Izvorni kod stranice Bitka za Srbiju

{{Infokutija vojni sukob
|bitka         = Bitka za Srbiju
|deo           = [[Drugi svjetski rat u Jugoslaviji|Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji]]
|slika         = Borci Prve krajiške kod Aranđelovca 1944.jpg
|opis_slike    = ''Borci [[Prva krajiška proleterska udarna brigada|Prve krajiške]] kod [[Aranđelovac|Aranđelovca]] 1944''.
|datum         = [[22. septembra]] — [[21. oktobra]] [[1944.]]
|mesto         = {{flagicon|NJE|Nazi}} [[Vojna uprava u Srbiji (1941–1944)|Srbija]]
|rezultat      = Pobjeda [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] i [[Crvena armija|Crvene armije]], oslobođenje Srbije
|uzrok         = 
|teritorija    = 
|civilne_žrtve = 
|strana1       = {{flagicon image|Yugoslav Partisans flag 1945.svg}} [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]]<br />{{flag|Sovjetski Savez}}<br />{{flag|Kraljevina Bugarska}}<br>
----
{{nowrap|'''Podrška:'''<br><div>
* {{flag|Ujedinjeno Kraljevstvo}}
* {{flag|Sjedinjene Države|1912}}}}
|strana2       = {{flag|Nacistička Nemačka}}<br />{{flagicon|NJE|Nazi}} [[Vojna uprava u Srbiji (1941–1944)|Srbija]]<br><div>{{nowrap|
* {{flagicon image|Flag of Serbia (1941–1944).svg}} [[Srpska državna straža]]
* [[Srpski dobrovoljački korpus]]
* [[Ruski zaštitni korpus]]}}
{{flagicon image|Naval Ensign of the Kingdom of Yugoslavia.svg}} [[Jugoslovenska vojska u otadžbini|JVuO]]
|komandant1    = {{flagicon image|Yugoslav Partisans flag 1945.svg}} [[Josip Broz Tito]]<br>{{flagicon image|Yugoslav Partisans flag 1945.svg}} [[Koča Popović]]<br>{{flagicon image|Yugoslav Partisans flag 1945.svg}} [[Peko Dapčević]]<br>{{flagicon|SSSR}} [[Fjodor Tolbuhin]]<br>{{flagicon|UK}} [[Henry Maitland Wilson]]
|komandant2    = {{flagicon|NJE|Nazi}} [[Maximilian von Weichs]]<br>{{flagicon|NJE|Nazi}} [[Hans Felber]]<br>{{flagicon image|Naval Ensign of the Kingdom of Yugoslavia.svg}} [[Dragoljub Mihailović]]<br>{{flagicon image|Naval Ensign of the Kingdom of Yugoslavia.svg}} [[Miroslav Trifunović]]
|snaga1       = 
|snaga2       = 
|gubici1       = 
|gubici2       = 
|podaci        = 
|koordinate    = 
}}
'''Bitka za Srbiju 1944.''' je zajednički saveznički poduhvat sa ciljem uspostavljanja jakog uporišta i ovladavanja središnjim komunikacijskim prostorom nemačkih snaga na [[Balkansko poluostrvo|Balkanu]], odnosno [[Armijska grupa F|Armijske grupe F]]. Dejstva na tlu izvršavala je [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]], a [[Savezničke sile|Saveznici]] su obezbeđivali borbeno sadejstvo, snabdevanje i pomoć iz vazduha.

Teritorija [[Srbija|Srbije]] bila je međutim od ključnog značaja za sve aktere. Sva četiri konkretna aktera: nemačka [[Komanda Jugoistoka (Nemačka)|Komanda Jugoistoka]], [[Komanda Srednjeg Istoka|Saveznička Komanda Sredozemlja]], [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] i [[Jugoslovenska vojska u otadžbini|JVuO]], imala su konkretne interese u [[Srbija|Srbiji]], i na osnovu njih su formulisali svoje strategije. Na osnovu poklapanja interesa su se formirale koalicije.

Od kraja [[1943]]. Saveznici su promenili stav prema [[Dragoljub Mihailović|Mihailovićevim]] snagama, a prioritet njihove politike u Jugoslaviji postala je pomoć jačanju snaga [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] u Srbiji <ref>[https://www.znaci.org/00001/1_11.htm Ficroj Meklejn: RAT NA BALKANU, glava 11 - NOVI DOGOVOR]</ref> Vrhovni štab NOVJ pravio je planove da se jačanje partizanskih snaga u Srbiji potpomogne prodorom jačih snaga iz [[Bosna|Bosne]] i [[Crna Gora|Crne Gore]]. Nemačka komanda, kao i Mihailović, bili su rešeni da to spreče.

S obzirom na [[Drina|Drinu]] kao prirodnu prepreku pogodnu za odbranu, planovi [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] sastojali su se u koncentrisanju snaga na levoj strani [[Lim (rijeka)|Lima]], gde bi se jedinice prikupile i pripremile za prodor u dubinu [[Srbija|Srbije]]. Nemačka [[Komanda Jugoistoka (Nemačka)|Komanda Jugoistoka]] s obzirom na to rešila je da brani [[Srbija|Srbiju]] aktivnim dejstvima - sprečavanjem pokreta jedinica [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] kroz [[Bosna|Bosnu]] preka zapadu, kao i nizom krupnih i ambicioznih operacija u [[Sandžak]]u i istočnoj [[Bosna|Bosni]] sračunatih na razbijanje koncentracija [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] i njihovo onesposobljavase za ofanzivna dejstva. Snage [[Jugoslovenska vojska u otadžbini|JVuO]], sa svoje strane, sa velikim entuzijazmom učestvovale su u ovim operacijama, kao i u onim koje je organizovao nemački komandant [[Srbija|Srbije]] protiv lokalnih partizana.

Vrhunac ovog sadejstva nastupio je u avgustu [[1944]]<ref>[Ratni dnevnik komande Grupe armija »F« za period od 1. jula do 31. decembra 1944. godine, https://www.znaci.org/00001/4_12_4_218.htm] Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u, tom XII (nemački dokumenti), knjiga 4, Vojnoistorijski institut, Beograd - prilog 1</ref><ref>[Službena beleška oficira Abvera Komande Jugoistoka od 22. avgusta 1944. sa referisanja komandanta Jugoistoka Adolfu Hitleru, https://www.znaci.org/00001/4_12_4_112.htm] Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u, tom XII (nemački dokumenti), knjiga 4, Vojnoistorijski institut, Beograd - dokument 112</ref>, što je ujedno bio i prelomni period u kojem su se odvijala najintenzivnija i najmasovnija dejstva. Napori NOVJ su nakon dugotrajnih iscrpljujućih borbi završeni uspehom. Tokom prvih dana avgusta grupa divizija NOVJ ([[Druga proleterska divizija NOVJ|2]], [[Peta krajiška divizija NOVJ|5.]] i [[17. istočnobosanska divizija NOVJ|17]]) uspela je da se probije iz Crne Gore i forsira [[Ibar]]. 21. avgusta u zapadnu Srbiju prodrla je [[Prva proleterska divizija NOVJ|Prva proleterska divizija]], uskoro za njom [[Šesta lička divizija|Šesta lička]], a početkom septembra i [[Dvanaesti korpus NOVJ|Dvanaesti korpus]]. Ove snage oslobodile su mnoge gradove (Gornji Milanovac 12. septembra, Valjevo 18. septembra, [[Oslobođenje Aranđelovca septembra 1944.|Aranđelovac 20. septembra]]) i uspostavile bazu za predstojeći napad na Beograd. U prvoj polovini septembra, nemačka odbrana [[Srbija|Srbije]] sa zapada, već kompromitovan krupnim prodorima [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]], doživela je slom usled izbijanja opasnosti od [[Crvena armija|Crvene armije]] sa istoka.

U tom trenutku [[Savezničke sile|Saveznici]] i [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] imali su odlučujuću prednost. [[Operacija Ratweek|Operacijom Ratweek]] i borbama u [[Makedonija|Makedoniji]] Nemci su sprečeni u pokušaju da efikasno pojačaju odbranu [[Srbija|Srbije]], i bitka za [[Srbija|Srbiju]] definitivno je rešena tokom oktobra, [[Beogradska operacija|Beogradskom operacijom]] - upadom dobro opremljenih snaga [[Crvena armija|Crvene armije]], kojoj je [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] predstavljala dragocenog partnera, kako pokrivanjem teritorije i komunikacija po dubini, tako i kao frontovska pešadija.

Time je bitka za [[Srbija|Srbiju]] rešena. Dalje borbe u jugozapadnom delu nisu imale za cilj vraćanja kontrole nad [[Srbija|Srbijom]], nego proboj nemačke [[Armijska grupa E|Armijske grupe E]] iz [[Grčka|Grčke]].

Tokom Bitke za Srbiju [[1944]]. godine, partizani su, [[Saveznici i Jugoslavija|uz podršku saveznika]], vodili borbu za oslobođenje od okupatora i dolazak na vlast, dok su četničke jedinice, ostavši bez savezničke podrške, ušle u potpunu kolaboraciju na svim nivoima u pokušaju da spreče dolazak komunističkih konkurenata na vlast.<ref>[http://pescanik.net/wp-content/PDF/dubravka_stojanovic-ulje_na_vodi.pdf Dubravka Stojanović: Ulje na vodi]</ref>

== Pozadina ==
{{main|Nedićeva Srbija|Propaganda Nedićeve vlade}}
{{izdvojeni citat|Kažite svakom ko vam kaže da ima još nedićevaca, dražinovaca, ljotićevaca da je to laž, jer od danas ima samo Srba, s jedne, i komunista, s druge strane.|'Novo vreme' od 24. marta 1944.}}

Nakon sloma [[ustanak u Srbiji 1941.|ustanka]] krajem [[1941]], [[Srbija]] je u velikoj meri bila pacifikovana teritorija. Osim u par kratkotrajnih epizoda, na njenoj teritoriji više nije bilo operativnih trupa do septembra [[1944]]. Nemci su za održavanje reda i mira koristili policijski puk, razne kvislinške straže, teritorijalne bataljone, i "''od rezervista sastavljeni bug. Okup.[acioni] korpus sa 35 bataljona, koji je usled nespretnog komandovanja, nedostatka naoružanja, nedostatka obuke i slabog raspoloženja za borbu, jedva odgovarao borbenoj vrednosti nemačkih landesšicen-jedinica''".<ref name="znaci.net">[https://www.znaci.org/00001/4_12_4_168.htm Izveštaj komandanta Armijske grupe "Srbija" od 4. novembra 1944], Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u, tom XII (nemački dokumenti), knjiga 4, Vojnoistorijski institut, Beograd - dokument 168</ref> Žarište ratnih dejstava premestilo se zapadno od [[Drina|Drine]] i južno od [[Lim (rijeka)|Lima]].

