Izvorni kod stranice Nader-šah Afšar

{{Monarh
| ime                  = Nader-šah Afšar<br /><small>نادر شاه افشار</small>
| titula               = Iranski [[Šah (vladar)|šah]]
| slika                = [[Datoteka:Nader Shah Afshar.jpg|200px]]<br />Portret Nader-šaha u [[london]]skom [[Victoria and Albert Museum|V&A muzeju]]
| opis slike           = Portret Nader-šaha u [[london]]skom [[Victoria and Albert Museum|V&A muzeju]]
| vladavina            = [[8. 3.]] [[1736.]] – [[19. 6.]] [[1747.]]
| krunidba             = [[8. 3.]] [[1736.]]
| ostale titule        = 
| puno ime             = 
| datum rođenja        = [[novembar]] [[1688.]]<br />ili [[6. 8.]] [[1698.]]
| mjesto rođenja       = [[Dargaz]], [[Iran]]
| datum smrti          = [[19. 6.]] [[1747.]]
| mjesto smrti         = [[Habušan]], [[Iran]]
| mjesto pokopa        = [[Mašhad]], [[Iran]]
| datum pokopa         = 
| prethodnik           = [[Abas III.]]
| nasljednik           = [[Adel-šah Afšar|Adel-šah]]
| način nasljeđivanja  = 
| prijestolonasljednik = 
| supruga              = 
| djeca                = [[Reza Koli Afšar|Reza Koli]],<br />[[Nasralah Afšar|Nasralah]],<br />[[Imam Koli Afšar Mlađi|Imam Koli]],<br />[[Mortaza Koli Afšar|Mortaza Koli]],<br />ostali
| obitelj              = 
| dinastija            = [[Afšaridska Monarhija|afšaridska]]
| vladarska himna      = 
| otac                 = [[Imam Koli Afšar|Imam Koli]]
| majka                = 
}}

'''Nader-šah Afšar''' ([[Perzijski jezik|perz.]] نادر شاه افشار; [[Dargaz]], [[novembar]] [[1688.]] ili [[6. 8.]] [[1698.]] – [[Habušan]], [[19. 6.]] [[1747.]]), [[Šah (vladar)|šah]] [[Iran]]a i osnivač [[Afšaridska Monarhija|afšaridske dinastije]]. Jedan je od najvećih [[iran]]skih osvajača [[Povijest Irana|svih vremena]] i zbog brojnih pobjeda protiv [[Paštunci|Afganaca]], [[Osmansko Carstvo|Osmanlija]], [[Rusko Carstvo|Rusa]], [[Mogulsko Carstvo|Mogula]], [[Uzbeci|Uzbeka]] i [[Arapi|Arapa]] u [[Zapadni svijet|zapadnjačkoj]] se [[Historiografija|historiografiji]] oslovljava i „perzijskim [[Napoleon Bonaparte|Napoleonom]]”, „drugim [[Aleksandar Makedonski|Aleksandrom]]” i „posljednjim velikim osvajačem [[Azija|Azije]]”. Šah Nader je bio militarni genije i jako sposoban vojskovođa, ali i poznat po svojoj brutalnosti i beskrupuloznosti prilikom ekspanzija. U zadnjoj deceniji života postao je paranoidan, impulsivan i brutalan, te samim tim opasan i nepredvidljiv čak i svojim saradnicima. Ubijen je u zaveri 1747. u 59oj godini života. Iako je formirao itekako veliku imperiju, koja se prostirala od Delhija do Sirije, i od Rusije do juga arapskog poluostrva, iz neobjašnjivih razloga njegovo ime i status nisu preterano poznati zapadnim civilizacijama, tj. ljudi večinski nisu čak niti čuli za ovog velikog vojskovođu i ekspanzionistu epskih proporcija. Nakon serije pobedonosnih bitaka protiv Afgana i Osmanlija u kojima je bio glavni general, državnim udarom je došao na vlast 1736. i u narednih 11 godina je zaratio sa svakom okolnjom državom. Vrstan osvajač, političar i diplomata, Šah Nader je, kao manijakalni sadista izopačenog uma očito imao samo nezasitu želju za ekspanzijama i krvoprolićima. Ironično gledano, možda ga je upravo taj višak agresije, neuračunljivosti i sadističke naravi i stavio na marginu svetske istorije, zanemarivši strateške sposobnosti i činjenicu da je jedan od najvećih i azijskih, ako ne i svetskih vojskovođa i vladaoca. Ipak, u rodnom Iranu mu je ime visoko kotirano, uz Ismaila i Abasa Velikog njegovi sunarodnici ga gledaju kao jednog od najpreduzemljivijih monarha.

