Izvorni kod stranice Rano hrišćanstvo i judaizam

'''Rano hrišćanstvo i judaizam''' govori o odnosu između [[Isus]]ovih sledbenika ([[Rano hrišćanstvo|ranih hrišćana]]), i matične religije [[judaizam|judaizma]], od koje su se vremenom odvojili.

Među naučnicima preovladava mišljenje da je hrišćanski pokret počeo kao „relativno kasna sekta u judejstvu posle Izgnanstva".<ref name="George W. E p. 73">George W. E. Nickelsburg, "''Revealed Wisdom as a Criterion for Inclusion and Exclusion: From Jewish Sectarianism to Early Christianity''". In Jacob Neusner and Ernest S. Frerichs, ed. ''To See Ourselves As Others See Us: Christians, Jews, „Others" in Late Antiquity'', p. 73. Chico, CA: Scholars Press, [[1985]].</ref> Sve do kraja [[1. vek]]a još uvek nisu postojale dve odvojene religije nazvane "[[judaizam]]" i "[[hrišćanstvo]]".<ref name="Robert Goldenberg 2002 pp. 586-588">Robert Goldenberg. Review of "Dying for God: Martyrdom and the Making of Christianity and Judaism" by Daniel Boyarin in The Jewish Quarterly Review, New Series, Vol. 92, No. 3/4 (Jan. - Apr., 2002), pp. 586-588</ref> [[Prvobitni jevrejski hrišćani]] su smatrali da, iako [[Isusovo učenje]] donosi [[spasenje]], prirodno je da će se držati [[Mojsije]]vog [[Tora|zakona]], kao što je to činio i Isus (Matej, 5:17-20). Oni su poštovali jevrejske običaje, a razlikovali su se od ostalih Jevreja po verovanju da je Isus obećani [[mesija]]. Grčki filozof [[Kelsos]] iz [[2. vek]]a ovako opisuje suštinu spora između judaizma i kršćanstva:
{{izdvojeni citat|Međusobnu svađu između Jevreja i kršćana ne treba ozbiljno uzeti, jer obje strane vjeruju da je božji duh najavio da će doći [[spasitelj]] ljudskom rodu, samo što nisu u tome jedinstveni da li je najavljeni došao ili nije.<ref name="Bošnjak">[http://www.scribd.com/doc/24541593/Celzo-Origen Branko Bošnjak, ''Grčka filozofska kritika Biblije (Kelsos contra apologeticos]'')</ref>}}

Vremenom su se hrišćani potpuno odvojili od Jevreja, smatrajući da sleđenje jevrejskog zakona nema uticaja na spasenje.<ref name="Ehrman"/> [[Ehrman]] ističe da je [[ironija]] ranog hrišćanstva bila to što je sam [[Isus]] bio [[Jevrejin]] koji je obožavao jevrejskog [[Jahve|Boga]], držao se jevrejskih običaja, tumačio jevrejski [[Tora|Zakon]] i stekao jevrejske učenike, koji su ga prihvatili kao jevrejskog [[Mesija|Mesiju]]. Pa ipak, samo nekoliko decenija posle njegove smrti, Isusovi sledbenici su stvorili religiju koja se usprotivila judaizmu.<ref name="Ehrman">[http://www.scribd.com/doc/60185745/Bart-Ehrman-Isus-to-nije-rekao Bart Ehrman - Isus to nije rekao] (scribd)</ref>

== Isus i judaizam ==
{{main|Beseda na gori}}
Isus, odnosno [[Istorijski Isus|Ješua]], je bio pobožni [[Jevreji]]n čvrsto ukorenjen u [[judaizam|judaizmu]] [[istorijska pozadina Novog zaveta|svog doba]]<ref name="Enciklopedija živih religija"/>, u vreme [[mesija]]nskih i [[apokalipsa|apokaliptičnih]] očekivanja [[Jeruzalemski Hram|Drugog hrama]].<ref name="Sanders">Sanders, E. P. ''The historical figure of Jesus''. Penguin, [[1993]].</ref><ref>John Dickson, ''Jesus: A Short Life.'' Lion Hudson 2009, pp. 138-9.</ref> Krstio ga je [[Jovan Krstitelj]], apokaliptični propovednik čije je učenje verovatno sledio.<ref name="Enciklopedija živih religija">''Isus'', Enciklopedija živih religija (str. 316-318), Nolit, Beograd, 2004.</ref>