{{izdvojeni citat|Na pitanje g-dina feldmaršala [[Maximilian von Weichs|von Weichsa]] gdje se nalaze komunisti zatvoreni u koncentracioni logor, Viši SS i policijski vođa [[Hermann Behrends|Behrends]] je odgovorio da su svi pobijeni. Potom je skrenuo pažnju na to da je u četničke redove uspio ubaciti dovoljno jake grupe [[Sicherheitsdienst|Službe sigurnosti]], koje imaju ostati sa četnicima i ubuduće. Na to je glavnokomandujući primijetio da je samo to dovoljan razlog zašto bi se vodstvo nad četnicima trebalo povjeriti isključivo Višem SS i policijskom vođi.<ref>[https://znaci.org/NARA/T316.php?broj=52&rec=311&roll=194 NARA, T311, Roll 194, frame no. 000046; Memorandum sa savjetovanja visokih njemačkih politčkih, vojnih i policijskih ličnosti o četničkom pitanju u Srbiji, održanog 8. oktobra 1944.]</ref><ref name="sr.wikisource.org">[http://sr.wikisource.org/wiki/Zabilje%C5%A1ka_sa_savjetovanja_visokih_njema%C4%8Dkih_politi%C4%8Dkih,_vojnih_i_policijskih_li%C4%8Dnosti_o_%C4%8Detni%C4%8Dkom_pitanju_u_Srbiji,_8._oktobra_1944. Zabilješka sa savjetovanja visokih njemačkih političkih, vojnih i policijskih ličnosti o četničkom pitanju u Srbiji, 8. oktobra 1944.]</ref>|Zabilješka sa savjetovanja njemačkog okupacionog vrha o četničkom pitanju u Srbiji, 8. oktobra 1944.}}

=== Strateški značaj Srbije ===
{{main|Drugi svetski rat u Srbiji|Nedićeva Srbija|Narodnooslobodilačka borba u Srbiji}}
[[Datoteka:1944-10-01GerWW2BattlefrontAtlas.jpg|mini|desno|[[Istočni front (Drugi svetski rat)|Istočni front]] na granicama Srbije, [[1. oktobar]] [[1944]].]]

[[Datoteka:Defile jedinica ispred skupstine 1944.jpg|thumb|Defile [[Srpski dobrovoljački SS korpus|Srpskog dobrovoljačkog SS korpusa]] i drugih kvislinških formacija 22. juna 1944. ispred Skupštine.]]

Srbija je naravno prvenstveno značajna svojim stanovnicima kao domovina i mesto gde žive. Dva vojno-politička pokreta, [[Josip Broz Tito|Titov]] [[Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije|Narodnooslobodilački pokret]] i [[Dragoljub Mihailović|Mihailovićev]] [[Jugoslovenska vojska u otadžbini|Ravnogorski pokret]], imali su oprečne koncepcije i suprotstavljene namere u pogledu karaktera društva i organizacije države. Oba pokreta bila su rešena da dominiraju [[Srbija|Srbijom]]. Poseban razlog sastojao se u tome što su se oba pokreta deklarisala kao jugoslovenski, a [[Srbija]] je predstavljala ključni faktor bez kojeg [[Jugoslavija]] nije moguća.

Stranim zaraćenim stranama [[Srbija]] je bila značajna iz više razloga:

1. Raspolagala je izvesnim resursima značajnim za vođenje rata - prvenstveno poljoprivrednim i rudnim.

2. [[Srbija]] je na posebno važnom strateškom položaju. S obzirom na razvoj rata u mediteranskom basenu, Nemci su na [[Balkan]]u alocirali dve krupne operativne formacije: [[Druga oklopna armija (Nemačka)|Drugu oklopnu armiju]] u [[Jugoslavija|Jugoslaviji]] i [[Armijska grupa E|Armijsku grupu E]] u [[Grčka|Grčkoj]]. S obzirom na sve moguće operativne scenarije, od ključnog značaja bile su dobre, široko propusne komunikacije između njih, kako za snabdevanje, tako i za eventualno rokiranje snaga. Međutim, usled konfiguracije terena i nerazvijene infrastrukture, postojao je samo jedan odgovarajući komunikacijski kanal: moravsko-vardarski pravac. Usled toga, [[Balkan]] je, iako geografski široko poluostrvo, komunikacijski predstavljao tesnac.

Ova zavisnost od jedne komunikacije predstavljala je problem za Nemce s jedne, a privlačan motiv za delovanje za [[Savezničke sile|Saveznike]] sa druge strane. Sa savezničke tačke gledišta, s obzirom na izduženost, komunikacija je bila teška za branjenje, i na njoj su se mogli postići relativno skromnim snagama veoma značajni rezultati.

Dakle, sa stanovišta Savezničke Komande Mediterana, [[Srbija]] je bila platforma sa koje se mogla napadati nemačka vitalna komunikacija.

3. Postojao je takođe i politički motiv. [[Adolf Hitler|Hitler]] je imao poglede na političku budućnost Evrope koji su nespojivi sa stavovima ostalih subjekata, ali su se i vizije [[Savezničke sile|Saveznika]] između sebe u priličnoj meri razlikovale. Stoga zasnivanje nekog budućeg političkog uticaja nije bio beznačajan motiv ni za jednu stranu.
Tako su se u drugoj polovini [[1943]]. profilisale namere i interesi glavnih pretendenata na [[Srbija|Srbiju]]:
# [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] je imala planove da osvoji strateške položaje u [[Srbija|Srbiji]], da bi osigurala političku i vojnu dominaciju
# [[Jugoslovenska vojska u otadžbini|JVuO]] je imala nameru da to spreči po svaku cenu
# Saveznička Komanda Mediterana planirala je da iskoristi [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] za stvaranje problema Nemcima na vitalnoj komunikaciji
# Nemačka [[Komanda Jugoistoka (Nemačka)|Komanda Jugoistoka]] imala je nameru da čvrsto drži i brani [[Srbija|Srbiju]] i održi bezbednost komunikacija.
# [[Crvena armija]] nije ispoljavala uticaj ni namere prema [[Srbija|Srbiji]] do septembra [[1944]]. Tada je [[Srbija]] za nju postala dobra operativna prilika, u slučaju uspešnog blokiranja nemačkih snaga od strane [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] i zapadnih [[Savezničke sile|Saveznika]].

=== Evolucija stava Saveznika ===
{{main|Saveznici i Jugoslavija}}
{{izdvojeni citat|U ovom sudbonosnim i za Jugoslaviju velikim danima, kada pobedonosne armije Sovjetskog Saveza stoje na našoj granici s jedne strane, a američke i britanske s druge strane, kada je dan naše slobode u punom svanuću, pozivam sve Srbe, Hrvate i Slovence da se ujedinite i pristupite Narodnooslobodilačkoj vojsci pod maršalom Titom. (...) tom našom narodnom vojskom, koja je jednodušno priznata, podržavana i pomagana od naših velikih saveznika, Velike Britanije, Sovjetskog Saveza i Sjedinjenih Država Amerike.
<br /><br />
Svi oni, koji se oslanjaju na neprijatelja protiv interesa svog vlastitog naroda i njegove budućnosti, i koji se ne bi odazvali ovom pozivu, neće uspeti da se oslobode izdajničkog žiga, ni pred narodom ni pred istorijom. Ovom mojom porukom vama, odlučno osuđujem zloupotrebu imena kralja i autoriteta krune, kojom se pokušavalo opravdati saradnja sa neprijateljem i izazvati razdor među borbenim narodom u najtežim časovima njegove istorije, koristeći time samo neprijatelju.<ref>[http://sr.wikisource.org/sr-el/%D0%9F%D0%BE%D0%B7%D0%B8%D0%B2_%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%99%D0%B0_%D0%9F%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%B0_II_%D0%BD%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%82%D1%83%D0%BF%D0%B0%D1%9A%D0%B5_%D0%9D%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D0%BB%D0%B0%D1%87%D0%BA%D0%BE%D1%98_%D0%B2%D0%BE%D1%98%D1%81%D1%86%D0%B8_%D0%88%D1%83%D0%B3%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%98%D0%B5 Poziv kralja Petra II na pristupanje Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije]</ref>|Poziv kralja Petra II na pristupanje Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije (12. septembra 1944.)}}

[[Ujedinjeno Kraljevstvo|Velika Britanija]] je iz razloga ideološke bliskosti i lojalnosti jugoslovenskom kralju i vladi u novembru [[1941]]. obećala punu podršku [[Dragoljub Mihailović|Mihailoviću]], doduše pod uslovom da postigne sporazum sa "drugim elementima otpora". Međutim, stvarna situacija na terenu bila je dosta dobro poznata. Već u srpnju 1942. je Glenconner pisao Južnom odjelu Foreign Officea: 
{{izdvojeni citat|»Kao što znamo, svu aktivnost u Jugoslaviji morali bismo zapravo pripisati partizanima. Međutim, kad je riječ o javnoj upotrebi (tog podatka), ne vidim zašto bi bilo štetno da nešto od toga pripišemo u zaslugu Mihailoviću.«<ref>[https://www.znaci.org/00001/171.htm BRITANSKA POLITIKA PREMA POKRETU OTPORA U JUGOSLAVIJI I GRČKOJ], - referati i diskusije sa konferencije iz maja 1973. održane u ''{{jez-en|School of Slavonic and East European Studies (University of London)}}''  - {{jez-en|Phyllis Auty}} i Richard Clogg, urednici, Delo, Ljubljana-Zagreb 1978 - glava 12. Diskusija o izlaganjima {{jez-en|E. Baker}}, {{jez-en|Bailey}}-a, {{jez-en|Maclean}}-a i {{jez-en|Taylor}}-a str. 458-459</ref>}}

Mnogi autori genezu stavova [[Savezničke sile|Saveznika]] prema zbivanjima u [[Jugoslavija|Jugoslaviji]] objašnjavaju prevashodno političkim motivima. Oni su na kraju i igrali značajnu ulogu. Međutim, u ovom periodu, od leta [[1943]]. do leta [[1944]], još je bila dominantna koncepcija da je osnovi cilj da se vojno porazi [[Nemačka]], da treba raditi sve što je moguće da joj se nanese što veća štata, dok je sve drugo od sekundarnog značaja.<ref>[https://www.znaci.org/00001/1.htm Ficroj Meklejn: RAT NA BALKANU]</ref><ref name="en.wikipedia.org">http://en.wikipedia.org/wiki/Yugoslavia_and_the_Allies</ref> Politička teorija geneze savezničkog stava prema Jugoslaviji zasniva se takođe na netačnoj pretpostavci o zanemarljivo malom značaju zbivanja u [[Jugoslavija|Jugoslaviji]] na rat kao celinu.

