narod da su oni jedini borci za slobodu. Samo za trenutak pomislio sam na mogućnost da se negde ispod Gornjeg Milanovca postavim sa odredom između partizana i Nemačkog garnizona. Rezultat takve akcije nesumnjivo bi nam kudi i kamo više škodio. (...) Odluka koju sam doneo, tako mi se činilo, mogla je bar nešto spasiti, pored toga što mi je ulivala malo nade da ću, kad se pridružim partizanima, biti u stanju da ih nagovorim da odlože napad za koji dan.<ref>Zvonimir Vučković- Sećanja iz rata, 108.</ref>|[[Zvonimir Vučković]]}}

Početak napada na Gornji Milanovac određen je [[28. 9.|28. septembra]] 1941. za tri sata ujutru. Posle par časova borbe, poručnik Vučković je ponudio opkoljenim Nemcima da se predaju, što su oni i prihvatili. Zarobljeni Nemci su kasnije sproveni na Ravnu goru.

=== Borbe za Čačak ===
{{main|Borbe za Čačak 1941.}}
[[Datoteka:Zarobljeni nemacki tenk 1941.jpg|mini|Zarobljeni nemacki tenk u Čačku.]]
General [[Franz Böhme|Franc Beme]], komandant Srbije, naredio je 28. septembra napuštanje Čačka. U samom Čačku nije bilo bitke sa Nemcima. Partizansko-četničke snage su [[1. 10.|1. oktobra]] [[1941]]. ušle u [[Čačak]], a potom je formirana zajednička komanda grada. Partizanski predstavnik je bio [[Milenko Nikšić]], komandant Ljubićkog NOP odreda, a četnički — kapetan [[Bogdan Marjanović]].<ref>https://znaci.org/00001/4_14_1_9.htm</ref>

U Čačku je ubrzo došlo do borbi između partizana i četnika, nakon što je [[Dragoljub Mihailović|Draža Mihailović]] 1/2. novembra izdao naređenje za napad majoru [[Radoslav Đurić|Radoslavu Đuriću]].

=== Borbe za Kraljevo ===
{{main|Opsada Kraljeva (1941)|Masakr u Kraljevu}}
[[Datoteka:Kraljevo 1941.jpg|minijatura|Pijačni dan u Kraljevu, u jesen 1941.]]
Plan napada na Kraljevo donet je 4. oktobra 1941. godine, kada je formiran i zajednički štab. Partizansko-četnički operativni štab za napad na Kraljevo sačinjavali su sa partizanske strane [[Ratko Mitrović]] i [[Momčilo Radosavljević]], a sa četničke [[Radoslav Đurić]] i [[Jovan V. Deroko]].<ref name="Petranović"/>

[[Kraljevo]] je bilo pod blokadom partizansko-četničkih snaga kojima je rukovodio zajednički Operativni štab za napad na Kraljevo. Ustaničke snage su, oktobra 1941, više puta bezuspešno napadale nemački garnizon u Kraljevu.<ref>https://znaci.org/00001/4_14_1_8.htm</ref>

Prvih dana opsade Nemci su uhapsili nekoliko hiljada Kraljevčana, koje su držali kao taoce. U znak odmazde za ustanički napad na Kraljevo. 14. oktobra Nemci su izvršili ratni zločin, streljali su 1.738 muškaraca i 19 žena.

== Pregovori partizana i četnika ==
{{main|Sastanak u Brajićima}}
Za borbe u Jugoslaviji ubrzo se čulo u savezničkom svetu. U zemlju je stigla saveznička misija na čelu sa [[Duane Hudson|Bilom Hadsonom]], a zapadna štampa je počela da gradi mit o herojskom borcu, pukovniku Mihailoviću. [[Savezničke sile|Saveznici]] su formirali zajednički stav, koji mu je prenet: biće priznat za lidera pokreta u celoj zemlji, ali pod jednim uslovom - da održi jedinstvo sa partizanima.

24. oktobra 1941. je potpisan sporazum između četničkog odreda na sektoru G. Milanovac — Kragujevac i Kragujevačkog NOP odreda o saradnji u borbi protiv okupatora i kvislinga. Komesar Kragujevačkog NOPO [[Vladimir Dedijer]] je oko sklapanja sporazuma najpre pregovarao sa majorom Miodragom Paloševićem a zatim sa kapetanom Radovanom Stojanovićem.<ref>Opširnije o tome, vidi- Vladimir Dedijer, Dnevnik, knjiga I, III izdanje, Beograd 1970 (dalje: V. Dedijer, Dnevnik, I), str. 46 i 47.</ref> Sporazum potpisan u [[Manastir Vraćevšnica|manastiru Vraćevšnici]] (planina [[Rudnik]]) kaže sledeće:

{{izdvojeni citat|
1 Radi borbe protiv okupatora i njegovih slugu: Nedića, Pećanca, Ljotića i drugih, Komandanti obeju odreda izradili su zajednički plan i podelili sektore na pravcu Milanovac — Kragujevac.

2 U duhu sporazuma Glavnog štaba narodno-oslobodilačkih partizanskih odreda i vrhovne komande četničkih odreda jugoslovenske vojske, taj se sporazum ostvaruje i na pravcu Milanovca—Kragujevca:
<br />
a) Svi raniji nesporazumi i slučajevi ispitaće se s tim da se krivci najstrožije kazne.
<br />
b) Proglašuje se sloboda zbora i dogovora. Nijedna ni druga strana ne sme na zborovima napadati jedna drugu.
<br />
v) Dosadašnja mobilizacija se oglašuje nevažećom i za jednu i za drugu stranu. Mobilizacija se ponovo vrši na zajedničkim zborovima na kojima će prisustvovati [predstavnici] i jednog i drugog štaba. Dosadašnji sistemi objava se ukidaju, jer se pokazao kao štetan. Ljudi su se izvlačili iz narodno-oslobodilačke borbe i ostajali kod kuća. Svi ljudi koji ostaju kod kuća smatraju se za nemobilisane, sem ako im se ne dodele specijalne funkcije: članovi odbora za ishranu, organizatori odreda u tom selu.
<br />
g) Dosadašnje rezerve hrane ostaju lično vlasništvo i jednog i drugog odreda, a da se zajednički šalje apel svom narodu u pravcu Milanovac—Kragujevac da da priloge u hrani, stoci, konja, odelu, namirnicama. Skupljena hrana posle ovog skupljanja se deli na dva dela. Posle toga svaki odred se ishranjuje nezavisno jedan od drugog. Pozajmice jedni — drugim mogu se vršiti.
<br />
d) Jedna i druga strana zajednički određuju upravne vlasti u pravcu Milanovac—Kragujevac s tim da se po mogućstvu zadrže dosadašnji presednici, ako su pomagali narodno-oslobodilačku borbu i nisu bili petokolonaši i narodni neprijatelji.
<br />
đ) Uspostavlja se zajednički sud protiv petokolonaša. Sud čine oba štaba.
<br />
e) Ove sporove u vezi s prekršenjem sporazuma rešavaće oba štaba zajednički.<ref>https://znaci.org/00001/4_14_1_12.htm 12. Sporazum između četničkog odreda na sektoru G. Milanovac — Kraigujevac i Kragujevačkog NOPO od 24. oktobra ,1941. o saradnji u borbi protiv okupatora i kvislinga</ref>}}

Sporazum nije dugo živeo. Partizani navode da se ni tog sporazuma četnička strana nije pridržavala<ref>https://znaci.org/00001/4_14_1_12.htm</ref>, a četnici obratno.<ref>https://znaci.org/00001/4_14_1_18.htm</ref>