Isus se direktno pozivao na Božiju volju i na svete knjige, bez obaziranja na usmeno predanje koje su razradili [[fariseji]].<ref name="Enciklopedija živih religija"/> Boga je nazivao ''[[aba]]'', što na aramejskom znači „otac“.<ref name="Kembridž">Kembridžova ilustrovana istorija religije (str. 232-236), Stylos, Novi Sad, 2006. {{ISBN|86-7473-281-X}}</ref> U više navrata je afirmisao [[Tora|Toru]] i nikad je nije smatrao balastom koji treba odbaciti.<ref name="Enciklopedija živih religija"/> Samostalno je tumačio [[Mojsije]]vo zakon i [[Tanah|hebrejske svete spise]], kao npr. u čuvenoj [[beseda na gori|Besedi na gori]].<ref name="Oxford">"''Sermon on the Mount''." Cross, F. L., ed. The Oxford dictionary of the Christian church. New York: Oxford University Press. [[2005]].</ref>

=== Sukob Isusa i jevrejskih vođa ===
{{main|Teško vama licemeri|Incident u Hramu|Isus u Talmudu}}
[[Datoteka:Brooklyn Museum - Woe unto You, Scribes and Pharisees (Malheur à vous, scribes et pharisiens) - James Tissot.jpg|thumb|250px|[[James Tissot]], ''[[Teško vama licemeri|Teško vama pisari i fariseji]]'']]
Tvrdeći da poseduje božansku i kraljevsku moć i istovremeno kršeći čistotu zakona, [[Isus]] već na početku svog javnog delovanja izaziva gnev svih jevrejskih partija svoga vremena, od sledbenika [[Jovan Krstitelj|Jovana Krstitelja]] do [[pisar]]a i [[farisej]]a. Kritikovan od fariseja i jerusalimskih pisara što ne poštuje zakon, ne živi „u skladu s tradicijama starih" i što njegovi učenici ne peru ruke pre jela, Isus je izabrao da, umesto da se brani, napada svoje kritičare kao "[[Hipokrizija|hipokrite]]", optužujući ih da sopstvene tradicije stavljaju ispred Božjih zapovesti.<ref name="Pejgels"/>

U svojoj [[teško vama licemeri|čuvenoj kritici hipokrizije]], Isus kritikuje religijske i političke vođe svoga naroda zato što jedno govore a drugo rade, propisuju teške [[obaveza|obaveze]] drugima a sami ih ne prihvataju, prikazuju se pobožnima, teže [[socijalni status|društvenom položaju]], poseduju [[znanje]] koje ne koristi niti dele sa drugima, vrbuju sledbenike na sve načine, prisvajaju imovinu [[udovica]], spolja se predstavljaju čistim a iznutra su nečisti, drže se slova [[zakon]]a a zapostavljaju [[pravda|pravdu]], [[milost]] i [[vera|veru]], i tome slično.

Oko [[30]]. godine [[Isus]] i njegovi [[apostoli|učenici]] su izazvali [[Incident u Hramu|nerede u jerusalimskom Hramu]] tokom jevrejskog praznika [[Pasha|Pashe]], što je dovelo do hapšenja i [[Isusovo pogubljenje|pogubljenja Isusa]], i dodatno pogoršalo odnose njegovih pristaša i drugih jevrejskih struja.

== Progoni prvih hrišćana ==
{{main|Progoni hrišćana}}
[[Sveti Stefan]] je bio prvi kršćanski mučenik koji je od [[Sanhedrin]]a osuđen za [[blasfemija|blasfemiju]] protiv [[Mojsije|Mojsija]] i [[Bog]]a ({{Bibleverse||Dela|6:11}}) te govore protiv [[Jerusalimski Hram|Hrama]] i [[Tora|Zakona]] ({{Bibleverse||Dela|6:13-14}}), a potom [[kamenovanje|kamenovan]] do smrti, oko [[34]]. godine u Jerusalimu.

Godine [[62]]. je tadašnji [[prvosvećenik]] Jeruzalema [[Anan ben Anan]] sazvao Sanhedrin i osudio Isusovog brata [[Jakov Pravedni|Jakova]] i još nekolicinu na smrt kamenovanjem, zbog optužbe da su kršili Zakon.