Nasuprot ovoj koncepciji, upravo je armija, a ne politika, vršila pritisak i preduzimala korake u ovoj evoluciji.

Nasuprot teoriji zavere Dejvida Martina,<ref>Dejvid Martin, Mreža dezinformacija: Čerčilova jugoslovenska greška, Beograd : Prosveta, 1991</ref> saveznički Komandant Sredozemlja je u vrlo maloj meri zavisio od informacija prikupljenih preko [[SOE]]. On je imao više izvora kvalitetnih i iscrpnih informacija:
* Saveznički eksperti uspeli su da dekodiraju nemačke šifre serije Ultra,<ref name="en.wikipedia.org"/> tako da je general Vilson imao svakog dana na svom stolu izveštaj o nemačkom radio-saobraćaju. Bejzil Dejvidson iz [[SOE]] izjavio je da su početkom [[1943]], očigledno po odluci neke više komande ti izveštaji počeli stizati i do [[SOE]]:
{{izdvojeni citat|Mislim da smo intercepte (tj. presretnutu komunikaciju - prim. prev.) počeli dobivati početkom siječnja 1943. godine i da su oni vjerojatno počeli stizati na moj stol već početkom siječnja. Bilo je veoma jasno da su to intercepti brzojavki '''Sicherheitsdiensta '''u Jugoslaviji, dakle da su krajnje vrijedna obavještenja... Bile su to brzojavke na primjer ovakva sadržaja: »Partizani koji su dosad bili u X ili Y nalaze se u pokretu prema Z. Šaljemo protiv njih četnike.« Drugi faktor od historijskog značenja jest u tome da su ta obavještenja odigrala veoma krupnu ulogu u odluci premijera (Churchilla), do koje je došlo kad je on u veljači 1943. stigao u Kairo da se iniciraju promjene u našoj politici.<ref>[https://www.znaci.org/00001/171.htm BRITANSKA POLITIKA PREMA POKRETU OTPORA U JUGOSLAVIJI I GRČKOJ], - referati i diskusije sa konferencije iz maja 1973. održane u ''{{jez-en|School of Slavonic and East European Studies (University of London)}}'' - {{jez-en|Phyllis Auty}} i {{jez-en|Richard Clogg}}, urednici, Delo, Ljubljana-Zagreb 1978 - glava 9. Diskusija o referatu {{jez-en|Sweet-Escott}}-a, str. 438</ref>}}
* Osovinska štampa, naročito u [[Italija|Italiji]], dosta je pisala o operacijama u [[Jugoslavija|Jugoslaviji]], pri čemu je otvoreno prikazivala široku saradnju sa četnicima.
* Saveznički oficiri u Jugoslaviji, naročito Bil Hadson, uspeli su u drugoj polovini [[1942]]. da putem radio-poruka do neke mere opišu situaciju na terenu na kome su se kretali.<ref>[https://www.znaci.org/00001/5_2.htm Vilijam Dikin, BOJOVNA PLANINA, Beograd 1973]</ref>

Usled znatno većeg broja izvora, komandant Sredozemlja, general Vilson, koji se tada nalazio u [[Kairo|Kairu]], imao je jasniju ukupnu sliku o situaciju i činiocima u Jugoslaviji nego pukovnik Bejli koji se nalazio u [[Dragoljub Mihailović|Mihailovićevom]] štabu u Lipovu kod [[Kolašin]]a.

==== "Ibarski telegram" ====
Nakon poraza na [[Neretva|Neretvi]], pri čemu su [[Dragoljub Mihailović|Mihailovićeve]] snage saveznički sarađivale sa Italijanima dok se britanska armija borila protiv Italijana u [[Afrika|Africi]], sa aspekta Komande Sredozemlja, situacija u [[Jugoslavija|Jugoslaviji]] je izgledala ovako:

Partizanske snage vode borbe i pružaju efikasan otpor [[Sile Osovine|Osovini]]. Međutim, kako izgleda, [[narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|partizani]] su nakon sloma ustanka izgubili oslonac u [[Srbija|Srbiji]]. Tamo još uvek postoje izvesne [[Dragoljub Mihailović|Mihailovićeve]] snage koje bi se možda mogle navesti da preduzmu nešto korisno za savezničku stvar. Na osnovu ovakvog viđenja situacije, Komandant Sredozemlja je u maju [[1943]], pre nego što je misija [[SOE]] uopšte stigla do [[Josip Broz Tito|Titovog]] [[Vrhovni štab NOVJ|Vrhovnog štaba]], poslao Mihailoviću čuveni takozvani "ibarski telegram", koji je poslat oficiru za vezu, pukovniku Bejliju, da ga uruči [[Dragoljub Mihailović|Mihailoviću]], što je ovaj učinio [[29. 5.|29. maja]] [[1943]]:

[[Datoteka:Hmwilson1944.jpg|minijatura|185px|[[Maitland Wilson]], Vrhovni saveznički zapovednik u Sredozemlju.]]
{{izdvojeni citat|Rat na Sredozemlju došao je u fazu kada se saveznička ofanziva može smatrati neminovnom. Apsolutno je potrebno da general Mihailović sada počne da izvršava obaveze koje je ranije prihvatio i da u ovom trenutku sarađuje u potpunosti... Mihailović ne predstavlja borbenu snagu od nekog značaja zapadno od Kopaonika. Njegove jedinice u Crnoj Gori, Hercegovini i Bosni već su uništene ili tesno sarađuju sa Osovinom. Isto tako je teško reći da njegove jedinice postoje u Hrvatskoj, Sloveniji i Slavoniji... Partizani predstavljaju dobru i efikasnu borbenu snagu u svim krajevima, gde jedino kvislinzi predstavljaju generala Mihailovića.
Zato je odlučeno: obavestićete Mihailovića da britanska Glavna komanda Srednjeg istoka zahteva da on, kao saveznik, prekine svaku saradnju sa Osovinom i da krene na istok, u Srbiju. Tamo treba da uspostavi punu vlast i lični uticaj da bi nastavio s napadima na neprijateljske komunikacije.
Obavestićete Mihailovića da odmah ide na Kopaonik sa svim svojim odanim oficirima i ljudima; ako je potrebno, neka se probija silom, oružanim snagama.
Britanska Glavna komanda smatraće ubuduće oblast pod njegovom komandom i uticajem ograničenu na zapadu borbenim elementima koji već postoje na desnoj obali reke Ibar i prema jugu do Skoplja. Na ovu teritoriju britanska Glavna komanda poslaće veliku pomoć vazdušnim putem.
Molimo da sve ovo objasnite Mihailoviću, da mu prenesete ove odluke na što je moguće više kategoričan način i da nastojite da dobijete njegov brzi i nedvosmislen pristanak za njihovo ostvarenje. Vi i cela Britanska misija pratićete Mihailovića na Kopaonik i nastojati da njegova saradnja bude iskrena i uspešna... Tražimo od Londona da se sporazume sa kraljem Petrom i Jovanovićem da pošalju uputstva Mihailoviću, obaveštavajući ga da je najtešnja koordinacija akcije sa savezničkim silama neophodna s obzirom na buduće operacije u južnoj Evropi.<ref>[https://www.znaci.org/00001/5_2.htm Vilijam Dikin, BOJOVNA PLANINA], Beograd 1973</ref>|[[Henry Maitland Wilson]]}}

Ovaj zahtev, potekao od nadležne vojne komande, inspirisan ratnim operativnim interesima, povučen je na zahtev britanske vlade. Nastupio je period prilagođavanja, odmeravanja i pregovaranja.

==== Decembarski telegram ====
Iako je u međuvremenu [[Dragoljub Mihailović|Mihailović]] poveo akciju protiv nemačkih snaga i snaga NDH koja je "potrajala šest nedelja"<ref>[https://www.znaci.org/00001/171.htm BRITANSKA POLITIKA PREMA POKRETU OTPORA U JUGOSLAVIJI I GRČKOJ], - referati i diskusije sa konferencije iz maja 1973. održane u ''{{jez-en|School of Slavonic and East European Studies (University of London)}}'' - {{jez-en|Phyllis Auty}} i {{jez-en|Richard Clogg}}, urednici, Delo, Ljubljana-Zagreb 1978 - glava 4. Britanska politika prema Draži Mihailoviću, referat {{jez-en|S. W. Bailey}}, str. 341</ref>. Komandant Sredozemlja ocenio je da se radi o sporednim i kratkotrajnim aktivnostima, uz izbegavanje da se preduzme nešto na komunikacijama značajnim za [[Savezničke sile|Saveznike]] i za Nemce. Stoga je [[9. 12.|9. decembra]] [[1943]]. poslao [[Dragoljub Mihailović|Mihailoviću]] telegram kojim zahteva izvršenje specifikovanih napada na komunikaciji, a koja počinje rečima:
{{izdvojeni citat|'''Sloboda kojom se Nemci služe železničkim prugama od Grčke do Beograda za prevoz i izdržavanje trupa nepodnošljiva je.'''<ref>[https://www.znaci.org/00001/4_14_3_250.htm, Obaveštenje brigadira Armstronga od 9. decembra 1943. Draži Mihailoviću o zahtevu Komande britanskih trupa na Srednjem istoku da četnici izvrše dve sabotaže protiv Nemaca]{{Dead link|date=August 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u, tom XIV (četnički dokumenti), knjiga 3, Vojnoistorijski institut, Beograd - prilog II</ref>}}
Ovaj telegram smatra se nekom vrstom ultimatuma [[Dragoljub Mihailović|Mihailoviću]]. Navedeni napadi na komunikacije nikad nisu izvedeni, i general Vilson je sredinom decembra svim savezničkim oficirima pri [[Dragoljub Mihailović|Mihailovićevim]] snagama dao instrukciju da su slobodni da napuste četnike i da se povežu sa najbližim partizanskim snagama. Međutim, ova akcija evakuacije savezničkih oficira iz razloga bezbednosti odvijala se u etapama sve do kraja maja [[1944]].