{{izdvojeni citat|Propali višenedeljni pregovori između Mihailovića (vođa četničkog pokreta, koji su verni kralju) i Tita (vođa komunističkih partizana u Jugoslaviji) u vezi mogućnosti zajedničke borbe protiv okupatora i to zato, jer su postavljeni takvi uslovi, koje Mihailović nije mogao da prihvati.<ref name="Živković">{{Cite web |title=Nikola Živković, Srbi u Ratnom dnevniku Vrhovne komande Vermahta |url=http://www.scribd.com/doc/34075047/Srbi-u-Dokumentima-Vermahta |access-date=2012-11-10 |archive-date=2016-08-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160803153944/http://www.scribd.com/doc/34075047/Srbi-u-Dokumentima-Vermahta |dead-url=yes }}</ref>|Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 26. oktobara 1941.}}

Nije prošlo ni nedelju dana od prvog susreta sa savezničkom misijom, a Mihailović je poveo koncentričan napad na Užičku republiku, i zatražio sastanak sa nemačkom komandom.<ref>[http://sr.wikisource.org/sr/%D0%98%D0%B7%D0%B2%D0%B5%D1%88%D1%82%D0%B0%D1%98_%D0%BA%D0%B0%D0%BF%D0%B5%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B0_%D0%9C%D0%B0%D1%82%D0%BB%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2%D1%99%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B0_%D0%BE%D0%B4_30._%D0%BE%D0%BA%D1%82%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0_1941._%D0%BE_%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%B0_%D1%81%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B8%D0%BC%D0%B0_%D0%94%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5_%D0%9C%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B%D0%B0 Извештај капетана Матла претпостављенима од 30. октобра 1941. о разговорима са представницима Драже Михаиловића]</ref> [[Duane Hudson|Bil Hadson]] je u novembru javljao: "''Partizani bi bili za kompromis, no Mihailović veruje da drži sve adute''."

== Nemačke mere protiv ustanka ==
[[Datoteka:Odmazde Srbija 1941.jpg|minijatura|[[Masakr u Skeli]] (snimci nađeni kod Nemaca).]]
Prvi pokušaji okupatora da uguše ustanak u [[Srbija|Srbiji]] ostali su bez uspeha, zbog čega su [[Nemci]] bili prisiljeni da dovuku pojačanja sa drugih frontova da bi likvidirali ustaničke snage.

Izričit zahtev za ugušenje ustanka dao je [[Adolf Hitler|Hitler]] [[16. 9.|16. septembra]] kada je imenovao generala [[Franz Böhme|Franca Bemea]] za komandujućeg generala u Srbiji.<ref>Firerovo uputstvo br. 31a, 16. 9. 1941 str. 149f (cit. po: Hitlerova uputstva za vođenje rata 1939-1945, str. 1490</ref> Zajedno sa Bemeom u Srbiji su poslate dve borbene jedinice za pojačanje: 125. divizija iz Grčke i [[342. pešadijska divizija (Nemačka)|342. divizija]] iz Francuske. Beme je primio zadatak, „da na području Srbije osigura puteve i za nemačku ratnu privredu važne objekte i potom na celokupnoj ustaničkoj teritoriji najoštrijim sredstvima ponovo uspostavi red".<ref name="Manošek"/>

Na granici prema Drini postavljena je jedna nemačka posadna divizija iz [[Nezavisna Država Hrvatska|NDH]] i ustaše, a na Savi mađarska ratna rečna flotila.

=== Formiranje Nedićeve vlade ===
{{main|Vlada narodnog spasa Milana Nedića|Saradnja četnika sa Nedićevom vladom}}
Nemački okupatori su strahovali od učvrćenja jedinstvenog ustaničkog fronta komunista i nacionalističkih snaga, jer bi onda protiv sebe imali čitav srpski narod. Nemci su računali da će Nedićeva vlada uspeti da razdvoji ustanički front koji je nastao ujedinjavanjem komunističkih i nacionalnih snaga pod Mihailovićem.

Aćimovićev Savet komesara svojom neefikasnošću nije zadovoljavao. Nemci su bili rešeni da stvore novu, autoritativniju vladu, ne bi li odvojili Mihailovića od komunista. Izbor saradnika okupatora u Srbiji je bio veoma sužen, jer su osnovne društveno-političke snage već bile svrstane na stranu komunista i četničkog pokreta Draže Mihailovića.

[[Dimitrije Ljotić|Ljotićevi]] predstavnici su zahtevali da vlast preuzme ličnost koja ima autoritet u srpskom narodu. Vojni zapovednik Srbije general Dankelman 29. avgusta razrešio je Savet komesara i postavio Nedićevu vladu „narodnog spasa". General [[Milan Nedić]] je Nemcima odgovarao kao vojnik, jer je ustanicima trebalo pokazati čvrstu ruku, zatim jer je verovao u nemačku pobedu i bio je protivnik jugoslovenske države. Davanjem vlasti uticajnom srpskom nacionalisti, Nemci su udarili klin partizansko-četničkoj saradnji, a pritom suprotstavili Mihailovićevom pokretu Nedićev nacionalistički projekt, pod svojim nadzorom.<ref name="Petranović"/>

Vlada je obrazovana [[29. 8.|29. avgusta]] 1941. godine. Nedić i ministri su dobili [[mandat]] iz ruku okupatora. Nedić je dobio pravo na upotrebu srpskih državnih znamenja - grba i zastave. Stvaranjem vlade, po nazivu, jer nije imala bitnija ovlašćenja u odnosu na Savet komesara, Nemci su praktično podrivali kraljevsku vladu u emigraciji. Nedićeva "vlada" je imala znatno veći uticaj od Aćimovićevog komesarskog saveta.<ref name="Petranović"/>

=== Nemački masakri civila ===
{{main|Nemački zločini u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu|Progon Srba u Drugom svetskom ratu|Holokaust u Srbiji}}
[[Datoteka:Notification on 21 October 1941.jpg|mini|desno|Nemačka obznana: za 10 ubijenih i 26 ranjenih Nemaca [[Masakr u Kragujevcu|streljano je 2300 stanovnika Kragujevca]], "''pre svega komunista, bandita i njihovih pomagača''".]]
[[Datoteka:Kraljevo-streljanje-doubijanje-41.jpg|thumb|[[Masakr u Kraljevu|Streljani taoci u Kraljevu]] 1941. godine.]]
[[Datoteka:Partisan youth execution.jpg|thumb|16 partizanskih omladinaca čeka strijeljanje od strane njemačkih vojnika, [[Smederevska Palanka]], 20. kolovoza 1941.]]