== Biografija ==

=== Rana karijera ===

Rođen je u [[Veliki Horasan|horasanskom]] mjestu [[Dargaz]] na sjeveroistoku [[Iran]]a, u skromnoj obitelji afšaridskog plemena koje je bilo lojalno [[Safavidska Monarhija|safavidskim]] šahovima još od vladavine [[Ismail I.|Ismaila I.]] ([[1502.]] – [[1524.]]). Svoju vojničku karijeru izgradio je služenjem lokalnog plemenskog namjesnika [[Baba Ali-beg|Babe Ali-bega]] odnosno vladara [[Tahmasp II.|Tahmaspa II.]] u borbama protiv [[Hotaki]]ja, pobunjenih [[Paštunci|paštunskih]] plemena koji su nakratko kontrolirali veće dijelove zemlje. Oduševljen nizom njegovih vojnih pobjeda, Tahmasp mu je darovao ruku svoje kćeri i proglasio ga namjesnikom istočnog [[Iran]]a. Početkom [[1730-ih]] šah [[Tahmasp II.]] na sjeverozapadu zemlje osobno pokreće pohod protiv [[Osmansko Carstvo|Osmanlija]] i [[Rusko Carstvo|Rusa]] no njegov pohod ne samo da nije rezultirao vraćanjem izgubljenih teritorija već i dodatnim gubitcima, nakon čega ga Nader [[1732.]] prisiljava da abdicira u korist svog malodobnog sina [[Abas III.|Abasa III.]] Nedugo kasnije Nader pokreće ofenzive na [[Osmansko Carstvo|Osmansko]] i [[Rusko Carstvo]] te nizom vojnih pobjeda uspijeva vratiti sve ranije izgubljene teritorije. Zbog neizmjernih vojno-političkih zasluga i rodbinskih veza sa [[Safavidska Monarhija|safavidskom dinastijom]], Nader je odlukom vrhovnog vijeća [[8. 3.]] [[1736.]] okrunjen kao [[Šah (vladar)|šah]] [[Iran]]a.

=== Vladavina ===

Vladavina Nader-šaha kao i ranija [[Oružane snage Irana|vojnička]] karijera obilježena je brojnim uspješnim vojnim pohodima i osvajanjima, počevši s ofenzivom na preostale [[hotaki]]jske pobunjenike na istoku. Godine [[1738.]] uspješno opsjeda njihovu prijestolnicu [[Kandahar]] koja biva u potpunosti razrušena, te na njenim temeljima daje podići novi grad imenovan Naderabad. Zbog tolerantnog odnosa prema [[suniti]]ma pridobio je simpatije i brojnih [[Paštunci|Paštunaca (Afganaca)]] koji su se priključili njegovoj vojsci.

Osnažen u vojnom i političkom smislu, Nader-šah počinje kovati planove o stvaranju velikog svjetskog [[imperij]]a ravnom [[Džingis-kan]]ovom ili [[Timur]]ovom, a na meti mu se našlo bogato [[Mogulsko Carstvo]] na [[Indijski potkontinent|Indijskom potkontinentu]]. Od mogulskog vladara traži da mu preda afganske pobunjenike koji u [[Indija|Indiji]] našli utočište, a odbijeni zahtjev koristi kao izgovor za opću invaziju sa 90.000 vojnika. Odlučujuća bitka odigrala se [[Bitka kod Karnala|kod Karnala]] (110 km sjeverno od [[Delhi]]ja) [[13. 2.]] [[1739.]] gdje mu se suprostavila dvostruko brojnija [[Mogulsko Carstvo|mogulska]] vojska predvođena [[Muhamed-šah Mogul|Muhamed-šahom]]. [[Iran]]ci su izvojevali veliku pobjedu, zauzeli prijestolnicu [[Delhi]] i zaplijenili golemo bogatstvo koje uključuje brojne [[dragulj]]e, neke od najvećih [[Dijamant|dijamanata]] i tzv. „[[Paunovo prijestolje]]”. Na incident u kojem su poraženi mogulski vojnici napali iranske, Nader-šah uzvratio je okrutnom naredbom da se svi pobunjenici pobiju i grad opustoši, što je zarobljenog mogulskog vladara nagnalo da moli za milost. Nader-šah imenovao je [[Muhamed-šah Mogul|Muhamed-šaha]] svojim vazalom, oženio se jednom od njegovih kćeri, te se vratio u [[Mašhad]] s kolosalnim bogatstvom zbog kojeg je oslobodio čitavu [[Afšaridska Monarhija|monarhiju]] od [[porez]]a na pune tri godine.

