Izvorni kod stranice Katran

{{for|bugarski film|Zift}}
{{Vslika
| ime =Katran
| izvorno_ime =<small>qaṭrān</small>
| slika_panorama =Keuruun vanhan kirkon katolta valuu tervaa.jpg
| veličina_slike =280px
| opis_slike =<center>[[Bačva]] sa katranom
}}
[[File:Macarony Boston NMAH2003-25005.jpg|220px|thumb]]

'''Katran''' (od [[Turski jezik|tursko]] - [[Arapski jezik|arapskog]]: ''qaṭrān'' - قطران <ref name=lex/>) ili '''tar / ter'''<ref name=ter>{{cite web
 | url =http://staznaci.com/ter
 | title =''Što znači ter''
 | accessdate = 11. 10. 2015.
 | language=srpski
 | publisher=Štoznači}}</ref> (od [[Staroengleski jezik|staroengleskog]] '''teoru''' = drvo<ref name=mer>{{cite web
 | url =http://www.merriam-webster.com/dictionary/tar
 | title =''Tar''
 | accessdate = 11. 10. 2015.
 | language=engleski
 | publisher=Merriam Webster}}</ref>) je gusta [[Lepak|ljepljiva]] tamna ([[smeđe|smeđa]] do [[crno|crne]]) tekućina, proizvod [[Karbonizacija|karbonizacije]] <ref name=brit/>
([[suha destilacija|suhe destilacije]]) [[Fosilna goriva|fosilnih goriva]]; [[Drveće|drva]], [[treset]]a, [[ugljen]]a i nekih drugih [[Organsko jedinjenje|organskih suptanci]].<ref name=lex/>

Najveći proizvođači katrana su zemlje s razvijenom [[industrija|industrijom]] [[Zemni gas|zemnog plina]] i [[koks]]a; [[SAD]], [[Rusija]], 
[[Kanada]], [[Ujedinjeno Kraljevstvo]], [[Francuska]], [[Nizozemska]], [[Njemačka]].<ref name=lex/>

== Karakteristike ==

Po [[hemija|kemijskom]] sastavu to je smjesa [[Ugljikovodici|ugljikovodika]] i njegovih [[derivat]]a. Količina i kvaliteta katrana zavise najviše o [[temperatura|temperaturi]] na kojoj se obavlja [[suha destilacija]] te o tipu i kvaliteti sirovine. 
[[industrija|Industrijski]] se proizvodi katran od [[antracit]]a, [[lignit]]a i [[drvo (materijal)|drva]].<ref name=lex/>
 
Za [[industrija|industriju]] je najvažniji katran od [[antracit]]a<ref name=lex/>, jer se od njega proizvode brojni komercijalno važni spojevi.<ref name=brit/>

Katran [[antracit]]a (kamenog ugljena) je crna gusta tekućina specifičnog [[miris]]a, gustoće od 1,1 do 1,2 [[Kilogram po metru kubnom|mg/cm³]]. 
On je bazna sirovina za proizvodnju umjetnih [[boja]], [[lijek]]ova, [[eksploziv]]a, [[polimer]]a, [[otapalo|otapala]] i brojnih drugih korisnih 
proizvoda. U odnosu na [[temperatura|temperaturu]] destilacije, razlikuju se '''visokotemperaturni''' i '''niskotemperaturni katran'''.<ref name=lex/>

=== Visokotemperaturni katran ===

''Visokotemperaturni katran'' je prvenstveno onaj koji se proizvodi u [[koks]]arama, suhom destilacijom na temperaturi od 
750 do 1300 [[°C]]. Sastoji se uglavnom od [[ugljikovodik]]a: [[benzen]]a, [[naftalen]]a, [[antracen]]a i njihovih [[derivat]]a.<ref name=lex/>

[[Frakciona destilacija|Frakcijskom destilacijom]] katran se rastavlja na više frakcija ([[ulje|ulja]]): lako, srednje, teško i [[antracen]]sko 
[[ulje]].<ref name=lex/>

Nakon destilacije preostaje katranska [[smola]], koje u katranu ima više od 50%. Daljnjom obradom pojedinih frakcija 
([[Frakciona destilacija|rektifikacijom]] i kemijskom obradom) dobija se čitav niz proizvoda. 
Iz ''lakog [[ulje|ulja]]'' dobija se [[benzen]] i njegovi derivati. Sirovi benzen, onečišćen [[toluen]]om i [[ksilen]]ima, prodaje se kao tehničko [[otapalo]], 
čisti benzen upotrebljava se za proizvodnju [[boja]], a [[toluen]] za proizvodnju [[eksploziv]]a.<ref name=lex/>