Oktobra 1941. je kao odgovor na sve veći partizanski otpor, novopostavljeni komandant nemačke vojske u Srbiji, [[Franz Böhme|Franc Beme]] uveo takozvane "mere pokajanja", obelodanjene u zvaničnoj naredbi da se za svakog ubijenog nemačkog vojnika ima pogubiti 100 civila, a 50 za svakog ranjenog. U Bomeovom naredenju je naglašeno da taoci moraju biti uzimani iz populacija koje uključuju: "''sve komuniste, ljude za koje se sumnja da su [[komunizam|komunisti]], sve [[Jevreji|Jevreje]] i određen broj [[nacionalizam|nacionalista]] i demokratski nastrojenih stanovnika''."<ref>Browning, ''Fateful Months: Essays on the Emergence of the Final Solution'', str.48.</ref> Shodno tome, žrtve "mera pokajanja", bili su pre svega jevrejski zatvorenici iz Šapca i Beograda, osumnjičeni komunistički simpatizeri zatvoreni u [[logor Banjica|logoru Banjica]], kao i grupe [[Romi|Roma]] iz Beograda i okolinih naselja. Srpsko civilno stanovništvo stradalo je najviše u gradovima u unutrašnjosti, gde je broj lokalnih Jevreja i zatvorenika komunista bio nedovoljan da ispuni predviđenu kvotu talaca.<ref>[http://www.open.ac.uk/socialsciences/semlin/sr/holokaust-u-srbiji.php Holokaust u okupiranoj Srbiji]</ref> Nemačka armija je, takodje, širom Srbije preduzimala "kaznene ekspedicije" na oblasti ili mesta za koja se sumnjalo da skrivaju partizane. Tokom dva meseca Bemeovog mandata na čelu vojne komande (oktobar-decembar 1941.), ubijeno je približno 30 000 civila - uključujuci gotovo svo muško jevrejsko stanovništvo Srbije.<ref>Manoschek, ''The extermination of Jews in Serbia'', str. 176.</ref><ref>Browning, ''The Origins of the Final Solution'', (London: Henemann, 2004), str. 343.</ref> Civili su ubijani toliko bezobzirno da su prilikom [[Masakr u Kragujevcu|masakra u Kragujevcu]] deca izvedena iz škole i streljana.

Nemci su naglim upadom u Gornji Milanovac varoš pretvorili u zgarište, vrativši se s taocima u garnizone pod svojom kontrolom. Varoš je zapaljena a svi odrasli muškarci koji se nisu sklonili na vreme pohapšeni. Paljena su čitava mesta: „''Veliki oganj koji je gutao i poslednju kuću na Rudniku mogla je osmotriti cela Šumadija''".<ref name="Petranović"/>

U svesti nacista, postojalo je poistovećenje komunističkih pobunjenika sa Jevrejima, što je činilo Jevreje adekvatnom metom za odmazde. Krajem oktobra 1941., kada je ustanak u Srbiji dostigao vrhunac, [[Harald Turner]] je u pisao da taoce treba tražiti među zatvorenim Jevrejima i Romima, smatrajući to "''pitanjem principa, budući da ove dve grupe predstavljaju elemenat nesigurnosti i stoga opasnost po javni red i sigurnost''."<ref>Browning, ''Fateful Months: Essays on the Emergence of the Final Solution'', str. 54.</ref> Represalije su bile efikasan način za rešavanje "[[jevrejsko pitanje|jevrejskog pitanja]]", naročito posle [[Adolf Eichmann|Ajhmanovog]] naređenja. Kako je Harald Turner istakao u prepisci sa [[Berlin]]om, sprovođenje kaznenih mera bio je "neprijatan posao", ali se "''jevrejsko pitanje, samo po sebi, najbrže rešava na ovaj način''".<ref>Citirano prema Manoschek, 'The extermination of Jews in Serbia', str. 177.</ref> Turner se pritom osvrnuo na nelogičnost politike streljanja jevrejskih taoca, budući da je odmazda trebalo da ide "na račun Srba" koji su činili okosnicu pobune. Međutim, ovo je pravdavao pozivajući se na praktične razloge ("oni [Jevreji] su ti koje već imamo u logoru") i "[[konačno rešenje]]": "''Sem toga, oni su takođe građani Srbije i moraju da nestanu''".<ref>Citirano prema Browning, ''The Path to Genocide: Essays on the Launching of the Final Solution'', str. 135.</ref> Jedan nemački vojnik je nakon rata konstatovao: "''Ubijanje Jevreja nije imalo nikakve veze sa napadima partizana''". Odmazda je zapravo bila "''alibi za istrebljenje Jevreja''".<ref>Citirano prema Ženi Lebl, ''Do 'konačnog rešenja': Jevreji u Beogradu, 1521-1942'', Beograd: Čigoja, 2001, str. 332.</ref>

== Četničko napuštanje ustanka ==
{{main|Četnički napad na Užičku republiku|Sastanak u Divcima|Saradnja četnika sa Nedićevom vladom}}

Nemci su za gušenje ustanka u Srbiji 1941. angažovali dodatne trupe i sproveli drastične represalije nad stanovništvom, što je Mihailovića navelo da se povuče iz ustanka, napadne partizane i zatraži kontakt sa nemačkom upravom radi prekida neprijateljstva: 
{{izdvojeni citat|Četnički odredi jugoslovenske vojske pod komandom pukovnika Draže Mihailovića stavljaju se na raspolaganje za borbu protiv komunista u saradnji sa nemačkim Vermahtom.<ref>[http://sr.wikisource.org/sr/%D0%98%D0%B7%D0%B2%D0%B5%D1%88%D1%82%D0%B0%D1%98_%D0%BA%D0%B0%D0%BF%D0%B5%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B0_%D0%9C%D0%B0%D1%82%D0%BB%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2%D1%99%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B0_%D0%BE%D0%B4_30._%D0%BE%D0%BA%D1%82%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0_1941._%D0%BE_%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%B0_%D1%81%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B8%D0%BC%D0%B0_%D0%94%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5_%D0%9C%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B%D0%B0 Izveštaj kapetana Matla pretpostavljenima od 30. oktobra 1941. o razgovorima sa predstavnicima Draže Mihailovića]</ref>|Dražina ponuda Nemcima iz oktobra 1941.}}

Uprkos Mihailovićevom istupanju iz ustanka, Nemci su mu odgovorili da upravo stižu njihove oklopne trupe koje će se efikasno obračunati sa banditima, i da "nemački Vermaht ne može da se optereti takvim saveznicima koji mu se privremeno priključuju iz razloga oportuniteta".<ref name="Divci">[http://sr.wikisource.org/sr-el/%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BD%D0%B8%D0%BA_%D1%81%D0%B0_%D1%81%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B0_%D0%9C%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B%D0%B0_%D1%81%D0%B0_%D0%BD%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D1%87%D0%BA%D0%B8%D0%BC_%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B8%D0%BC%D0%B0_%D1%83_%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%83_%D0%94%D0%B8%D0%B2%D1%86%D0%B8_11.11.1941. Zapisnik sa sastanka Mihailovića sa nemačkim predstavnicima u selu Divci 11.11.1941.]</ref> Mihailović se pravdao da je morao uzeti neke gradove od Nemaca da ih komunisti ne bi uzeli<ref>"Moji ljudi su [[Bitka za Loznicu 1941.|krenuli na Loznicu]] zato da je komunisti ne zauzmu."</ref> i da nije hteo da ratuje protiv Nemaca:
{{izdvojeni citat|Nije moja namera da ratujem protiv okupatora, jer kao generalštabni oficir poznajem snage obeju snaga. (...) Sami Nemci su predali Užice, a time je počela trka između mene i komunista. Pošto su Nemci povukli svoj slabi garnizon, komunisti su napali Gornji Milanovac, pa sam stoga i ja morao to da učinim. Oni su krenuli na Čačak, pa sam morao i ja. Pošli su na Kraljevo, morao sam i ja. Napad na Krupanj nije moje delo, već je to delo otpadnika poručnika Martinovića. Ali, moji ljudi su krenuli na Loznicu zato da je komunisti ne zauzmu. Napad na Šabac je delo neposlušnih elemenata.<ref name="Divci"/>|[[Dragoljub Mihailović|Draža Mihailović]]}}