== Rimski rat i pad Jerusalima ==
{{main|Prvi jevrejsko-rimski rat|Opsada Jeruzalema (70)}}
Katastrofalni dogadaji vezani za [[prvi jevrejsko-rimski rat]] ([[66]]-[[70]]) i [[Opsada Jeruzalema (70)|pad Jerusalima]] [[70]]. godine definitivno su promenili svet u kojem su [[Jevreji]] živeli, ne samo u Jerusalimu, gde je [[jerusalimski hram|velelepni hram]] postao ruševina, nego u celokupnom poznatom svetu.

[[Datoteka:NinthAvStonesWesternWall.JPG|thumb|175px|[[Hrišćani]] su često tumačili [[Opsada Jeruzalema (70)|razaranje Jerusalima]] kao božju kaznu Jevrejima što su odbacili bogomdanog [[Mesija|Mesiju]].]]

Teškoće i poniženja usled poraza zaoštrili su podele u razbacanim jevrejskim zajednicama. U ratnim godinama 65-70. najočiglednija podela bila je između partije koja je želela rat protiv [[Rim]]a i svešteničke strane, koja je radila da održi krhki mir. Posle rata, ravnoteža snaga između raznih jevrejskih skupina širom sveta, od Aleksandrije i Antiohije do Rima, pomerila se u skladu s promenjenom situacijom. U samom Jerusalimu, pošto je Hram nestao, a hiljade pobijene ili izbegle, sveštenička klasa je izgubila mnogo od svog uticaja.<ref name="Pejgels">[http://www.scribd.com/doc/55129006/Elejn-Pejgels-Poreklo-Satane Elejn Pejgels - Poreklo Satane] (scribd)</ref>

Rat i njegove posledice su takođe polarizovali Isusove sledbenike, pogotovu kada je reč o njihovim odnosima s drugim jevrejskim zajednicama. Isusovi sledbenici su odbili da se bore u ratu protiv Rimljana ne zato što su prihvatali argument, koji su [[Josif Flavije]] i ostali upotrebljavali, o rimskoj nepobedivosti. Isusovi sledbenici su verovali da je borba protiv Rimljana besmislena zato što su katastrofalni događaji nakon [[Isusovo raspeće|Isusovog raspeća]] bili „znaci kraja" - znaci da će ceo svet biti razbijen i preobražen. Drugi su verovali kako je te katastrofe izaziva gnevni Bog kako bi kaznio sopstveni narod zbog toga što je zločinački odbacio bogomdanog [[Mesija|Mesiju]].<ref name="Pejgels"/>

Rat je zauvek promenio prirodu jevrejskog vođstva u Jerusalimu i drugde. [[Jerusalimski Hram]] je bio ruševina, a Rimljani su tu stacionirali stalni garnizon i izgradili naselje sa paganskim oltarima. [[Prvosveštenik|Prvosveštenička]] dinastija, njeni saveznici u [[Sanhedrin]]u, i [[sadukeji]] povezani sa bivšim Hramom, bili su odstranjeni. Rukovodeće uloge preuzela je rastuća grupa učitelja, [[farisej]]a. Ova grupa je širila svoju vlast kroz celu Judeju, kasnije obuhvativši jevrejske zajednice širom sveta, što će prerasti u [[rabin]]ski pokret.<ref>[[Jacob Neusner]] je svojim istraživačkim radom veoma doprineo razumevanju ovog procesa; vidi, na primer ''Formative Judaism: Religious, Historical, and Literary Studies''. Brown Judaic Studies, No. 91. Chico, CA: Scholars Press, [[1983]].</ref> Ova se odražava i u hrišćanskim spisima - u Evanđelju po Marku, pisanom tokom rata, Isusovi glavni protivnici su visoki sveštenici i Jerusalemski pisari, dok u Evanđelju po Mateju, pisanom nakon rata, to postaju fariseji.<ref name="Pejgels"/>

Pad Jeruzalema bio je događaj koji je žudio za objašnjenjem. Iako je vremenom među hrišćanima postalo uobičajeno tumačiti tu katastrofu posljedicom zala koje su Jevreji nanijeli Isusu <ref>vidi [[Origen]], Contra Celsum 2.13; [[Euzebije]], H.e. 3.7</ref>, bilo je i onih koji su povezivali pad Jeruzalema sa zlostavljanjem Jakova od jevrejskih vlasti, neposredno uoči rata s Rimljanima (Hegezip u Euzebije, H. E. 2.23).