''Srednje [[ulje]]'' sastoji se od [[fenol]]a i dobrog dijela [[naftalen]]a kog u katranu ima dosta. Fenol je jak [[antiseptik]], koji se koristi za proizvodnju 
[[Pikrinska kiselina|pikrinske kiseline]] ([[eksploziv]]) i [[Salicilna kiselina|salicilne kiseline]], sirovine za proizvodnju brojnih 
[[medicina|medicinskih]] preparata. [[Naftalen]] služi za proizvodnju [[boja]], [[Ftalna kiselina|ftalne kiseline]] i drugih [[derivat]]a.<ref name=lex/>

''Teško [[ulje]]'' ima dosta naftalena i brojnih drugih [[Organsko jedinjenje|organskih spojeva]], a koristi se za impregnaciju [[željeznica|željezničkih]] 
pragova i kao [[Loživa ulja|loživo ulje]].<ref name=lex/>

''[[Antracen]]sko ulje'' sadrži [[antracen]], koji se filtrira hlađenjem i kristalizacijom, zajedno sa drugim sličnim spojevima ([[fenoterol]], 
[[fluoren]] ecc). Preostalo tekuće [[ulje]] koristi se kao [[Loživa ulja|loživo ulje]], kao premaz za impregnaciju [[željeznica|željezničkih]] 
pragova, ali i kao sirovina za proizvodnju preparata za zaštitu [[Drveće|drveća]] i [[voćka|voćaka]] (karbolineum). 
Katranska [[smola]] upotrebljava se za proizvodnju izolacijskih materijala, kitova, premaza za [[željezo|željezne]] konstrukcije, ugljenih briketa i 
slične svrhe.<ref name=lex/>

Nakon uklanjanja [[piridin]]a i drugih [[destilacija|destilata]], dobija se [[smola]]sta materija koja se koristi u [[Aluminijum|aluminijskoj]] [[industrija|industriji]] 
za proizvodnju [[elektroda]].<ref name=brit>{{cite web
 | url =http://www.britannica.com/science/coal-tar
 | title =''Coal tar''
 | accessdate = 11. 10. 2014
 | language=engleski
 | publisher=Encyclopædia Britannica}}</ref>

Katran [[antracit]]a je prva materija za koju je [[nauka|naučno]] dokazano još [[1916]]. - [[1918|18]]. da ima [[kancer]]ogeno djelovanje.<ref name=lex/>

=== Niskotemperaturni  katran ===

''Niskotemperaturni katran'' (zvan i švelni katran, primarni katran<ref name=lex/>) dobija se [[Karbonizacija|karbonizirajom]] [[antracit]]a, [[treset]]a, [[lignit]]a ili [[drvo (materijal)|drva]] na temperaturama koje ne prelaze 700 [[°C]].<ref name=brit/>

On se sastoji od viših [[fenol]]a i brojnih [[etan|alifatskih ugljikovodika]] (nafteni, laki [[benzin]]), i po tome se jako razlikuje od ''visokotemperaturnih katrana'', i sličniji je katranima od [[lignit]]a i [[nafta|nafte]].<ref name=lex/>

Iz katrana [[antracit]]a se [[suha destilacija|destilacijom]] dobijaju katranske [[Kiselina|kiseline]] - [[fenol]]ni spojevi koji reagiraju s otopinom 
[[Natrijum hidroksid|natrijeva hidroksida]] i formiraju [[so]]li topive u vodi.<ref name=brit/>
Jedna od komponenata koja se dobija je [[piridin]], bezbojna [[dušik|nitrogenska]] tekućina oštra [[miris]]a iz koje se proizvode brojni [[derivat]]i 
važni za [[Farmaceutska industrija|farmaceutsku industriju]].<ref name=brit/>

Katran [[lignit]]a (smeđi ugljen) dobija se suhom destilacijom [[Rafinerija nafte#Bitumen|bituminoznih]] vrsta [[lignit]]a na niskoj temperaturi. 
[[Smeđe]] je boje - neugodna mirisa, na sobnoj temperaturi je gust kao [[maslac]]. Po sastavu je sličan ''niskotemperaturnom katranu'' i [[nafta|nafti]].<ref name=lex>{{cite web
 | url =http://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=30916
 | title =''Katran''
 | accessdate = 11. 10. 2015.
 | language=hrvatski
 | publisher=Leksikografski zavod Miroslav Krleža}}</ref>