Mihailović je izjavljivao okupatorima bezrezervnu lojalnost i tražio municiju za borbu protiv ustanika.<ref>"Neophodno je imati municiju! Računajući s tim, došao sam ovamo."</ref> Molio je da njegovo "delovanje na nacionalnoj osnovi" ostane potajno da ne bi prošao kao [[Kosta Pećanac]], koji je sklopio otvoreni sporazum sa okupatorom, čime je izgubio uticaj u narodu i stekao oznaku izdajnika.<ref name="Divci"/>
{{izdvojeni citat|Molim još jednom da mi se još noćas isporuči određena količina municije! Samo po sebi je razumljivo da sve ovo sa obe strane treba da se zadrži u najvećoj tajnosti.<ref name="Divci"/>}}

Uprkos svim njegovim predlozima, Nemci mu nisu ostavili drugu mogućnost do da položi oružje. Na rastanku, Draža im je rekao:
{{izdvojeni citat|Nećemo se boriti protiv Nemaca, pa ni onda ako nam ova borba bude nametnuta.<ref name="Divci"/>}}

Od tada pa nadalje, Mihailović je vodio bespoštedni rat protiv partizana. [[Glavni štab NOV i PO Srbije|Glavni štab NOPO Srbije]] je 6. novembra 1941. izdao Proglas srpskom narodu o „izdajstvu Draže Mihailovića" koji je napao partizane i nastoji da obmane „poštene srpske seljake i četnike".<ref>Zbornik NOR, tom I, knj. 2, dok. 60.</ref>

Istovremeno sa okretanjem Mihailovića Nemcima, 15. novembra ga je [[Dušan Simović]] preko Radio-Londona promovisao za komandanta „svih jugoslovenskih oružanih snaga u zemlji". Mihailović je 16. novembra izdao Proglas Srbima, Hrvatima i Slovencima kojim obaveštava da ga je kralj, na predlog „slobodne jugoslovenske vlade u Londonu", imenovao za Komandanta celokupne jugoslovenske vojne sile na okupiranoj teritoriji Jugoslavije, čime se svi naoružani pokreti stavljaju pod njegovu komandu.<ref>Zbornik NOR, tom XIV, 1, 76-78.</ref>

=== Četničko-partizanski sukob ===
{{main|Napad četnika na Užičku republiku|Četničko-partizanski sukob}}
[[Datoteka:Čačak protest 1941.jpg|thumb|Čačak novembar 1941. Posle četničkog napada, građanke i građani Čačka protestuju noseći transparent sa natpisom: "Mi, majke, žene i sestre tražimo obustavu bratoubilačke borbe." Četnici su pucali na demonstrante (prema Dnevniku Vladimira Dedijera).]]

Neposredno nakon što se ponudio Nemcima kao saradnik, Mihailović je preduzeo opšti napad na partizansku [[Užička republika|Užičku republiku]]. Istoričar [[Branko Petranović]] smatra da je napadom četnika na Užice, Ivanjicu, Čačak, Gornji Milanovac i druga mesta slobodne teritorije u noći između 31. oktobra i 1. novembra 1941. godine započeo [[građanski rat]] u Srbiji.<ref name="Petranović"/>

[[Četničko-partizanski sukob]] je kulminirao potiskivanjem i opkoljavanjem četnika na Ravnoj gori, ali do njihovog uništavanja nije došlo iz međunarodnih obzira. Vrhovni štab je ponudio četnicima da stupe u borbu protiv Nemaca, da se odreknu zahteva da se partizani potčine Mihailoviću i da se pitanje jedinstvenog operativnog vodstva rešava sporazumno. Primirje je zaključeno 20. novembra 1941. u Čačku, ali želja da se on poštuje nije postojala, iako su se Nemci pripremali za završni udar. Dogovoreno je da se pruži otpor okupatoru, puste zarobljenici obe strane i da jedna mešovita komisija ispita uzroke sukoba i krivice za „zločina dela". Mihailović je odmah izvestio kraljevsku vladu da je uspeo da zaustavi „bratoubilačku borbu" i da nastoji da udruži sve snage za borbu protiv Nemaca.<ref>Telegram je upućen 22. novembra 1941. - AVII, VK, K-348, Reg. br. 5/1-3. Djeneral Mihailović i SSSR, sa službenim memorandumom i dokumentima.</ref> On je, međutim, odlučio da ne pruži otpor nemačkoj ofanzivi.

Bivši četnički starešina [[Zvonko Vučković]] opisuje međusobne borbe četnika i partizana tokom ustanka (obračun u Ovčaru) na sledeći način: {{izdvojeni citat|U mešavini koja se tako stvorila bilo je nemoguće razlikovati jedne od drugih. Ista odela, iste psovke i komanda. U takvoj gužvi je uvek mnogo žrtava. Najgore je što ne znaš koga gađaš, a kad pucnjava počne, ne prestaje do mraka. Njihova petokraka zvezda i naša trobojna kokarda, i kad su bile na šajkačama, mogle su se osmotriti samo iz neposredne blizine. Ako se sukobimo u selu onda se tek stvori krkljanac. Jurimo se oko kuća i štala kao deca koja se igraju žmurke. Čas mi jurimo njih a čas oni nas. U takvoj igri gine sve od reda: i mi i oni, i žene i deca, i stoka i kokoške. i sve što je živo.<ref>Zvonko Vučković, n.d., 164.</ref>}}

Četničko-partizanski sukob iznurio je ustanike i njihovu otpornu moć pre nego što su Nemci krenuli u završnu ofanzivu.

== Nemačka ofanziva ==
{{main|Gušenje ustanka u Srbiji (1941)}}
=== Nemačka ofanziva protiv partizana ===
[[File:Nemacki plakat protiv ustanka 1941.jpg|thumb|Nemačka objava smrtnih kazni za jatake i pomagače ustanika u Srbiji, u formi propagandnog plakata o borbi protiv komunizma.]]

Krajem septembra Nemci su sa oko 80.000 vojnika otpočeli prvu veću ofanzivu na slobodnu teritoriju Užičke republike (poznatu kao ''[[Operacija Užice|Prva neprijateljska ofanziva]]''), sprovodeći istovremeno najgrublji masakr nad stanovništvom, naročito u [[Kragujevac|Kragujevcu]], [[Kraljevo|Kraljevu]] i [[Šabac|Šapcu]]. U ovim akcijama Nemcima su sadejstvovale kvislinške formacije - [[Srpska državna straža|Srpske državne službe]] i [[Srpski dobrovoljački SS korpus|Srpskog dobrovoljačkog korpusa]].

Uporedo sa nemačkom ofanzivom, došlo je i do opšteg napada četnika na partizane. [[Pukovnik]] [[Dragoljub Mihailović|Mihailović]] je pomaganjem Nemcima u slamanju ustanka, pokušao sebi da obezbedi privilegovan položaj kod okupatora.<ref name="Presuda"/>

{{izdvojeni citat|I. '''Vojna situacija u Srbiji''' 
<br />
a) Operacija 342. i 113. peš. div. neočekivano je pogodila komunističke ustanike u rejonu Užice — Čačak (oko 10.000 ljudi). Istina, glavnina je uspela da pobegne prema jugu i jugoistoku, na hrvatsku teritoriju koju poseduju italijanske jedinice, ali su gubici ustanika ipak veoma veliki, ukupno oko 2000 ljudi. Ta činjenica, kao i dolazak zime, dopušta da se komunistički ustanički pokret na srpskoj teritoriji može privremeno smatrati kao potučen. I dalje treba računati sa pojedinačnim sabotažama i prepadima koje će vršiti razbijeni delovi.<ref>Dokumenat (pisan na mašini) u AVII, reg. br. 12/13, k. 2. A.</ref> |Izveštaj operativnog odeljenja Komandanta Srbije od Komandantu Jugoistoka o rezultatima operacija protiv ustanika 5. decembra 1941.}}

Pod udarom daleko nadmoćnijih snaga, [[Vrhovni štab NOVJ|Vrhovni štab NOPO Jugoslavije]] i [[Glavni štab NOV i PO Srbije|Glavni štab NOPO Srbije]], bili su prinuđeni da napuste Srbiju i da se sa delom snaga povuku u [[Sandžak]] i istočnu [[Bosna|Bosnu]]. Od ovih i crnogorskih bataljona formirana je u [[Rudo (BiH)|Rudom]] [[21. 12.|21. decembra]] [[Prva proleterska udarna brigada]]. Jedan deo partizanskih snaga ostao je u Srbiji, a Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju u [[Beograd]]u, gde se vratio iz Sandžaka.