Premijer [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Velike Britanije]] [[Winston Churchill|Vinston Čerčil]] doneo je formalnu odluku o povlačenju podrške Mihailoviću [[17. 2.|17. februara]] [[1944]]. Nakon toga saveznička pomoć usmerena je na jačanje snaga [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] u [[Srbija|Srbiji]].
{{izdvojeni citat|U međuvremenu je Saveznička glavna komanda počela da sve veću pažnju usmerava na Srbiju.
Strategijski značaj Srbije bio je očigledan. Ona se nalazila na železničkoj pruzi Beograd - Solun, komunikaciji od životne važnosti za neprijatelja. Njen bi značaj bio povećan ako se iskrcaju saveznici negde na Balkanu, što je u to vreme još uvek bila mogućnost koja je dolazila u obzir.
Do tada smo Srbiju smatrali za prvenstveno četnički domen. Materijal koji smo im tamo ranije dostavljali izbacivan je Mihailoviću. Ali rezultati su, po mišljenju Komande Bliskog istoka, bili razočaravajući. Naročito nije dolazilo ili veoma malo do presecanja saobraćaja na pruzi Beograd - Solun...
U Donjem domu g. Čerčil je objasnio postupak vlade. "Razlog - rekao je - zašto smo obustavili snabdevanje Mihailovića oružjem i nismo mu dali podršku bio je jednostavan. On se nije borio protiv neprijatelja i, štaviše, neki njegovi potčinjeni pravili su sporazume sa neprijateljem."
Ovako se završila veza koja se još od početka zasnivala na nesporazumu. Uz pomoć naše propagande, mi smo u našoj mašti od Mihailovića napravili nešto što on nikada ozbiljno nije ni predstavljao. Sad smo ga odbacili, jer nije ispunio naša sopstvena očekivanja.
Pošto je odlučeno da se četnici odbace, zadatak naše politike bio je da što pre pomognemo jačanje partizana u Srbiji... Sada su srpski partizani imali visok stepen prioriteta za dobijanje materijala...<ref>[https://www.znaci.org/00001/1_11.htm Ficroj Meklejn: RAT NA BALKANU glava 11 - NOVI DOGOVOR]</ref>}}
Nakon niza složenih borbi, zamišljena velika kombinovana operacija trupa na zemlji i vazduhoplovstva protiv vitalnih komunikacija, izvedena je u prvoj nedelji septembra [[1944]]. u saradnji [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] i savezničkog vazduhoplovstva. Ona je poznata po svom kodnom nazivu "[[Operacija Ratweek|Operacija Ratvik]]" ({{jez-en|Ratweek}}), i imala je veliki značaj za dalje odvijanje rata u [[Evropa|Evropi]].

==== Podrška partizanima ====

{{izdvojeni citat|Promena u našem stavu je takođe imala i znatno psihološko dejstvo. Sav prestiž koji su četnici do tada uživali zbog savezničke pomoći, prenet je na partizane. Efekat je povećan i vešću da je Tito postigao sporazum sa kraljem Petrom, i kraljevom proklamacijom kojom je pozvao svoje podanike da pruže partizanima podršku, što je razbilo tvrđenje generala Mihailovića da se on bori za monarhiju.

Kao sto se to često dešava, svi ovi događaji, jedan za drugim, delovali su kao lavina. Podrška saveznika i pomoć u materijalu privukle su još veći broj dobrovoljaca; bolje opremljeni i brojniji, partizani su bili kadri da povećaju obim svojih aktivnosti; njihovi uspesi na bojištu su, pak, doneli veće zalihe zaplenjenog oružja i tim više povećali njihov prestiž; tako je za nekoliko meseci znatno ojačao pokret.

Najzad je i civilno stanovništvo shvatilo da aktivnija politika partizana nije lakomislena, kao što im se to nekad činilo. Onda im je odjednom postalo jasno da je baš ova politika obezbedila Titu savezničku podršku koju je Mihailović, ma kako bio dobronameran, na kraju izgubio zbog svoje opreznosti i neaktivnosti.<ref name="Ficroj Meklejn: RAT NA BALKANU">[https://www.znaci.org/00001/1_14.htm Ficroj Meklejn: RAT NA BALKANU]</ref>|[[Fitzroy MacLean|Ficroj Meklejn]]}}

Svakodnevno je sve više ranijih pristalica napuštalo četnike, a sve više dobrovoljaca prelazilo u redove partizana. Narednih dana, duge kolone ljudi i dečaka su se probijale do partizanskih štabova da uzmu puške i municiju; delom dezerteri, delom zarobljenici, delom regruti, delom dobrovoljci, neki u svojim starim uniformama i sa tradicionalnim četničkim bradama, drugi u običnim radnim odelima.<ref name="Ficroj Meklejn: RAT NA BALKANU"/>

=== Kolaboracija četnika s Nemcima ===
{{main|Kolaboracija četnika s nacističkom Njemačkom|Dražina ponuda Hitleru}}

[[Datoteka:144 Draza Mihajlovic.jpg|minijatura|185px|[[Dragoljub Mihailović]], vođa četnika.]]
{{izdvojeni citat|„Srbija:[...] radi stalnih incidenata izazvanih od strane četnika, naređeno prekidanje pomoći i onim D.M.-četnicima koji učestvuju u borbama protiv komunista.“<ref>NAW, T-78, Roll 331, 6288748: Dnevni izvještaj komande Jugoistoka Vrhovnoj komandi oružanih snaga od 27. maja 1944 (28. maj 1944.).</ref>|Nemački izvještaj od 27. maja 1944}}

{{izdvojeni citat|„Srbija: banditska aktivnost na lokalnom nivou. Prepadi četnika se i dalje nastavljaju. S druge strane,  sve veća spremnost većih D.M.-jedinica da nastave brobu protiv komunizma u Crnoj Gori i Istočnoj Srbiji pod njemačkom komandom.“<ref>NAW, T-78, Roll 331, 6288934: Dnevni izvještaj komande Jugoistoka Vrhovnoj komandi oružanih snaga od 1. juna 1944 (2. juni 1944.).</ref>|Nemački izvještaj od 1. juna 1944}}

{{izdvojeni citat|„Dosadašnje držanje D.M.-a ima sljedeće karakteristike:
<br />
a.	Aktivna borba protiv komunista u Srbiji, Crnoj Gori i Hrvatskoj, s tim što je ova borba zbog brojčane, a naročito materijalno-tehničke nadmoći komunista, uvijek rizična za snage D.M.-a.<br />
b.	Neispunjavanje od Saveznika postavljenih specijalnih zadataka.<br />
c.	Lokalna, ponekad vrlo aktivna saradnja sa njemačkim trupama, obavještajnim i ostalim okupacionim organima.<br />
d.	Potpuna spremnost za izvršavanje taktičkih instrukcija izdatih od strane njemačkih oficira za vezu.<br />
e.	Stalno ponavljanje zahtjeva za municijom i oružjem radi borbe protiv komunista, kao nagrada za dokazanu lojalnost.“<ref>NAW, T-311, Roll 195, 000960: Nacrt jednog izvještaja o stanju u Srbiji u ljeto 1944. (august 1944.)</ref>|Nemački izvještaj od augusta 1944}}

{{izdvojeni citat|Usljed jakog partizanskog pritiska, još četničkih jedinica, uključujući i one iz Istočne Srbije, su izrazile spremnost za daljnu borbu protiv komunizma u saradnji sa Wehrmachtom.<ref>NAW, T-311, Roll 194, 000095: Izvještaj o neprijatelju u Srbiji, Hrvatskoj, Crnoj Gori i Albaniji (Dodatak za savjetovanje kod načelnika štaba jugoistoka od 2. Oktobra 1944.)</ref>|Nemački izvještaj od 2. oktobra 1944}}

{{izdvojeni citat|„Srbija: Četničko držanje i dalje različito. Srbijanski četnici se bore zajedno sa Wehrmachtom protiv komunista. Čak je i sam D.M. tražio njemačko osiguranje za planirano prebacivanje svog štaba iz sjeverozapadne Srbije u područje jugozapadno od Beograda. Ovaj plan se ipak nije ostvario. Suprotno tome, četnici u Istočnoj Bosni, Hercegovini i južnoj Crnoj Gori su neprijateljski nastrojeni. Kreću se ka obali, kako bi u slučaju savezničkog iskrcavanja s njima uspostavili kontakt i dobili savezničku zaštitu od crvenih. Iz sigurnog izvora se doznaje da D.M. izričito osudio njihovo protiv-njemačko držanje.“<ref>NAW, T-311, Roll 194, 000105: Izvještaj sa savjetovanja kod načelnika štaba jugoistoka od 2. Oktobra 1944 (1. oktobar 1944.).</ref>|Nemački izvještaj od 2. oktobra 1944}}

{{izdvojeni citat|„Četnička grupa Ockoljića iz Istočne Srbije je osiguravala pozadinu Müllerovom korpusu prilikom borbi protiv Rusa u rejonu okuka Dunava-Zaječar.“<ref name="NAW, T-311 1944">NAW, T-311, Roll 194, 000562-4: Držanje D.M.-četnika u Srbiji (dodatak za izvještaj o neprijateljskim namjerama od 19. oktobra 1944.)</ref>|Nemački izvještaj od 19. oktobra 1944}}

{{izdvojeni citat|„Prema obavještenjima iz sigurnog izvora, četničke trupe u jugozapadnoj Srbiji i Sandžaku se i dalje bore protiv komunista, prema izričitom naređenju D.M.-a.“<ref name="NAW, T-311 1944"/>|Nemački izvještaj od 19. oktobra 1944}}

{{izdvojeni citat|„Nesigurnost kod četničkih jedinica po pitanju zauzimanju konačnog stava prema razvoju događaja u Jugoslaviji se djelomično potvrđuje neuspješnim pokušajem Keserovića da uspostavi saradnju s Rusima, kao i prijateljskim gestama Damjanovića prema 1. brdskoj diviziji. K tome je, prema posljednjim izvještajima, Baćević tražio razgovore u Beču. Sudeći prema posljednjim izvještajima, treba se očekivati uska saradnja na liniji Engleska-Subašić-Rusija-Tito. U tom slučaju bi četnici ostali sasvim sami, sem ako se ne odluče za radikalnu promjenu svog dosadašnjeg kursa.“<ref>NAW, T-311, Roll 194, 000718: Večernji izvještaj obavještajnog odjeljenja (28. oktobar 1944.).</ref>|Nemački izvještaj od 28. oktobra 1944}}