=== Drvni katran ===
[[datoteka:Corn_Stover_Tar_from_Pyrolysis_by_Microwave_Heating.jpg|thumb|left|240px|Katran dobijen [[Karbonizacija|karbonizacijom]] [[kukuruz]]nih klipova]]

''Drvni katran'' je proizvod [[Karbonizacija|karbonizacije]] ili [[suha destilacija|suhe destilacije]] [[Drveće|drva]]<ref name=brita/> na temperaturi do 400 [[°C]].

Postoje dvije vrste; '''katrani od tvrdih [[Drveće|drva]]''' ([[bukva]], [[hrast]]) i '''[[smola]]sti katrani''', proizvedeni iz [[Četinarske šume umerenih predela|četinarskih drva]].<ref name=brita/>

Sirovi drvni katran može se koristiti kao gorivo ili kao premaz za impregnaciju [[uže|užadi]] i [[drvo (materijal)|drva]] i za [[Brtva|brtvljenje]]. 
I taj katran se može  [[Frakciona destilacija|destilirati]] kako bi se dobio [[kreozot]], [[ulje|ulja]] i [[smola]].<ref name=brita/>

Iz katrana od tvrdih [[Drveće|drva]] [[Frakciona destilacija|destilacijom]] se dobija [[Sirćetna kiselina|etanska kiselina]], [[aceton]] i [[metanol]].

Katrani proizvedeni od [[smola]]stih vrsta [[Drveće|drva]] razlikuju se od katrana od tvrdih [[Drveće|drva]], jer imaju ugodan [[miris]] mješavinu [[terpen]]a poznatijeg kao [[terpentin]].<ref name=brita/> 
Katran [[Četinarske šume umerenih predela|crnogoričnih drva]], često se zove [[stockholm]]ski ili [[arhangelsk]]i jer se proizvodi u velikim [[šuma]]ma [[Rusija|Rusije]], [[Švedska|Švedske]] i [[Finska|Finske]]. 
Proizvodi se tako da se nakon [[Karbonizacija|karbonizacije]] prvo [[Frakciona destilacija|destilacijom]] odstrani [[terpentin]], obično uz pomoć [[vodena para|vodene pare]].<ref name=brita/> 
On se naširoko koristi u proizvodnji impregniranih užadi i vlakana i nešto manje u [[Farmaceutska industrija|farmaceutskoj industriji]] kao sastavni dio nekih [[Topikalni lek|topikalnih ljekova]] i [[antiseptik]]a. Destilat [[bor]]ovog katrana naročito [[kreozot]], koristi se u [[Metalurgija|metalurgiji]] kod [[Sistemi za obradu otpadnih voda#Flotacija|flotacije]].<ref name=brita>{{cite web
 | url =http://www.britannica.com/science/wood-tar
 | title =''Wood tar''
 | accessdate = 11. 10. 2014
 | language=engleski
 | publisher=Encyclopædia Britannica}}</ref>

== Historija primjene ==

Za ''Drvni katran'' znali su još u [[Antička Grčka|Antičkoj Grčkoj]], a po [[Skandinavija|Skandinaviji]] se vjerojatno koristio od [[željezno doba|željeznog doba]]. 
Negdje od [[14. vijek]]a - katran je postao jedan od najvažnijih [[Švedska|švedskih]] [[izvoz]]nih proizvoda. Švedska je tako [[1615]]. izvozila 
13.000 [[barel]]a katrana, a na vrhuncu potražnje [[1863]]. - 227,000 [[barel]]a.

Proizvodnja katrana gotovo je zamrla početkom [[20. vijek]]a, kad su druge [[kemikalije]] zamijenile katran, a drvene [[brod]]ove [[čelik|čelični]].

Ipak se tradicionalni drveni brodovi i dalje (mada sve rijeđe) katraniziraju.
== Pogledajte i ove starnice ==
{{flowlist|
* [[Bitumen]]
* [[Kolomast]]
* [[Smola]]}}

== Reference ==
{{reflist}}

== Vanjske veze ==
{{commonscat|Tar}}
* [http://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=30916 ''Katran'' na portalu Leksikografski zavod Miroslav Krleža] {{hr icon}}

[[Kategorija:Prirodni materijali]]
[[Kategorija:Građevinski materijali]]