Prema svedočenju Koče Popovića, partizani su prilikom povlačenja iz Srbije pustili oko 400 nemačkih zarobljenika, koji su se odmah priključili svojim trupama u paljenju kuća i ubijanju partizanskih ranjenika. Kasnije, partizani su počeli posmatrati celu nemačku vojsku kao vojsku zločinaca.<ref>[http://www.e-novine.com/kultura/kultura-tema/102412-poslednje-kapi-benzina-krvi-ulja.html Do poslednje kapi benzina, krvi, ulja]</ref>

=== Nemačka akcija protiv četnika ===
{{main|Operacija Mihailović}}
Nemci nisu prihvatili Mihailovićevu ponudu da pređe na njihovu stranu. I pored toga, on im je izjavio da mu nije namera da ratuje protiv okupatora i da im neće pružati otpor.<ref name="Divci"/> Mihailović je uoči nemačkog napada sklonio trupe sa Ravne Gore.<ref name="Saslušanje">[https://znaci.org/00001/60_1_6.pdf Miodrag Zečević: DOKUMENTA SA SUĐENjA DRAŽI MIHAILOVIĆU, Beograd 2001: Saslušanje optuženih]</ref> On je 1. decembra naložio svojim komandantima da se legalizuju u okviru Nedićevih formacija. On je 6. decembra opkoljen u kući majora [[Aleksandar Mišić|Aleksandra Mišića]] u [[Struganik]]u, s grupom svojih ljudi. Mihailoviću je uspjelo pobjeći, ali dva njegova bliska suradnika, majori Mišić i Fregl, su uhvaćeni i kasnije strijeljani.

{{izdvojeni citat|Akcija čišćenja i osiguranja saobraćajnice uz dolinu Zapadne Morave protiv pristalica Mihailovića je okončana. Mihailoviću je pošlo za rukom da sa malobrojnim pristalicama pobegne, ali je uhvaćen vođa štaba Mišić sa svojim ljudima. Time je razbijena najveća grupa nacionalnih ustanika na prostoru Srbije. Upućen proglas Srbima da je Mihailovićeva glava ucenjena na 200 000 dinara.<ref name="Živković"/>|Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 10. decembra}}

Mihailović se najprije skrivao na području Ravne Gore, a kasnije produžio prema [[Sandžak]]u i [[Crna Gora|Crnoj Gori]] koji je bio pod talijanskom okupacijom.

Za njim je raspisana poternica i narednih meseci je bio u bekstvu.

=== Nemački prodor na istočnom frontu ===

Uporedo sa slomom ustanka u Srbiji, dešavao se duboki nemački prodor u SSSR.

Nemačko napredovanje u početku je objašnjavano kao nemačka propaganda, čista laž. Kasnije je prihvatano da Nemci napreduju, ali isticanjem da se Sovjetski Savez ne raspada, te da SSSR neće doživeti sudbinu Francuske. Bilo je i onih koji su smatrali da Rusi namerno puštaju Nemce, pa će „kada ih namame daleko, onda ošinuti". Narod jednostavno nije želeo da veruje da Nemci napreduju, jer je to ljude pogađalo. Fašističke radio-stanice javljale su o uništavanjima celih ruskih armija, „kodovima", padu grada za gradom, pokrajine za pokrajinom.

== Broj žrtava ==

=== Gubici ustanika ===

Gubici srpskih ustanika bili su vrlo visoki. Oni su u periodu od 1. septembra 1941. do 15. januara 1942. iznosili 7904 palih u borbi.<ref name="ReferenceA">https://znaci.org/00001/4_12_2_11.pdf</ref>

Često se, pa čak i u obrazloženju Zakona o državnim praznicima Srbije iz 2004. godine, navodi cifra od 11.522 ubijena ustanika, kao i 21.809 streljanih civila u Srbiji, "dakle, ukupno 33 hiljade građana centralne Srbije, ubijeno je za vreme ustaničkih borbi ’41. godine." <ref>[http://pescanik.net/2011/12/pescanik-09-12-2011/ Staro sajmište]</ref> Ove cifre od 11.522 ustanika ubijena u borbi i 21.809 streljanih civila potiču iz nemačkog izveštaja koji govori o ukupnim gubicima ustanika u Srbiji i Bosni u periodu od 1. septembra 1941. do 5. aprila 1942. godine.<ref>[https://znaci.org/00001/4_12_2_4.pdf ZBORNIK DOKUMENATA: TOM XII - DOKUMENTI NEMAČKOG RAJHA KNJIGA 2]</ref> Ove cifre je, kao žrtve ustanka u Srbiji, predstavio ravnogorski istoričar Kosta Nikolić u svojoj knjizi iz 1999. godine.<ref>Kosta Nikolić, Istorija ravnogorskog pokreta, Beograd 1999., str. 162.</ref>

=== Nemački gubici ===

Prema nemačkom izveštaju, do 31. decembra 1941. godine gubici sledećih divizija (704, 714, 717. i 718. peš. div.) u Srbiji i NDH ukupni su iznosili 1190 izbačenih iz stroja:<ref name="ReferenceA"/>

* Poginulo 17 oficira i 259 podoficira i vojnika
* Ranjeno 24 oficira i 496 podoficira i vojnika
* Nestalo 4 oficira i 390 podoficira i vojnika

U ovom izveštaju nedostaju 342. i 113. divizija, 125. p.puk, landesšicen bataljoni, te policijske i druge službe.

=== Nevine žrtve ===

Za vreme ustanka u Srbiji, nacisti su tokom sistematskog sprovođenja ratnog zločina ukupno streljali 12.196 civila.<ref name="ReferenceA"/>

== Posledice ==
{{main|Okupirana Srbija|Povlačenje partizana u Sandžak 1941.|Zločini četnika|Propaganda Nedićeve vlade}}
[[Datoteka:Probijanje Suvoborskog partizanskog odreda februara 1942.jpg|minijatura|Probijanje Suvoborskog partizanskog odreda februara 1942.]]

Ubrzo nakon sloma ustanka, Srbija je postala prilično pacifikovana teritorija. Na njenoj teritoriji je ostala samo jedna nemačka divizija, a težište otpora je pomereno na zapad, u [[Nezavisna Država Hrvatska|NDH]].

Mnogi četnički komandanti su tokom 1942. legalizovani kod okupatora. U decembru 1941. godine Mihailovićevi četnici streljali su zajedno sa Nemcima u Čačku samo u jedan mah 80 pripadnika narodnooslobodilačkog pokreta.<ref name="Presuda"/> U toku decembra 1941. godine i tokom cele 1942. Mihailovićevi „legalizovani" četnici pohapsili su i predali Nemcima u raznim krajevima Srbije hiljade pristalica partizana koje su Nemci streljali u logorima na Banjici, Nišu, Užicu, Čačku i drugim mestima, a pored toga sami četnici su poubijali hiljade pristalica partizana, batinali hiljade ljudi, a veliki broj žena i devojaka iz partizanskih porodica silovali.<ref name="Presuda"/>

Malobrojni preostali partizani u Zapadnoj Srbiji su brzo uništeni.