== Razlaz hrišćanstva i judaizma ==
{{main|Judeo-hrišćani|Pavle Tarski}}
Izmedu [[70]]. i [[100]]. godine n. e. kršćanski pokret je brzo rastao. Isusovim sledbenicima je pošlo za rukom da privuku mnoge nejevreje (''[[Gentiles]]''). Medutim, na njihovo razočaranje, uglavnom nisu uspeli da privuku Jevreje.

Ubrzo nakon pada Jeruzalema, oko [[80]]. godine, uvedena je kletva protiv kršćana. Uvele su je rabinske vlasti, na prijedlog [[Gamaliel II|Gamaliela II]], da bi otkrile nazočnost kršćana u sinagogi. Kletva je uvedena kao sastavni dio dnevnih molitava (Šemoneh esreh) te su je svi sudionici bogoslužja u sinagogi morali naglas izgovarati:

{{izdvojeni citat|Neka otpadnik bude bez ikakve nade i neka kraljevstvo ponosa bude iskorijenjeno u naše doba. Neka nazareji i minimi nestanu u trenutku, neka svi budu izbrisani iz knjige života da se ne mogu ubrojiti medu pravednike. Blagoslovljen budi, o Bože, koji obaraš ponosite.<ref>From Sabbath to Sunday, S. Bacchiocchi, p.135, édition  française</ref>}}

U posleratnoj [[Palestina|Palestini]], oko [[80]]-[[90]]. godine, Isusovi sledbenici su postali marginalna grupa protiv koje je bila vladajuća partija [[farisej]]a, koja je došla na vlast u Jerusalimu nakon rimskog rata. Ovakvo stanje se odražava u [[evanđelje po Mateju|evanđelju po Mateju]], hrišćanskom spisu iz tog vremena (oko [[80]]. godine), u kom se autor morao suočiti prvenstveno sa rivalstvom farisejskih učitelja i rabina koji su se uspešno uspostavili širom jevrejskog sveta kao autoritativni tumači Tore. Matej je u farisejima video glavne protivnike njegovog učenja o Isusu, te u njegovom spisu oni preuzimaju ulogu „bliskog neprijatelja".<ref>Videti detaljne analize u: Alan F. Segal. „''Matthew's Jewish Voice''" i J. Andrew Overman. ''Matthew's Gospel's and Formative Judaism''.</ref>

Mada su mnogi Isusovi sledbenici bili Jevreji, oni su sve više težili da se odvoje od ostalih Jevreja, radije se moleći u kućama članova nego u sinagogama. Ova situacija rastuživala je mnoge koji nisu želeli da odbace tradicionalne običaje. Medutim, oni su na to bili primorani - jevrejske vođe su ih odbacile, ponekad ih čak isterujući iz njihovih domaćih sinagoga. Potkraj veka, oko [[90]]-[[100]]. godine, [[Judeo-hrišćani|Isusovi jevrejski sledbenici]] su bili izbačeni iz domaćih [[sinagoga]] zbog svoje tvrdnje da je Isus [[Mesija]], i otuđeni od jevrejske zajednice. Ovakvo stanje oslikava [[Evanđelje po Jovanu]], hrišćanski spis iz tog vremena u kojem Jevreji postaju nepomirljivi Isusovi protivnici.<ref name="Pejgels"/> Hrišćani su počeli da tvrde kako su Jevreji koji odbijaju Hristovu poruku tvrdoglavi i slepi, jer odbijaju [[spasenje]] koje je obezbedio sam jevrejski Bog.<ref name="Ehrman"/>

Kako se Isusov pokret širio diljem [[Rimsko carstvo|rimskog sveta]], tako su mnogi sledbenici počeli da napuštaju tipične jevrejske običaje, pre svega [[obrezivanje]], a zatim i način ishrane i zakone [[šabat]]a. Oko [[100]]. godine na teritoriji koja je obuhvatala [[Grčka|Grčku]], [[Mala Azija|Malu Aziju]], [[Italija|Italiju]] i [[Egipat]], mnoge hrišćanske crkve su bile prevashodno nejevrejske. No [[hrišćani]] su još uvek tvrdili da su jedino istinsko ovaploćenje [[Izrael]]a. Hrišćani su nastavili da priznaju drevne jevrejske tekstove kao temelj svojih verovanja, insistirajući da su Jevreji prezreli sopstvenog mesiju, odbacili sopstvenog Boga, i pogrešno protumačili sopstveno [[sveto pismo]].<ref name="Ehrman"/> Džordž Nikelsberg skreće pažnju na ironiju položaja ranih hrišćana u odnosu na judaizam:

{{izdvojeni citat|Mlada, skorojevićka grupa, čije se članstvo brzo i radikalno promenilo, tvrdila je da je autentičnija od grupe od koje je potekla; i ovaj superiorni i isključivi stav delom je proizišao iz ideja i stavova prvobitne grupe.<ref name="George W. E p. 73">George W. E. Nickelsburg, "''Revealed Wisdom as a Criterion for Inclusion and Exclusion: From Jewish Sectarianism to Early Christianity''". In Jacob Neusner and Ernest S. Frerichs, ed. ''To See Ourselves As Others See Us: Christians, Jews, „Others" in Late Antiquity'', p. 73. Chico, CA: Scholars Press, [[1985]].</ref>}}

Odbačene od judaizma, zajednice Isusovih sledbenika su s mukom tražile sopstveni identitet nezavisno od jevrejske zajednice, čije su [[sveti spisi|svete spise]] i tradicije uglavnom preuzeli.<ref name="Pejgels"/> No, nisu svi hrišćani napustili jevrejske običaje u isto vreme. Jerusalimska grupa okupljena oko Isusovog brata [[Jakov Pravedni|Jakova Pravednog]], na primer, i dalje je poštovala zakon.

=== Jevrejsko antihrišćanstvo ===

Ortodoksni [[Jevreji]] su kršćane napadali kao [[hereza|heretike]] i izdajnike, i često se isticali u borbi protiv kršćana, nastupajući optužnički pred državnim [[vlast]]ima. To je delom proizlazilo iz želje da se pred vlastima i javnošću jasno razgraniče od kršćana, budući da je u ta vremena još postojala mogućnost da ih Rimljani pobrkaju jedne s drugima, odnosno da ih uzimaju kao jednu grupu, tako da se kršćani shvate samo kao jedna židovska sekta. Židovi su u carstvu imali javno priznat položaj, i željeli su ga sačuvati. Zato su mogli osjećati kršćane kao opasnost za svoj stečeni [[status]] u rimskom društvu, posebno kad se protiv kršćana pokrenulo [[javno mnijenje]].<ref name="Šagi-Bunić">[http://www.scribd.com/doc/60958056/Tomislav-J-%C5%A0agi-Buni%C4%87-Povijest-kr%C5%A1%C4%87anske-literature-svezak-I Tomislav J. Šagi-Bunić - Povijest kršćanske literature (svezak I)] (scribd)</ref>

=== Hrišćanski antijudaizam ===

U mnogim hrišćanskim spisima od [[1. vek]]a nadalje, Jevreji postaju simbol [[zlo|zla]], ubice Hrista, Bogoubice. [[Evanđelje po Jovanu]] na nekim mestima Jovan upotrebljava termin „Jevreji" da označi ljude strane i neprijateljske prema Isusu. Jovan ponavlja da su „''Jevreji hteli da [ga] ubiju''" i da je Isus ponekad izbegavao da putuje u Jerusalim „''strahujući od Jevreja''".<ref name="Pejgels"/> Autor sa zapanjujućom gorčinom govori o Jevrejima, pa im čak kroz Isusova usta upućuje reči: „''Vi ste od oca đavola!''". Iako mnogi stručnjaci smatraju da Isus nije izgovorio ove reči, one su vekovima uticale na stavove hrišćana o Jevrejima.<ref name="Pejgels"/> "Jevreji" kod Jovana postaju „simbolom ljudskog zla" ([[Rudolf Bultmann|Bultman]])<ref>[[Rudolph Bultmann]], ''Das Evangelium Johannis''. Gottingen: Vandenhoeck und Ruprecht, [[1941]]. Translated by G. R. Beasley-Murray. ''The Gospel of John: A Commentary''. Oxford: Basil Blackwell, [[1971]].</ref> što je izazvalo neprijateljstvo koje je, prema [[Reginald Fuller|Fuleru]], „na tragičan način i u ogromnoj meri ispoljeno tokom hrišćanske istorije".<ref>[[Reginald Fuller]], ''The "Jews" in the Fourth Gospel'', [[1977]], p. 20.</ref>