{{izdvojeni citat|„Nakon što su propale njegove namjere da se približi Rusima, i nakon što se ispostavilo da od priželjkivanog iskrcavanja Saveznika na Jadranu i uspostavljanju kontakta sa njima nema ništa, D.M. se osjeća usamljenim u borbi za goli opstanak. Shodno tome, dolazi do novih pokušaja približavanja vlastitim okupacionim trupama.“<ref>NAW, T-311, Roll 194, 000771: Kratka procjena neprijateljskih namjera obavještajnog odjeljenja „Strane vojske na zapadu“ Vrhovne komande kopnene vojske od 31. oktobra 1944. (1. novembar 1944.)</ref>|Nemački izvještaj od 31. oktobra 1944}}

{{izdvojeni citat|„Suprotno od Titovih bandi, koje Rusi čvrsto vode, D.M. pokret se nalazi u raskoraku između straha od crvenog neprijatelja i nade u dosad izostalu anglo-američku pomoć. Njihova volja za borbu protiv komunizma je nesmanjena; djelom je vode uz njemačku pomoć, a djelom se nadaju engleskoj pomoći, posebno u albansko-crnogorskoj oblasti i u Makedoniji. ... Iako odbačeni od svih strana, kod četnika je očigledan kurs koji, s jedne strane, stremi ka uništenju njihovog glavnog neprijatelja Tita po svaku cijenu, a s druge se i dalje nada u političku i praktičnu pomoć od strane Anglo-Amerikanaca.“<ref>NAW, T-311, Roll 194, 000881-2: Večernji izvještaj obavještajnog odjeljenja (8. novembar 1944.).</ref>|Nemački izvještaj od 8. novembra 1944}}

Četnici u Dragačevu su oktobra 1944. godine na putu Čačak-Zablaće napadali Nemce. Oni su predali Rusima nekoliko stotina zarobljenika.<ref name="Ispitivanje"/>

=== Saradnja četnika i Nedićeve vlade ===
{{Poseban članak|Saradnja četnika sa Nedićevom vladom|Sporazum Nedića i Mihailovića 1944.|Propaganda Nedićeve vlade}}
{{izdvojeni citat|'''SKUPLJANJE NACIONALNIH SNAGA''' – Nacionalni četnici su se u velikom broju stavili pod nemačku komandu za borbu protiv Titovih bandi…Četnici se bore rame uz rame sa odredima srpskog dobrovoljačkog korpusa…Usled boljševičke opasnosti okupile su se na taj način sve nacionalne snage srpskog naroda za zajedničku borbu protiv glavnog neprijatelja – boljševizma.|Časopis “Srpski narod” 6. maj 1944. god.}}
{{izdvojeni citat|„Draža je tražio od mene da izložim opštu situaciju i razvoj budućih događaja, našto sam rekao da Nemci propadaju i da će se morati povući iz naše zemlje i pričao sam mu o opasnosti od komunista koji nadiru iz sviju strana i stoga je potrebno da se obrazuje srpski front od mojih i četničkih odreda da bi, ujedinjeni, brzo i efikasno spasili srpstvo i Srbiju od komunističkog upada. Draža je saslušao i prihvatio moje izlaganje. (...) Sporazumeli smo se da oružje i municiju izdejstvujemo preko Nemaca pošto će na tome raditi i Raković za koga je Draža rekao da je u Beogradu i da ga obavesti o tome da će Nemci dati oružje i municiju. Ja se sada ne sećam kolike su bile količine oružja i municije. Znam da se radilo o velikim količinama pušaka, puščanih metaka i mitraljeskih metaka, puškomitraljeza, bacača i granata, što mi je Draža dao sve ispisano na hartiji. U pogledu novca bilo je odlučeno da moja vlada izdaje podoficirima i oficirima Draže Mihailovića na ime prinadležnosti mesečno po 100.000.000 dinara. Dalje smo se sporazumeli da se sve oružane formacije vlade stave pod komandu Draže Mihailovića radi koordinacije u borbi protiv komunista. Draža Mihailović sa svoje strane garantuje da dobijeno oružje i municija neće biti upotrebljeni protiv Nemaca."<ref name="Saslušanje">[https://www.znaci.org/00001/60_1_6.pdf Miodrag Zečević: DOKUMENTA SA SUĐENjA DRAŽI MIHAILOVIĆU, Beograd 2001: Saslušanje optuženih]</ref>|Izjava Milana Nedića na posleratnom saslušanju}}

Po naređenju Mihailovića su u toku aprila i maja 1944. godine je održan niz sastanaka između Mihailovićevog komandanta Srbije generala Trifunovića, Živka Topalovića i kapetana Rakovića, s jedne strane, i gestapovaca Šterkera, Milana Aćimovića i Dimitrija Ljotića, Ilije Mihailovića, s druge strane, u selima Vranići, Trbušane i Brđane na kojim je došlo do sporazuma o vođenju zajedničkih operacija protiv partizana i liferovanju oružja četnicima od strane Nemaca.<ref name="Presuda">[https://www.znaci.org/00001/60_3_34.pdf Miodrag Zečević: DOKUMENTA SA SUĐENjA DRAŽI MIHAILOVIĆU, Beograd 2001: Presuda Dragoljubu Mihailoviću i ostalima]</ref>

Pored svojih komandanata Mihailović se lično sastaje oko 20. avgusta 1944. godine u selu Ražani kod Kosjerića sa Milanom Nedićem i Dragomirom Jovanovićem, gde je sklopljen sporazum da Nedić Mihailoviću daje mesečno sto miliona dinara novčane pomoći, da Nedić preuzima na sebe obavezu da se Mihailoviću od Nemaca izliferuje 30.000 pušaka, tri miliona puščanih i mitraljeskih metaka, da Nedić izliferuje Mihailoviću uniforme i obuću, da će Nedić u cilju koordinacije akcije protiv Narodnooslobodilačke vojske - ukoliko dozvole Nemci, staviti svoje oružane formacije pod komandu Mihailovića i da Mihailović garantuje da se oružje neće upotrebiti protiv Nemaca.<ref name="Presuda"/>

== Angažovane i raspoložive snage ==
[[Datoteka:Bundesarchiv Bild 101I-056-1643-29A, Frankreich, Generäl v. Weichs.jpg|minijatura|185px|[[Maximilian von Weichs]], nemački zapovednik Jugoistoka.]]
{{izdvojeni citat|Crvene snage nameravaju da prodru u Srbiju preko Drine. Mihailović vrši pripreme da ih odbije. On verovatno precenjuje borbenu sposobnost i gotovost svoje trupe isto onako kao i životnu snagu konzervativne ideje nasuprot revolucionarnim elementima.<ref>https://www.znaci.org/00001/4_12_3_156.htm</ref>|Nemački izveštaj od 1.11. 1943.}}

Na taj način sticaj okolnosti formirao je dve "nevoljne" koalicije u bici za [[Srbija|Srbiju]]:
* Sa jedne strane nalazili su se [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] i [[Savezničke sile|Saveznici]] koji se imali zajedniučki interes posedanja strateških položaja u [[Srbija|Srbiji]] od strane NOVJ. Uprkos obostranom nepoverenju koje se zadržalo do kraja rata, [[Savezničke sile|Saveznici]] su se direktno i namerno intenzivno angažovali u pomaganju pohoda [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] na [[Srbija|Srbiju]]. Ta podrška uključivala je neposrednu taktičku vazdušnu podršku, snabdevanje oružjem i opremom, transport i zbrinjavanje ranjenika, kao i političku i propagandnu pomoć.
* Sa druge strane, poklapao se interes nemačke [[Komanda Jugoistoka (Nemačka)|Komande Jugoistoka]] i [[Jugoslovenska vojska u otadžbini|JVuO]] da ih u tome spreče. Uprkos masovnom vojnom prisustvu na [[Balkan]]u (preko 600.000 operativnih trupa), usled intenzivnog partizanskog rata Nemci nisu bili u stanju da drže situaciju pod kontrolom bez pomoći lokalnih snaga. U mnogim područjima, uključujući [[Srbija|Srbiju]], delatnost četnika protiv partizana bila je za Nemce dragocena.

Ni jedna od koalicija nije zasnovana na iskrenosti ni bliskosti, nego na nuždi i interesu. Partneri su do kraja ostali oprezni i podozrivi jedni prema drugima.

U trenutku krize, avgusta [[1944]]. Komandant Jugoistoka rešio je da unapredi dotadašnju nesistematičnu ali uglavnom zadovoljavajuću saradnju sa četnicima. Prilikom svog referisanja [[Adolf Hitler|Hitleru]], sa ciljem da dobije odobrenje za kompletno naoružavanje i opremanje [[Dragoljub Mihailović|Mihailovićevih]] trupa, [[maximilian von Weichs|fon Vajhs]] je izložio zajednički interes dveju strana:
{{izdvojeni citat|U vezi sa tim, gospodin komandant Jugoistoka iznosi najnoviji razvoj situacije neprijatelja u Srbiji... U celini se uz to utvrđuje da

a) je Tito spoznao da svoje velike političke ciljeve može da postigne samo zaposedanjem Srbije,

b)...

c) snabdevanje Titovih bandi usleđuje od strane Angloamerikanaca u znatnom obimu 
...
Pri oceni motiva koji su doveli do ponude Nedić - Draža Mihailović, gospodin komandant Jugoistoka ukazuje

a) na neosporno postojeće ugrožavanje svih nacionalnih Srba, ...

b) na ličnost Draže Mihajlovića, koji je u stvarnosti vođa svih antikomunističkih i za borbu voljnih elemenata Srbije, no koji, iz obzira prema svom narodu, koji u njemu želi da vidi nepomirljivog nacionalnog heroja, i s obzirom na kasniji vojnički i politički razvoj u Srbiji, želi da svojoj ličnosti nametne svaku političku suzdržljivost. Kad Draža Mihajlović, iz nužde, zbog situacije u kojoj se nalazi, danas više-manje ultimativno zahteva municiju i oružje, to se, na osnovu dosadašnjih iskustava, može biti ubeđen da će on to oružje i municiju upotrebiti u borbi protiv Tita.<ref>[https://www.znaci.org/00001/4_12_4_112.htm Službena beleška oficira Abvera Komande Jugoistoka od 22. avgusta 1944. sa referisanja komandanta Jugoistoka Adolfu Hitleru], Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u, tom XII (nemački dokumenti), knjiga 4, Vojnoistorijski institut, Beograd - dokument 112</ref>}}

=== Raspoložive snage ===

{{izdvojeni citat|
•	Snaga NOVJ procijenjena na 25.000 <br />
•	Njemačke, bugarske i kvislinške jedinice: 67.921<ref>NAW, T-311, Roll 195, 000974: Ukupna snaga partizanskih, njemačkih i kvislinških jedinica u Srbiji (21. august 1944).</ref>|Nemačka procena od 21. avgusta 1944.}}

{{izdvojeni citat|Leta 1944. četnici su brojali oko 9.000 naoružanih boraca.<ref name="Živković"/>|Nemačka procena iz 1944.}}

[[Datoteka:Nazi propaganda - Engleska i partizani protivu Srbije.jpg|thumb|[[Propaganda Nedićeve vlade]]: Engleska i partizani protivu Srbije.]]
[[Datoteka:Nemačka propaganda Srbija.jpg|minijatura|Nacistička propaganda protiv NOVJ i Crvene Armije uoči bitke za Srbiju.]]