Osiguravši [[Iranska visoravan|Iransku visoravan]] i [[Indijski potkontinent]], Nader-šah se početkom [[1740-ih]] okreće prvo ka [[Centralna Azija|Centralnoj Aziji]] gdje niže pobjede protiv [[Uzbeci|Uzbeka]] u [[Buhara|Buhari]] i [[Hiva|Hivi]], a potom u [[Kavkaz (regija)|kavkaskoj regiji]] protiv pobunjenih [[Dagestan]]aca. Istovremeno ulazi u nove okršaje protiv [[Osmansko Carstvo|Osmanlija]] koje pobjeđuje kod [[Erevan]]a ([[Armenija]]) i [[Nadžaf]]a ([[Irak]]), a stečenim bogatstvom daje izgraditi i [[Ratna mornarica|ratnu mornaricu]] koja mu je poslužila da porazi [[Arapi|Arape]] na istočnoj obali [[Perzijski zaljev|Perzijskog zaljeva]] te zauzme [[Bahrein]] i [[Oman]] (uključujući prijestolnicu [[Muskat]]).

=== Smrt i ostavština ===

Posljednje godine svog života Nader-šah provodi u smirivanju učestalih [[pobuna]] širom zemlje koje su prije svega bile potaknute iznenadnim nametanjem visokih [[porez]]a. Osim problema s pukom, nevolje su mu zadavale i brojne nesuglasice unutar porodice i između vojnih klanova oko raspodjele moći na vladarskom dvoru. Dramatična situacija kulminirala je sredinom [[1747.]] kada je prilikom pohoda protiv [[Kurdi|kurdskih]] ustanika u [[Veliki Horasan|Horasanu]] grupa urotnika sastavljena od [[Afšaridska Monarhija|afšaridskih]] i [[Kadžarska Monarhija|kadžarskih]] časnika skovala plan o [[atentat]]u. U noći [[19. 6.]] [[1747.]] u vojnom logoru kraj Fatehabada (10-ak km od [[Habušan]]a u [[Sjeverni Horasan|Sjevernom Horasanu]]) Nader-šah proboden je prilikom spavanja. Prema predaji, neposredno prije smrti teško ozlijeđeni Nader-šah uspio je ubiti dvojicu urotnika. Nakon njegove smrti na vladarskom dvoru zavladao je kaos, a nasljednikom se ubrzo nametnuo njegov nećak [[Adel-šah Afšar|Adel-šah]] kojem nije uspjelo očuvati sve osvojene teritorije.