Ranohrišćanski pisci počinju da nagrđuju Jevreje najgorim mogućim izrazima. Tako npr. [[Justin Filozof|Justin]] tvrdi da je Bog zapovedio Jevrejima da se [[obrezanje|obrezuju]] kako bi ih obeležio kao poseban narod koji zaslužuje da bude progonjen. [[Tertulijan]] i [[Origen]] tvrde da je rimska vojska uništila Jerusalim 70. g. za kaznu Jevrejima koji su ubili svog mesiju, a neki pisci, kao [[Melito iz Sarda]] i [[Jovan Hrizostom]], tvrde da su, zbog ubistva Hrista, Jevreji zapravo krivi za ubistvo Boga.<ref name="Ehrman"/>

{{izdvojeni citat|Obratite pažnju na sve porodice naroda i posmatrajte! Jedno izuzetno ubistvo se dogodilo u centru Jerusalima, u gradu posvećenom Božijem Zakonu, u gradu Jevreja, u gradu proroka, u gradu za koji se misli da je pravedan. I ko je bio ubijen? I ko je ubica? Stidim se da odgovorim, ali moram... Onaj ko je okačio Zemlju u prostoru, sam je okačen, onaj koje učvrstio nebesa na njihovom mestu sam je prikovan; onaj ko je tvrdo učvrstio sve stvari sam je čvrsto prikovan za drvo. Gospod je bio uvređen, Bog je bio ubijen, Kralja Izrailja uništila je desna ruka Izrailja.<ref>[[Jovan Hrizostom]], ''Pashalna Homilija'', 94-96</ref>|[[Jovan Hrizostom]]}}

[[Ehrman]] podseća da se na ovaj način dospelo daleko od [[istorijski Isus|istorijskog Isusa]], palestinskog Jevrejina koji se držao jevrejskih običaja, propovedao svojim sunarodnicima Jevrejima i učio jevrejske učenike pravom značenju jevrejskog zakona.<ref name="Ehrman"/>

== Helenizacija hrišćanstva ==
{{main|Rano hrišćanstvo i helenizam}}
[[Datoteka:V&A - Raphael, St Paul Preaching in Athens (1515).jpg|thumb|[[apostol Pavle|Pavlova]] beseda na atinskom [[Areopag]]u.]]
[[apostol Pavle|Pavlove]] propovedi su privukle mnoge preobraćenike nejevreje, koji su se pridruživali hrišćanskim zajednicama. Zajednice koje su sledile učenja [[apostol Pavle|Pavla]], bivšeg [[farisej]]a, uveliko su prisvojile njegovo ubeđenje da je "''Hrist kraj [[Tora|zakona]] za svakoga ko veruje, bio on Jevrejin ili nejevrejin''". Većina vernika tumačila je tu Pavlovu izjavu kao tvrdnju da su [[obrezivanje]] i poštovanje [[košer]] zakona i jevrejskih festivala u suprotnosti sa [[evanđelje]]m.<ref name="Pejgels"/>

Objavljujući da Jevreji i nejevreji, robovi i slobodni ljudi, muškarci i žene, "jedno u Hristu" ([[Poslanica Galatima]] 3:28), Pavle je od svojih preobraćenika stvorio čvrsto povezane zajednice koje Vejn Miks naziva „prvim gradskim hrišćanima". Bile su to socijalno i etnički raznovrsne skupine u kojima su bili izmešani trgovci, [[rob]]ovi i bogati pokrovitelji, čija je dužnost bila da pomažu i podržavaju jedan drugog, očekujući [[Hristov drugi dolazak|Hristov trijumfalni povratak]].<ref>Wayne Meeks, ''The First Urban Christians: The Social World of the Apostle Paul''. New Haven: Yale University Press, 1983.</ref>

Ovim nejevrejskim hrišćanskim zajednicama je bilo namenjeno [[Evanđelje po Luki]], verovatno jedino čiji je autor nejevrejin.

== Izvori ==
{{Izvori|2}}

== Povezano ==
* [[Rano hrišćanstvo]]
* [[Rano hrišćanstvo i helenizam]]
* [[Judeo-hrišćani]]
* [[Ebioniti]]

[[Kategorija:Rano hrišćanstvo]]
[[Kategorija:Historija judaizma]]
[[Kategorija:Judeohrišćanstvo]]