[[SOE]] je u memorandumu načelnicima štabova oktobra [[1943]]. snage [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] procenio na oko 180.000 naoružanih boraca, a [[Dragoljub Mihailović|Mihailovićeve]] na oko 20.000.<ref>[https://www.znaci.org/00001/171.htm Elizabet Barker: BRITANSKA POLITIKA PREMA JUGOISTOČNOJ EVROPI U DRUGOM SVJETSKOM RATU], Delo, Ljubljana-Zagreb 1978, strana 165</ref> Nemačka [[Komanda Jugoistoka (Nemačka)|Komanda Jugoistoka]] procenila je [[Dragoljub Mihailović|Mihailovićeve]] snage u decembru [[1943]]. na 31 hiljadu ljudi (Slovenija 500, severna Dalmacija i Lika 2.000, zapadna Bosna 1.500, istočna Bosna 3.000, Hercegovina 3.000, Crna Gora 5.000, jugozapadna Srbija 2.500, severozapadna Srbija 3.000, srednja Srbija 3.000, Kopaonik 1.500, jugoistočna Srbija 3-4.000 i severoistočna Srbija oko 2.000).<ref>{{jez-en|United States National Archives,}} Mikrofilm br. T-501. Dokumenti nemačkih feldkomandi i Armijske grupe F. Rolna 189, snimak 262</ref> U julu 1944. Nemci su procenjivali [[Dragoljub Mihailović|Mihailovićeve]] snage u Srbiji na 25.000 (severozapadna Srbija 2.500; jugozapadna Srbija 3.000; jugoistočna Srbija 1.500; severoistočna Srbija 5.500 i srednja Srbija 12.500).<ref>{{jez-en|United States National Archives,}} Mikrofilm br. T-501. Dokumenti nemačkih feldkomandi, pozadinska područja, okupirane teritorije i drugo. Rolna 253, snimak 355</ref> Neki su verovali da je [[Dragoljub Mihailović|Mihailovićev]] bio veći nego što je broj boraca u jedinicama pokazivao, pa je [[Maximilian von Weichs|fon Vajhs]] bio uveren da bi, uz nemačku pomoć i opremu, bio u stanju da organizuje armiju od 50.000 ljudi.

Snage [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] bile su znatno brojnije, i, počev od kapitulacije [[Italija|Italije]], znatno bolje naoružane. Međutim, njihova se organizacija u samoj [[Srbija|Srbiji]] obnavljala sporije. U novembru [[1943]]. u [[Srbija|Srbiji]] su imali svega oko 1.700 ljudi<ref name="ReferenceA">Prema izveštaju majora {{jez-en|H. B. Dugmore}}-a, savezničkog predstavnika pri Glavnom štabu NOV Srbije od početka novembra 1943. do sredine juna 1944</ref> u operativnim jedinicama. U sledećem periodu situacija se preokrenula. Već u junu 1944. snage NOVJ u Srbiji narasle su na 13.000,<ref name="ReferenceA"/> sa tendencijom daljeg brzog rasta. [[Vrhovni štab NOVJ]] bio je odlučan da iskoristi ovu tendenciju, i da radi toga u Srbiju ubaci jake i iskusne trupe sa zapada. Nemci su sa velikom odlučnošću i značajnim uspehom sprovodili akcije protiv prebacivanja snaga [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] (veliku pomoć predstavljao im je uvid u radio-saobraćaj štabova [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]], čije su šifre provalili). Ipak poslednjih dana jula jedna operativna grupa (tri divizije, oko 8.000 ljudi), a krajem avgusta još jedna (dve divizije, oko 7.000 ljudi) - obe visoke borbene vrednosti - uspele su da razbiju nemačke zapreke, savladaju operativni pritisak [[Druga oklopna armija (Nemačka)|Druge oklopne armije]] i prodru u dubinu [[Srbija|Srbije]]. Sve ove formacije praktično su udvostručene brojčano već prvih nedelja, ali borbena vrednost nije rasla istom brzinom.

Koliko je situacija bila dramatična iz perspektive njemačkog okupatora, najbolje svjedoči izvještaj od 4. novembra 1944. godine koji zajedno potpisuju feldmaršal [[Maximilian von Weichs]] i general [[Hans Felber]]. Izvještaj predstavlja rekapitulaciju događaja iz prethodnog perioda (avgust—novembar 1944). Dvojica najviših zapovjednika njemačkog [[Wehrmacht]]a u okupiranoj Jugoslaviji čak navode da je došlo do »formiranja novog [[Istočni front (Drugi svjetski rat)|istočnog fronta]]«:
{{izdvojeni citat|Uprkos mobilizaciji jedinica za uzbunu i koncentraciju neznatnih rezervi, uz bezobzirno ostavljanje otkrivenih širih delova zemlje, prodor Titovih snaga preko Ibarske doline prema jugoistoku Srbije u žestokim borbama nije mogao da bude sprečen.

Grupa armija »F« je protiv Titovih snaga, pripremljenih u Crnoj Gori, bacila u borbu 1. brd. div.[iziju]. Izmičući njenom pritisku, druge Titove jedinice su početkom avgusta prešle jugozapadnu granicu Srbije. Isprva je namera vojnoupravnog komandanta Srbije bila da otkloni glavno ugrožavanje u jugoistočnoj Srbiji. U tu svrhu je 28. avgusta Komandi Grupe »Auleb« povereno komandovanje nad svima jedinicama koje su bile angažovane u jugoistočnoj Srbiji. Trebalo je da napad počne posle dovođenja 1. brd. div. iz Crne Gore.

Tada je kapitulacija Rumunije od 23. 8. iz temelja izmenila situaciju u političkom i vojničkom pogledu. Na Dunavu i na granici Banata nastao je novi istočni front, a podređene bugarske snage otpale su i koncentrisale su se, napuštajući prostore koje su obezbeđivale, krajem meseca, duž glavne pruge od Velike Plane do Leskovca, u cilju odlaska za Bugarsku. Rus[ke] i srpske, kao i pol.[icijske] dobr.[ovoljačke] jedinice i četničke jedinice, koje su se do tada, uprkos svih razočarenja, borile na strani nemačkog Vermahta, postale su nesigurne, poslednje čak i delom neprijateljske.

Situacija je zahtevala momentalnu mobilizaciju svih snaga koje su u tom prostoru stajale na raspolaganju, kao i dovođenje drugih nemačkih snaga iz ostalog jugoistočnog područja i njihovo angažovanje za formiranje novog istočnog fronta.<ref>[https://www.znaci.org/00001/4_12_4_168.pdf Pregled dejstava potčinjenih jedinica vojnoupravnog komandanta Jugoistoka (Armijske grupe »Srbija«) od 23. avgusta do 4. novembra 1944. godine]</ref>}}

Sa svoje strane, Nemci su u [[Srbija|Srbiji]] raspolagali samo simboličnim policijskim i teritorijalnim snagama drugorazredne borbene vrednosti kao i sa nekih 5.000 boraca [[Srpski dobrovoljački korpus|SDK]], i isto toliko pripadnika [[Ruski zaštitni korpus|RZK]]. [[Srpska državna straža|Srpska državna]] i [[Srpska granična straža|granična straža]] imale su u svom sastavu oko 13.000 ljudi. Glavnina ove formacije preformirana je u septembru u jedinicu pod nazivom [[Srpska državna straža|Srpski udarni korpus]] (jačine 6.800) i stavljena pod Mihailovićevu komandu. Pored toga, u [[Srbija|Srbiji]] se do kraja avgusta nalazilo oko 25.000 bugarskih rezervista.<ref name="znaci.net"/>

Frontovske jedinice bile su raspoređene u okolnim područjima: [[21. brdski armijski korpus (Nemačka)|21. brdski korpus]] (oko 60.000 ljudi) u [[Crna Gora|Crnoj Gori]] i severnoj [[Albanija|Albaniji]], [[5. SS korpus]] (60.000) u istočnoj [[Bosna|Bosni]], [[Hercegovina|Hercegovini]] i južnoj [[Dalmacija|Dalmaciji]], [[15. brdski armijski korpus (Nemačka)|15. brdski korpus]] (oko 60.000) u području zapadno od [[Bosna (rijeka)|reke Bosne]] a južno od [[Sava|Save]], i 69. rezervni korpus (30-40.000) severno od [[Sava|Save]]. Pored njih, [[Komanda Jugoistoka (Nemačka)|Komanda Jugoistoka]] formirala je mobilnu operativnu grupu, koja je u avgustu brojala oko 50.000 ljudi, bila pod taktičkom komandom štaba 5. SS korpusa, i koja je izvodila operacije protiv [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] u [[Sandžak]]u, [[Crna Gora|Crnoj Gori]] i istočnoj [[Bosna (rijeka)|Bosni]].

Međutim, tokom septembra ova operativna grupa morala je da bude po delovima pomerena u istočnu [[Srbija|Srbiju]], radi formiranja fronta prema nastupajućoj [[Crvena armija|Crvenoj armiji]]. I pored evakuacije [[Grčka|Grčke]], do novembra [[1944]]. [[Komanda Jugoistoka (Nemačka)|Komanda Jugoistoka]] uspela je, da od svojih preko 600.000 ljudi, izvede protiv [[Crvena armija|Crvene armije]] i [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] u [[Srbija|Srbiji]] (uključujući [[Banat]]) svega 80 do 90 hiljada ljudi. I ta manja pomeranja snaga sa teritorije [[Druga oklopna armija (Nemačka)|Druge oklopne armije]] plaćena su gubitkom mnogih pozicija i gradova.