{{izdvojeni citat|U Zapadnoj Srbiji, naše snage koje su se čitave zime valjano tukle bile su prinuđene da se povuku: jedan deo zajedno s Kosmajcima i Kolubarcima prema Rudniku a drugi, manji deo, ovamo (u Bosnu) sa popom [[Vlado Zečević|Vladom]]. U borbama je pao i [[Nebojša Jerković|Nebojša]], komandant Mačvanskog odreda, i [[Radovan Vuković]]. Nedićevske snage blokirale su prelaze na Drini, dok se u Kolubari, na Rudniku, Toplici i Jablanici naši odredi i dalje junački bore uprkos najtežih uslova.<ref>https://znaci.org/00001/4_2_3.htm{{Dead link|date=June 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>|OBAVEŠTENJE VRHOVNOG KOMANDANTA NOP I DV JUGOSLAVIJE DRUGA TITA OD 31 MARTA 1942 GOD. O SITUACIJI NA FRONTOVIMA}}

Unutarustanički [[četničko-partizanski sukob|partizansko-četnički sukob]] ("bratoubilački rat"), jednom započet u Srbiji, imao je lančane posledice na celu okupiranu Jugoslaviju. KPJ ubrzo zabranjuje na istoj teritoriji uporedno postojanje dve vojske, a četnici zabranjuju sve razgovore sa komunistima, sem preko nišana.<ref name="Petranović"/>

== Posleratno suđenje ==
{{main|Beogradski proces}}
[[Datoteka:Draža pred sudom.jpg|mini|desno|Optuženi [[Dragoljub Mihailović]] pred vojnim sudom u Beogradu [[1946]].]]
Na [[Beogradski proces|beogradskom procesu]] 1946. godine Mihailoviću je, između ostalog, suđeno što je pomogao Nemcima u slamanju ustanka u Srbiji 1941. godine:

{{izdvojeni citat|Pošto je izvršio pripreme za opšti napad na partizane, Mihailović je prekršio sporazum o zajedničkoj borbi četnika i partizana protiv okupatora zaključen oktobra 1941. godine, te 1. novembra 1941. godine izdao naređenje svim komandantima da povuku sve odrede sa frontova prema Nemcima i pređu u opšti napad na partizane. Izvršujući ovo naređenje svi njegovi odredi u Srbiji napustili su frontove prema Nemcima, otvarajući slobodan put za prodor na oslobođenu teritoriju i prešli u opšti napad na partizane.<ref name="Presuda"/>|Presuda Dragoljubu Mihailoviću i ostalima}}

== Savremena tumačenja ==
{{main|Sudska rehabilitacija|Historijski revizionizam}}
=== Ubistvo žandarma ===

Danas se u Srbiji neretko osuđuje početak ustanka jer je 7. jula pucao "Srbin na Srbina", odnosno "brat na brata". [[Okružni sud u Šapcu]] je [[2009]]. godine doneo presudu o rehabilitaciji dvojice ubijenih žandara, Bogdana Lončara i Milenka Brakovića, koji su pokušali da spreče dizanje ustanka. U obrazloženju presude se kaže da su oni “ubijeni bez odluke suda i bez sprovedenog postupka, iz ideološko-političkih razloga, kao žrtve progona i nasilja, od strane pripadnika partizanskog pokreta.” U obrazloženju još piše:

{{izdvojeni citat|Taj momenat može se simbolično smatrati i početkom građanskog rata u Srbiji, pošto ubijeni žandarmi nisu bili okupatori, kao ni narodni neprijatelji, već deo legalne vlasti srpske države pod okupacijom, nastalom po osnovu međunarodnog ugovora zaključenog potpisivanjem kapitulacije, nakon sloma Jugoslovenske vojske u aprilu 1941. godine, a njihova rehabilitacija početkom nacionalnog pomirenja podeljenog srpskog naroda.<ref>{{Cite web |title=Нови пуцањ устаничке пушке |url=http://www.ilustrovana.com/tekst.php?broj=2608&tekst=02 |access-date=2012-08-22 |archive-date=2011-01-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110120085830/http://www.ilustrovana.com/tekst.php?broj=2608&tekst=02 |dead-url=yes }}</ref>|Obrazloženje sudske presude o rehabilitaciji ubijenih žandara}}

[[Datoteka:Antikomunisticka propaganda.jpg|thumb|Nacistička propaganda prikazuje zle komuniste kako obmanjuju narod da srlja u borbu protiv Nemaca.]]
Profesor [[Miodrag Zečević]], iz [[SUBNOR|udruženja boraca narodnooslobodilačkog rata]], o tome kaže sledeće:
{{izdvojeni citat|Pripadnici te vlasti, bez obzira na nacionalnu pripadnost, deluju kao okupatorska vlast i borba protivu njih je borba protivu okupatora i okupatorske vlasti, a ne protivu nacionalnih pripadnika i bivše vlasti te države. Sedmog jula 1941. godine u Beloj Crkvi  nije pucao Srbin na Srbina, odnosno brat na brata, već je pucao pripadnik oslobodilačkog narodnog ustanka, srpski rodoljub, na fašističkog okupatora, koji je pomoću Aćimovićeve policije štitio svoju uspostavljenu vlast i okupatorski poredak.<ref name="subnor">[http://www.subnor.org.rs/okrugli-sto-ustanak-u-srbiji-1941-godine Okrugli sto: Ustanak u Srbiji 1941.]</ref>}}

Osvrćući se na tezu da je u okupiranoj Jugoslaviji vođen [[građanski rat]], profesor Zečević kaže:
{{izdvojeni citat|Sadašnja vlast i njeni istoričari proglasili su da je u Srbiji između partizana i četnika vođen međusobni građanski ideološki rat. Građanski rat nemoguće je voditi u okupiranoj zemlji u prisustvu zainteresovnog okupatra da održi vlast.<ref name="subnor"/>}}

Profesor [[Đorđe Stanković]], šef Katedre za istoriju Jugoslavije na [[Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu|Filozofskom fakultetu u Beogradu]], negativno ocenjuje presudu "novih političkih sudova" o rehabilitovanju dva kvislinška žandarma. 
{{izdvojeni citat|Pitanje interpretacije istorijskih događaja je u domenu istorijske nauke. Istorija se ne piše u parlamentima i na sudovima. Revizija istoriografije u Srbiji ima funkciju, navodno, nacionalnog pomirenja. Po žestokim medijskim sporenjima ovo, međutim, poprima konture čistog političkog revanšizma.}}

On podseća na neke istorijske činjenice: 
{{izdvojeni citat|Ne bi trebalo da bude sporno da je 7. jula 1941. godine Srbija već tri meseca bila zemlja koju je okupirala nacistička Nemačka. Ni da je odmah po kapitulaciji uspostavljen i nemački nacistički upravni aparat. Isto tako, ne bi trebalo da bude sporno da se celokupan upravni aparat Kraljevine stavio na raspolaganje okupatoru. Oba pomenuta žandarma su dobrovoljno ostala u službi tog upravnog aparata.}}

Profesor Stanković se ne slaže sa ocenom suda da su "sve žrtve u ratu jednake", već je bitno ko su akteri i šta su radili za života, te zašto su i na koji način su ubijeni.<ref>[http://revija.kolubara.info/sh/apr09/tekst/1920/?tpl=112 Žikica Španac * Revija KOLUBARA]</ref>