Nader-šah ostao je upamćen kao vojni genije, ali i po osebujnom karakteru koje se za zadnjih godina života zbog [[bolest]]i opisuje i kao [[Narcizam|narcistoidno]] i [[Paranoja|paranoidno]]. Vodio je dinamičnu i neuravnoteženu [[Ekonomija Irana|ekonomsku]] politiku koja je zbog golemog vojnog proračuna državu umalo dovela do ekonomskog sloma, unatoč silnom bogatstvu stečenom u osvajanjima. Zbirka kraljevskih [[dragulj]]a, velikim dijelom sastavljena od Nader-šahovog [[Indija|indijskog]] blaga, danas se čuva u [[iran]]skoj [[Iranska centralna banka|centralnoj banci]] u [[Teheran]]u i najveća je takve vrste u [[svijet]]u. Njegov odnos prema [[suniti]]ma smatra se tolerantnijim nego u vrijeme [[Safavidska Monarhija|safavidske vlasti]], no pokušaji ublažavanja [[Šijiti|šijitsko]]-sunitskih razlika nisu na koncu urodili plodom pa su se sukobi nastavili nakon njegove smrti. Uz brojne vojne, ekonomske i društvene promjene, jedna od inovacija Nader-šahove vlasti bila je naredba o izradi [[Zemljišne knjige|zemljišnih knjiga]] poznatih kao ''Rakabat-e Nāderi''. [[Mašhad]], [[Afšaridska Monarhija|afšaridska]] prijestolnica, postao je vodećim [[Ekonomija Irana|ekonomskim]] čvorištem na [[Put svile|Puta svile]] između [[Indija|Indije]] i [[Rusija|Rusije]], a u njemu se danas nalazi Nader-šahova [[grobnica]] uz pripadajući [[muzej]] i [[spomenik]]. Period nakon smrti Nader-šaha u kratkoročnom kontekstu obilježili su unutrašnji [[Dinastija|dinastijski]] sukobi, a u dugoročnom kraj ekspanzionizma u vanjskoj politici [[Iran]]a.

== Galerija ==
<center>
<gallery>
Datoteka:Swords of Nader Shah Afshar.jpg|[[Sablja]] Nader-šaha u [[mašhad]]skom muzeju
Datoteka:Nader Shah afshar.jpg|Nader-šah u borbi protiv [[Indija|indijskih]] [[Mogulsko Carstvo|Mogula]]
Datoteka:نادر و سپاهیانش.jpg|Nader-šah i [[Oružane snage Irana|iranska vojska]] u [[18. vijek]]u
Datoteka:Iran-afsharids(1).jpg|Karta [[Afšaridska Monarhija|afšaridskog]] [[Iran]]a u vrijeme vladavine Nader-šaha
</gallery>
</center>

== Veze ==
* [[Afšaridska Monarhija]]
* [[Iranska vojna historija]]

{{Redoslijed|
|prethodnik = [[Abas III.]]<br /><small>([[Safavidska Monarhija|safavidska dinastija]])</small>
|gl_članak_funkcija=[[Iran]]ski [[Šah (vladar)|šah]]<br /><small>([[Afšaridska Monarhija|afšaridska dinastija]])</small><br />([[8. 3.]] [[1736.]] – [[19. 6.]] [[1747.]])
|nasljednik=[[Adel-šah Afšar|Adel-šah]]
}}

== Literatura ==
* {{en icon}} {{citat knjiga|prezime=Avery|ime=Peter|urednik=Avery, Peter; Hambly, Gavin; Melville, Charles|naslov=From Nadir Shah to the Islamic Republic|serija=[[The Cambridge History of Iran]]|poglavlje=1. Nādir Shāh and the Afsharid legacy|izdavač=Cambridge University Press|svezak=VII|lokacija=Cambridge, U.K.|datum=1991.|doi=10.1017/CHOL9780521200950.002|isbn=9780521200950}}
* {{en icon}} {{citat knjiga|prezime=Axworthy|ime=Michael|naslov=The sword of Persia: Nader Shah, from tribal warrior to conquering tyrant|izdavač=I.B. Tauris|lokacija=London; New York|datum=2006.|isbn=9781850437062|oclc=268792530}}
* {{en icon}} {{citat knjiga|prezime=Tucker|ime=Ernest|naslov=Nāder Shah|serija=[[Encyclopædia Iranica]]|izdavač=[[Columbia University]]|lokacija=New York|url=http://www.iranicaonline.org/articles/nader-shah|datum=15. 8. 2006.}}
* {{en icon}} {{citat knjiga|autor=Britannica|naslov=Nādir Shāh|serija=[[Encyclopædia Britannica]]|izdavač=Encyclopædia Britannica, Inc.|lokacija=Chicago, Illinois|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/401451/Nadir-Shah|datum=2012.|isbn=9781593393106|oclc=71783328}}
;Ostali projekti
{{WProjekti
|commonscat   = Nader Shah
|commonscatsh = Nader-šah Afšar
}}

{{Iranski vladari}}
{{Normativna kontrola}}

{{Lifetime|1688|1747|Afšar, Nader-šah}}

[[Kategorija:Iranski vladari]]
[[Kategorija:Iranska vojna historija]]
[[Kategorija:Afšaridska Monarhija]]