== Hronologija borbi ==
=== Prvi prodor NOVJ u Srbiju (januar 1944.) ===
{{Poseban članak|Prvi prodor NOVJ u Srbiju|Bitka za Ivanjicu januara 1944.}}
[[Datoteka:Municipalities of Serbia Ivanjica.png|minijatura|Položaj Ivanjice u Srbiji.]]
Partizani su već januara 1944. godine otpočeli veće operacije za oslobođenje gradova u Srbiji. [[Bitka za Ivanjicu januara 1944.|Bitka za Ivanjicu]] je vođena januara [[1944]]. godine između [[partizan]]a sa jedne, i udruženih osovinskih snaga ([[četnik]]a, Nemaca, Bugara, ljotićevaca, nedićevaca) sa druge strane.

Partizani su isprva uspeli da zauzmu [[Ivanjica|Ivanjicu]], ali su intervencijom mnogostruko jačih osovinskih snaga odbijeni. Ivanjica je nakon toga ponovo okupirana, i ostala je pod kontrolom Nemaca do jeseni te godine, kada je konačno oslobođena.

{{proširiti}}

=== Drugi prodor NOVJ u Srbiju (proleće 1944.) ===
{{Poseban članak|Drugi prodor NOVJ u Srbiju}}
[[Datoteka:Četnici i Nemci u Srbiji 1944.jpg|minijatura|Grupa nemačkih vojnika i četnika Draže Mihailovića u vreme proboja u Srbiju 2.proleterske i 5.krajiške divizije NOVJ.]]

{{izdvojeni citat|
Po nalogu [[Dragoljub Mihailović|D.M.]], [[Predrag Raković|Raković]] je ponovo precizirao:

1.  Sigurne (pismene) garantije da ne postoje ni najmanje namere da se planira opšti ustanak ili da se sprovedu sabotažne akcije.

3.  Spremnost za borbu protiv komunista i izvan Srbije, uz isporuke municije.

Raković je dalje saopštio da u glavnom štabu DM strahuju zbog napredovanja Rusa na istočnom frontu.<ref>[https://www.znaci.org/00001/4_14_3_269.htm Izveštaj Feldkomandanture u Čačku od 25. marta 1944. komandantu Jugoistoka o pregovorima sa komandantom 2. ravnogorskog korpusa]</ref>|Nemački izveštaj od 25. marta 1944. o pregovorima sa komandantom 2. ravnogorskog korpusa}}

[[Datoteka:Oslobodilac.jpg|thumb|[[Propaganda Nedićeve vlade]] protiv [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|Narodnooslobodilačke vojske]].]]
Između [[14. 3.|14. marta]] i [[20. 5.|20. maja]] [[1944]]. [[druga proleterska divizija NOVJ|2.]] i [[Peta krajiška divizija NOVJ|5. divizija NOVJ]] izvršile su nastupni marš od reke [[Lim (rijeka)|Lim]] do reke [[Ibar]] s jedne, i planina [[Povlen]] i [[Maljen]] s druge strane. Cilj ove operacije bio je podrška pokretu otpora u [[Srbija|Srbiji]], povezivanje sa lokalnim partizanskim snagama radi obezbeđivanja jače baze [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] u [[Srbija|Srbiji]], i stvaranje krupnijih operativnih formacija sa težištem u [[Srbija|Srbiji]]. Podršku ovom prodorom trebalo je da pruže [[Šesnaesta vojvođanska divizija NOVJ|16.]] i [[Sedamnaesta istočnobosanska divizija NOVJ|17. divizija NOVJ]] forsiranjem [[Drina|Drine]] iz [[Bosna|Bosne]].

Komanda [[Armijska grupa F|Armijske grupe F]] smatrala je ovu pretnju ozbiljnom i napravila je plan sopstvenih protivdejstava. Preduzela je mere za preuzimanje inicijative, suzvijanje i onemogućavanje operacije [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]]. Za taktičko komandovanje dejstvima u [[Srbija|Srbiji]] zadužila je [[Vojnoupravni komandant Jugoistoka|Vojnoupravnog komandanta Jugoistoka]], generala Felbera. Istovremeno se Komanda [[Armijska grupa F|Ag F]] starala o koordinaciji dejstava generala Felbera sa [[Druga oklopna armija (Nemačka)|2. oklopnom armijom]], odnosno sa [[5. SS korpus]]om u istočnoj Bosni i [[21. brdski armijski korpus (Nemačka)|21. korpusom]] u [[Sandžak]]u.

[[Vojnoupravni komandant Jugoistoka]] general Felber, iako nije raspolagao frontovskim snagama, formirao je kombinovani združeni odred od pozadinskih nemačkih, bugarskih i snaga [[Ruski zaštitni korpus|RZK]] I [[Srpski dobrovoljački SS korpus|SDK]]. Glavnu masu njegovih snaga činile su snage [[Jugoslovenska vojska u otadžbini|JVuO]], koje su samoinicijativno uzele široko učešće u ovoj operaciji. Ovim kombinovanim snagama on je uspeo da spreči snage [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] da forsiraju [[Ibar]], i uspeo je da ih drži pod neporekidnim pritiskom, neprekidno ih napadajući, ometajući, uznemiravajući i slabeći.

Sa svoje strane, [[5. SS korpus]] efikasno je sprečio pokušaje forsiranja [[Drina|Drine]] od strane [[Šesnaesta vojvođanska divizija NOVJ|16.]] i [[Sedamnaesta istočnobosanska divizija NOVJ|17. divizije NOVJ]], a [[21. brdski armijski korpus (Nemačka)|21. korpus]] na polaznom području uspeo je da ugrozi neka važna područja za [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]], oba uz značajno angažovanje [[jugoslovenska vojska u otadžbini|četnika]].

Tako su nakon 66 dana iscrpljujućih borbi [[druga proleterska divizija NOVJ|2.]] i [[Peta krajiška divizija NOVJ|5. divizija NOVJ]] bile prinuđene da se povuku na polazne pozicije neuspevši da uspostave planirane veze i uporišne zone, čime je operacija [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] završena neuspehom.

{{izdvojeni citat|„Srbija: ostaci 2. i 5. divizije su se sjedinili na planini Zlatar (južno od Nove Varoši). Time je nakon dva mjeseca skončao pokušaj „Grupa Morača“, koja je izgubila tri četvrtine svoje snage, da izvrši Titovu naredbu o stvaranju komunističke baze u jugoistočnoj Srbiji. Nasuprot malim njemačkim i na nekim mjestima priličnim četničkim i dobrovoljačkim gubicima, neprijatelj je izgubio 2736 mrtvih, 108 zarobljenih i 64 prebjega [...].“ <ref>NAW, T-78, Roll 331, 6288808: Dnevni izvještaj komande Jugoistoka Vrhovnoj komandi oružanih snaga od 16. maja 1944 (17. maj 1944.).</ref>|Dnevni izvještaj nemačke komande Jugoistoka od 16. maja 1944.}}

{{izdvojeni citat|Pokušaj komunista da prodru u Srbiju sprečili smo... Nemačke snage u ovoj poslednjoj akciji nisu nas ometale ... potrebno je da se prema Nemcima prekine svaka akcija. Ovo je potrebno ovako: jer kad bi napali na Nemce, direktno bi pomagali komuniste, a time bi otežavali samo akciju naših snaga. Stoga ima da se prekine, do mog daljeg naređenja, svaka oružana akcija prema okupatorskim snagama.<ref>AVII, arhivski fond D. M., D — 31 — 481.</ref>|Telegram Mihailovića svojim potčinjenim komandantima 7. maja 1944.}}

=== Osovinske preventivne operacije jula i avgusta ===
[[Datoteka:Peko Dapcevic.jpg|minijatura|185px|[[General-potpukovnik]] [[Peko Dapčević]], komandant Operativene grupe divizija za proboj u Srbiju.]]
{{Poseban članak|Operacija Röslein|Andrijevička operacija|Durmitorska operacija|Operacija Rübenschnitzel}}
{{izdvojeni citat|„Titove bande imaju se napasti i uništiti, odn. zarobiti. Pristalice D.M.-a (četnici) ne smatrati neprijateljima.“<ref>NAW, T-501, Roll 255, 001260: Naredba 923. Landeschuetzen-bataljonu za akciju „Dunav“ (29. Juli 1944.).</ref>|Naredba 923. Landeschuetzen-bataljonu za akciju „Dunav“ (29. Juli 1944.)}}

{{izdvojeni citat|Jugoslovenska izbeglička vlada priznala je Tita za svog legitimnog predstavnika i vođu, a Šubašić je zadržao mesto predsednika Jugoslovenske izbegličke vlade.<ref name="Živković">{{Cite web |title=Nikola Živković, Srbi u Ratnom dnevniku Vrhovne komande Vermahta |url=http://www.scribd.com/doc/34075047/Srbi-u-Dokumentima-Vermahta |access-date=2012-11-13 |archive-date=2016-08-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160803153944/http://www.scribd.com/doc/34075047/Srbi-u-Dokumentima-Vermahta |dead-url=yes }}</ref>|Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 26. avgusta 1944.}}

{{izdvojeni citat|[[Hermann Neubacher|Nojbaher]] konstatuje da je premijer Nedić verno služi nemačkim interesima. Slično je i s Dražom Mihajlovićem, koji se do danas trudio da ne zauzme neprijateljsko držanje prema okupatoru. To isto Važi i za ostale vodeće Srbe, koji su se, pod parolom »Dajte nam oružje — onda pripadamo Vama«, lojalno držali.<ref>[https://www.znaci.org/00001/4_14_4_231.htm Zabeleška obaveštajne grupe nemačkih komandi na Jugoistoku od 30 avgusta 1944. sa savetovanja u štabu komande Jugoistoka o aktuelnim pitanjima saradnje sa Dražom Mihailovićem i razvoju celokupne situacije na području Jugoistoka]</ref>|Nemački obaveštajni izveštaj od 30. avgusta 1944.}}