=== Datum početka ustanka ===

Istoričar [[Branko Petranović]] ocenjuje da je [[7. 7.|7. jul]] ideološki izabran za datum početka ustanka u Srbiji:
{{izdvojeni citat|Datum srpskog ustanka - 7. jul 1941 - manje je određen istorijskim značajem događaja koji se zbio tog dana u Beloj Crkvi, selu Rađevine, a daleko više činjenicom što je trebalo obeležiti sednicu Politbiroa na kojoj je 4. jula doneta odluka o početku borbi, vezati početak ustanka za lokaciju generalnog sekretara KPJ, označiti prednost komunista, te pri tome još i komuniste - Španca. Značajniji vojni događaj zbio se 31. avgusta, kada je nezavisni vojnočetnički odred potpukovnika Veselina Misite zauzeo Loznicu, zarobio 93 Nemca i tom prilikom poginuo, ili početkom i polovinom septembra kada se zapadna Srbija sa Šumadijom našla u ustaničkom zamahu.<ref name="Petranović"/>}}

Petranović podseća da je događaj od 7. jula 1941. u Beloj Crkvi, izabran za početak ustanka u Srbiji, neuporediv sa narodnim [[ustanak u Crnoj Gori 1941.|ustankom 13. jula 1941. u Crnoj Gori]], kada je protiv okupacije ustalo 30.000 Crnogoraca, što predstavlja jedinstven fenomen u porobljenoj Evropi.<ref name="Petranović"/>

[[Predrag J. Marković]] deli mišljenje da je 7. jul "skoro sasvim proizvoljan datum, izabran samo zbog veze sa 4. julom i odlukom da se podigne ustanak".<ref name="vreme.com"/>

=== Pitanje otpora i "odmazdi" ===

{{main|Pokret otpora|Odmazda|Nemački zločini u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu}}
Nacisti su jeseni 1941. godine ozakonili [[ratni zločin]] prema civilnom stanovništvu kao meru "odmazde" protiv ustanka. Masovna ubistva tisuća nedužnih civila pokolebala su i podelila same ustanike. Komunisti ne odustaju od borbe protiv okupatora nezavisno od represivnih mera, dok četnici odustaju od ustanka, sa namerom da "poštede srpsku krv".<ref name="Divci"/>
{{izdvojeni citat|Četnici su smatrali da rezultati njihovih akcija ne opravdavaju štetu i patnju koje se nanose civilnom stanovništvu. Njihov cilj je bio da sačuvaju stanovništvo, a ne da ga uništavaju. Stoga su nadalje bili sve više protiv aktivnih dejstava; uskoro su neki čak postigli i uzajamno korisne sporazume sa neprijateljem.

Partizani, s druge strane, s pravom komunističkom rešenošću, odbijali su da ih ma kakve prepreke ili represalije odvrate u postizanju zadataka koje su sebi postavili. Oni uopšte nisu vodili računa o sopstvenim životima. A što se tiče civila, i oni su se nalazili u prvoj borbenoj liniji i pružala im se ista prilika da herojski ginu. Što su Nemci streljali više građana i više sela spaljivali, toliko su partizani sačekivali u zasedama više neprijateljevih kolona, i rušili više mostova. To je bila teška odluka, naročito za ljude koji su se borili na svojoj rodnoj teritoriji, ali su je na kraju opravdali događaji i poštovanje koje su Nemci mimo svoje volje morali da pokažu prema partizanima, poštovanje koje ne bi mogla da izazove ni najmanja pomirljivost.<ref>[https://znaci.org/00001/1_2.htm Rat na Balkanu, glava II - ORUŽJE I ČOVEK]</ref>|[[Fitzroy MacLean]]}}

S četničke strane često se čulo ima li smisla izazivati represalije nad nedužnim stanovništvom? Nemački masovni zločini i streljanja nedužnih, po okupatorskom sistemu odmazde - za jednog Nemca 100 Srba, uveliko su pokolebali borbeni moral, jer se pokazalo da ustaničke snage nisu u stanju da zaštite oslobođena naselja; žitelji su ostavljani na nemilost. Četnici su razvijali propagandu kako komunisti imaju svoje interese i da ih interesi naroda ne zanimaju. Komunisti, s druge strane, nisu ni mislili da revolucionarna strategija i beskompromisna antiokupatorska borba može proći bez žrtava, očekivanih u uslovima rata.<ref name="Petranović"/>

Nakon rata je četnički argument o „čuvanju srpskih života" prilično diskreditovan. Preovladalo je shvatanje da su četnici vodili krvavi rat protiv sopstvenog [[narod]]a, na strani nemačkog Rajha, da je Mihailović izbegavao borbu protiv okupatora, dok je istovremeno vodio bespoštednu borbu protiv partizanskog [[narodnooslobodilački pokret Jugoslavije|pokreta otpora]].<ref name="Presuda"/> 1990-ih godina neki autori u Srbiji su ponovo uveli argument o besmislu otpora:

{{izdvojeni citat|Srpski ustanak ugušen je u krvi. Njegovi rezultati bili su minimalni, nikakav uspeh trajnije vrednosti nije postignut, a ustaničke žrtve i stradanje naroda bili su nemerljivi i sasvim nepotrebni.<ref>Kosta Nikolić, Istorija ravnogorskog pokreta, Beograd 1999., str. 163.</ref>|[[Kosta Nikolić]]}}

[[Etika|Etička]] dilema o otporu nacizmu uprkos odmazdama, i danas je prisutna u javnosti.

== Izvori ==
{{Izvori|2}}

== Literatura ==
<div class="references-small">
* {{Cite book|last= Petranović|first=Branko |authorlink=|coauthors=|title=SRBIJA U DRUGOM SVETSKOM RATU|year=1992|url=https://znaci.org/00001/92.htm|publisher=Vojnoizdavački i novinski centar|location=Beograd|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= |first=|authorlink=|coauthors=|title=USTANAK NARODA JUGOSLAVIJE, ZBORNIK - knjiga I|year=1964|url=https://znaci.org/00002/340.htm|publisher=Vojnoizdavački zavod JNA »Vojno delo«|location=Beograd|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= |first=|authorlink=|coauthors=|title=USTANAK NARODA JUGOSLAVIJE, ZBORNIK - knjiga II|year=1964|url=https://znaci.org/00002/341.htm|publisher=Vojnoizdavački zavod JNA »Vojno delo«|location=Beograd|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= |first=|authorlink=|coauthors=|title=USTANAK NARODA JUGOSLAVIJE, ZBORNIK - knjiga III|year=1964|url=https://znaci.org/00002/342.htm|publisher=Vojnoizdavački zavod JNA »Vojno delo«|location=Beograd|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= |first=|authorlink=|coauthors=|title=USTANAK NARODA JUGOSLAVIJE, ZBORNIK - knjiga IV|year=1964|url=https://znaci.org/00002/343.htm|publisher=Vojnoizdavački zavod JNA »Vojno delo«|location=Beograd|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= |first=|authorlink=|coauthors=|title=USTANAK NARODA JUGOSLAVIJE, ZBORNIK - knjiga V|year=1964|url=https://znaci.org/00002/344.htm|publisher=Vojnoizdavački zavod JNA »Vojno delo«|location=Beograd|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= |first=|authorlink=|coauthors=|title=USTANAK NARODA JUGOSLAVIJE, ZBORNIK - knjiga VI|year=1964|url=https://znaci.org/00002/345.htm|publisher=Vojnoizdavački zavod JNA »Vojno delo«|location=Beograd|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= |first=|authorlink=|coauthors=|title=Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom I - borbe u Srbiji, KNJIGA 1 - BORBE U SRBIJI 1941.|year=1949|url=https://znaci.org/zb/4_1_1.htm|publisher=Vojnoistorijski institut|location=Beograd|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= |first=|authorlink=|coauthors=|title=Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom I - borbe u Srbiji, KNJIGA 2 - BORBE U SRBIJI 1941.|year=1952|url=https://znaci.org/zb/4_1_2.htm|publisher=Vojnoistorijski institut|location=Beograd|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= |first=|authorlink=|coauthors=|title=Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom II - dokumenti Vrhovnog štaba NOV I POJ, KNJIGA 1 - BILTENI VRHOVNOG ŠTABA|year=1949|url=https://znaci.org/zb/4_2_1.htm|publisher=Vojnoistorijski institut|location=Beograd|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= |first=|authorlink=|coauthors=|title=Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom II - dokumenti Vrhovnog štaba NOV I POJ, KNJIGA 2 - DOKUMENTI CK KPJ, VŠ NOV I POJ - maj 1941-februar 1942.|year=1954|url=https://znaci.org/zb/4_2_2.htm|publisher=Vojnoistorijski institut|location=Beograd|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= |first=|authorlink=|coauthors=|title=Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom IX - dokumenti organizacija Komunističke partije, KNJIGA 1 - avgust 1941-avgust 1942.|year=1961|url=https://znaci.org/zb/4_9_1.htm|publisher=Vojnoistorijski institut|location=Beograd|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= |first=|authorlink=|coauthors=|title=Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XII - dokumenti jedinica i ustanova nemačkog rajha, KNJIGA 1 - 1941.|year=1972|url=https://znaci.org/zb/4_12_1.htm|publisher=Vojnoistorijski institut|location=Beograd|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= |first=|authorlink=|coauthors=|title=Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XIV - dokumenti četničkog pokreta Draže Mihailovića, KNJIGA 1 - 1941-1942.|year=1981|url=https://znaci.org/zb/4_14_1.htm|publisher=Vojnoistorijski institut|location=Beograd|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last=Милосављевић|first=Милован - Мика|authorlink=|coauthors=Прокић, Милорад - Миле; Јовановић, Илија - Лала|title=ПРЕГЛЕД ИСТОРИЈЕ НАРОДНООСЛОБОДИЛАЧКЕ БОРБЕ У ШУМАДИЈИ - I|year=1981|url=https://znaci.org/00003/474.htm|publisher=ОДБОР ЗА ИЗРАДУ ПРЕГЛЕДА ИСТОРИЈЕ НОБ У ШУМАДИЈИ|location=|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last=Милосављевић|first=Милован - Мика|authorlink=|coauthors=|title=ПРЕГЛЕД ИСТОРИЈЕ НАРОДНООСЛОБОДИЛАЧКЕ БОРБЕ У ШУМАДИЈИ - II|year=1987|url=https://znaci.org/00003/483.htm|publisher=ОДБОР ЗА ИЗРАДУ ПРЕГЛЕДА ИСТОРИЈЕ НОБ У ШУМАДИЈИ|location=|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= Glišić|first=Venceslav |authorlink=|coauthors=|title=UŽIČKA REPUBLIKA|year=1986|url=https://znaci.org/00001/85.htm|publisher=Nolit|location=Beograd|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= Mitrović|first=Dojčilo |authorlink=|coauthors=|title=ZAPADNA SRBIJA 1941. (SRBIJA U NARODNOOSLOBODILAČKOJ BORBI)|year=1975|url=https://znaci.org/00001/240.htm|publisher=Nolit|location=Beograd|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= Vitorović|first=Aleksandar |authorlink=|coauthors=|title=CENTRALNA SRBIJA (SRBIJA U NARODNOOSLOBODILAČKOJ BORBI)|year=1967|url=https://znaci.org/00001/276.htm|publisher=Nolit|location=Beograd|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= Perović|first=Milivoje |authorlink=|coauthors=|title=JUŽNA SRBIJA (SRBIJA U NARODNOOSLOBODILAČKOJ BORBI)|year=1961|url=https://znaci.org/00001/244.htm|publisher=Nolit|location=Beograd|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= Živanović |first=Boško |authorlink=|coauthors=- Damnjan Popović -Miodrag Jovanović|title=POMORAVLJE U NOB-u 1941-1945|year=1961|url=https://znaci.org/00001/283.htm|publisher=Sreski odbor Saveza boraca NOR|location=Jagodina|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= Bosiljčić|first=Slobodan |authorlink=|coauthors=|title=TIMOČKA KRAJINA|year=1988|url=https://znaci.org/00001/285.htm|publisher=Istorijski arhiv|location=Zaječar|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= Popović|first=Damnjan |authorlink=|coauthors=|title=NA OBRONCIMA BELJANICE|year=1969|url=https://znaci.org/00001/284.htm|publisher=Novinsko preduzeće Dnevnik|location=Novi Sad|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= Glišić|first=Venceslav |authorlink=|coauthors=|title=TEROR I ZLOČINI NACISTIČKE NEMAČKE U SRBIJI 1941-1945|year=1986|url=https://znaci.org/00001/84.htm|publisher=Nolit|location=Beograd|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= Marjanović|first=Jovan |authorlink=|coauthors=|title=BEOGRAD (SRBIJA U NARODNOOSLOBODILAČKOJ BORBI)|year=1964|url=https://znaci.org/00001/216.htm|publisher=Nolit|location=Beograd|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= |first=|authorlink=|coauthors=|title=BEOGRAD U RATU I REVOLUCIJI - knjiga 1|year=1984|url=https://znaci.org/00001/232.htm|publisher=|location=Beograd|id=|ref = harv}}
* {{Cite book|last= Dedijer|first=Vladimir |authorlink=|coauthors=|title=DNEVNIK, prva knjiga - od 6.4.1941 do 27.11.1942.|year=|url=https://znaci.org/00003/491.htm|publisher=Prosveta|location=Beograd|id=|ref = harv}}
</div>

== Povezano ==
* [[Užička republika]]
* [[Operacija Užice]]
* [[Operacija Mačva]]
* [[Kragujevački masakr]]
* [[Operacija Mihailović]]
* [[Napad četnika na Užičku republiku]]
* [[Srbija u Narodnooslobodilačkoj borbi]]

== Vanjske veze ==
{{commonscat|Uprising in Serbia (1941)}}
* [https://znaci.org/00001/92_4.pdf Branko Petranović: Srpski narod u ustanku]
* [https://znaci.org/00001/240_5.pdf Dojčilo Mitrović: Zapadna Srbija 1941.] 
* [http://www.graduzice.org/userfiles/files/stvaranjeslobodneteritorije1941.pdf Venceslav Glišić, Stvaranje slobodne teritorije 1941.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305032824/http://www.graduzice.org/userfiles/files/stvaranjeslobodneteritorije1941.pdf |date=2016-03-05 }} 
* [http://www.subnor.org.rs/okrugli-sto-ustanak-u-srbiji-1941-godine Okrugli sto: Ustanak u Srbiji 1941.]
* [http://www.elektrobeton.net/mikser/oklevetani-datum-dan-ustanka-naroda-srbije/ Oklevetani datum: Dan ustanka naroda Srbije]

{{Ustanak u Jugoslaviji}}
{{Drugi svjetski rat u Jugoslaviji}}

[[Kategorija:Ustanak u Srbiji 1941.| ]]
[[Kategorija:Bitke Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije]]