Nemačka komanda Jugoistoka odlučila je da aktivno brani [[Srbija|Srbiju]], sprečavajući i razbijajući koncentracije snaga [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] u okolini. Obaveštajci štaba [[Druga oklopna armija (Nemačka)|Druge oklopne armije]] i komanda Jugoistoka pratili su i uspešno dekodirali radio-saobraćaj štabova [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]]. Na osnovu ovih i drugih obaveštajnih podataka, Nemci su imali vernu sliku kretanja jedinica [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]]. Obe strane su bile svesne značaja Srbije za rat na Balkanu, pa je [[Vrhovni štab NOVJ|Vrhovni štab]] nastojao da stvori koncentraciju snaga za prodor u [[Srbija|Srbiju]], dok su nemački štabovi nastojali u tome da ga onemoguće. Sve jedinice koje su se pomerale na istok sistematski su napadane na osetljivim mestima, kao što je na primer prelaz preko [[bosna (rijeka)|reke Bosne]]. Tako je, na primer, [[Jedanaesta krajiška divizija NOVJ|11. divizija]] imala teške borbe sa [[7. SS dobrovoljačka gorska divizija Prinz Eugen|7. SS divizijom]] [[29. 7.|29]]-[[31. 7.|31. jula]] [[1944]], kojom prilikom je Peta kozaračka brigada imala 156 boraca izbačenih iz stroja, a poginuo je i komandant brigade [[Rade Kondić]].<ref>[https://www.znaci.org/00001/163.htm Lj. Borojević, D Samardžija, R. Bašić: PETA KOZARAČKA BRIGADA], Narodna knjiga, Benjograd 1973 - strana 199</ref>

Protiv [[Dvanaesti korpus NOVJ|12. korpusa NOVJ]] i njegovog pokušaja manevra prema Srbiji preduzet je od strane [[5. SS korpus]]a tokom jula [[1944]]. niz operacija (operacije Roze i Rezlajn). Neprekidne borbe dovele su do gubitaka i velikog zamora ljudstva.

U oblasti [[Berane|Berana]] i [[Andrijevica|Andrijevice]] [[21. SS divizija|21. SS]] i delovi [[7. SS dobrovoljačka gorska divizija Prinz Eugen|7. SS divizije]] izveli su u julu neuspešnu [[andrijevička operacija|operaciju Draufgenger]] protiv Drugog udarnog korpusa NOVJ. Nakon prodora grupe Dapčević ([[Druga proleterska divizija NOVJ|2.]] [[Peta krajiška divizija NOVJ|5.]] i [[Sedamnaesta istočnobosanska divizija NOVJ|17. divizija]]) preko [[Ibar|Ibra]], pod komandom štaba [[5. SS korpus]]a preduzeta je zapadno od Ibra najambicioznija operacija razbijanja koncentracije [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] - [[durmitorska operacija|operacija Ribecal]]. [[1. brdska divizija (Nemačka)|1. brdska]] i [[7. SS dobrovoljačka gorska divizija Prinz Eugen|7. SS divizija]] uz učešće delova [[181. pešadijska divizija (Nemačka)|181]], [[369. legionarska divizija|369]], i [[21. SS divizija|21. SS divizije]], [[Divizija Brandenburg|2. puka Brandenburg]] i [[Crnogorski dobrovoljački korpus|četnika]], izvele su koncentričan napad na [[Prvi proleterski korpus NOVJ|Prvi proleterski]] i [[Dvanaesti vojvođanski korpus NOVJ|12. korpus NOVJ]]. [[Prvi proleterski korpus NOVJ|Prvi proleterski korpus]] manevrom je izbegao napad i prebacio se preko [[Lim]]a u [[Srbija|Srbiju]]. Planirani napad na njega nije usledio, jer je [[1. brdska divizija (Nemačka)|1. brdska divizija]] usled događaja u [[Rumunija|Rumuniji]] morala biti prebačena u istočnu [[Srbija|Srbiju]]. Prvih dana septembra, pod borbom protiv delova [[7. SS dobrovoljačka gorska divizija Prinz Eugen|7. SS divizije]], preko [[Drina|Drine]] se u [[Srbija|Srbiju]] prebacio i [[Dvanaesti vojvođanski korpus NOVJ|12. korpus]].

=== Treći prodor NOVJ u Srbiju (leto 1944.) ===
{{main|Treći prodor NOVJ u Srbiju|Bitka na Kopaoniku 1944.}}
[[File:Proboj partizana u Srbiju 1944.jpg|thumb|Operativna grupa divizija NOVJ na putu za Srbiju, nakon žestokih borbi sa Nemcima. 4. avgust 1944.]]

[[Treći prodor NOVJ u Srbiju]],<ref>https://znaci.org/00001/55_221.htm</ref> poznat i kao Prodor operativne grupe divizija u južnu Srbiju,<ref>https://znaci.org/00001/236.htm</ref> bila je operacija [[NOVJ]], preduzeta tokom jula i avgusta 1944. godine, u cilju povratka partizana u Srbiju i oslobođenja zemlje. Neposredni operativni cilj bio je spojiti se sa partizanima u južnoj Srbiji, protiv kojih su udružene osovinske snage vodile [[Topličko-jablanička operacija|Topličko-jablaničku operaciju]]. 

Operativnu grupu divizija za proboj činile su [[2. proleterska divizija NOVJ|2. proleterska]], [[5. krajiška divizija NOVJ|5. krajiška]] i [[17. istočnobosanska divizija NOVJ|17. istočnobosanska divizija NOVJ]].<ref>https://znaci.org/00001/55_221.htm</ref> Zapovednik ove operative grupe bio je general [[Peko Dapčević]]. Ovom prodoru prethodila su dva neuspešna [[Prodor NOVJ u Srbiju|prethodna prodora]], a iz trećeg pokušaja su končano uspeli da ostvare svoje operativne namere. 

[[4. 8.]] 1944. Između Raške i Kosovske Mitrovice Operativna grupa divizija NOVJ u borbi protiv delova nemačke 7. SS divizije Princ Eugen i 1. brdske divizije, forsirala reku Ibar i izbila na zapadne padine [[Kopaonik]]a. U borbi je ubila 282, ranila preko 520 i zarobila 37 neprijateljskih vojnika, a iz nemačkog zarobljeništva oslobodila 12 Rusa i 80 Italijana. Zaplenjena je velika količina oružja i municije. Jedinice NOVJ su imale 52 poginula i 136 ranjenih boraca.<ref name="Operativna grupa divizija">[https://znaci.org/odrednica.php?slug=operativna-grupa-divizija Operativna grupa divizija]</ref>

[[6. avgusta]] 1944. godine, na planini Kopaonik (između Suvog Rudišta, Bukove glave, Brusa i Aleksandrovca), započele su [[Bitka na Kopaoniku 1944.|četvorodnevne borbe]] između Operativne grupe divizija NOVJ i 4. grupe četničkih jurišnih korpusa (1, 2, 3. i 5. četnički jurišni korpus, ukupne jačine oko 10.000 boraca). U oštrim borbama jedinice NOVJ su razbile četnike i potisnule ih ka dolini reke Zapadne Morave, nanevši im gubitke od 522 poginula, 637 zarobljenih, većeg broja ranjenih, a deo četnika je dezertirao, zaplenivši pritom veću količinu ratne opreme.<ref name="Operativna grupa divizija"/> Istog dana, goneći razbijene četnike iz 4. grupe jurišnih korpusa u pravcu komunikacije Aleksandrovac - Jošanička Banja, jedinice NOVJ ubile su 46, ranile 84 i zarobile 292 četnika, dok su same imale 2 poginula borca.<ref name="Operativna grupa divizija"/>

[[7. avgusta]] 1944. godine na planini Kopaonik, jedinice Operativne grupe divizija NOVJ napale su četnički 1. ravnogorski i Valjevski korpus. U oštrim borbama četnici su pretrpeli gubitke od 404 poginula, više ranjenih i 347 zarobljenih.<ref name="Operativna grupa divizija"/> Gubici jedinica NOVJ iznosili su 20 poginulih i 45 ranjenih.<ref name="Operativna grupa divizija"/> Zaplenjeni su topovi, puške, municija i veća količina druge opreme. Goneći četnike, 2. proleterska udarna brigada, posle kraće borbe, zauzela je naselje [[Brus]].<ref name="Operativna grupa divizija"/>

9/10. avgusta jedinice NOVJ ušle su u [[Aleksandrovac]].

=== Topličko-jablanička operacija ===
{{main|Topličko-jablanička operacija 1944}}
[[File:Partizanske snage prelaze u Toplicu 1944.jpg|thumb|Operativna grupa divizija NOVJ u Srbiji, avgusta 1944. Partizanske snage prelaze u Toplicu, posle prelaska Ibra.]]
[[Datoteka:Koča Popović.jpg|mini|185px|General [[Koča Popović]], komandant [[Glavni štab NOVJ Srbije|Glavnog štaba NOVJ Srbije]]: "''Spolja posmatrano, elementi koji se sukobljavaju nesrazmerni su: na jednoj strani broj, organizacija, naoružanje, garnizoni, prevozna sredstva, obezbeđena ishrana — na drugoj glad, umor, bose noge i pobeda, stvarna, neuništiva snaga''".<ref name="znaci.org">https://www.znaci.org/00001/29_6.htm</ref>]]
[[Topličko-jablanička operacija]] predstavlja početnu fazu bitke za Srbiju. Dok je [[Druga oklopna armija (Nemačka)|Druga oklopna armija]] vodila operacije u cilju sprečavanja prelaska snaga [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] u [[Srbija|Srbiju]] iz [[Bosna|Bosne]] i [[Crna Gora|Crne Gore]], komandant [[Srbija|Srbije]], general [[Hans Felber]], imao je zadatak da otkloni pretnju od novoformiranih snaga [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] unutar [[Srbija|Srbije]].

Osnovni vojni cilj bitke za Srbiju bile su komunikacije od vitalnog značaja na Balkanu, a upravo na najosetljivijem mestu, u prostoru između dve jedine komunikacije, južnomoravske i ibarske, formirala se, uz savezničku pomoć, najbrojnija grupacija [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] u [[Srbija|Srbiji]].

Protiv jake partizanske grupacije nemački general Felber isplanirao je i pokrenuo niz operacija radi njenog razbijanja. Ovaj niz sastojao se od tri sukcesivne operacije, '''[[Topličko-jablanička operacija 1944|Operaciju "Trumpf"]]''' ({{jez-nem|Trumpf}} - Adut), '''[[topličko-jablanička operacija 1944|"Halali"]]''' ({{jez-nem|Hallali}}) i '''[[topličko-jablanička operacija 1944|"Keraus"]]''' ({{jez-nem|Kehraus}} - Poslednji ples). Ovaj niz povezanih operacija, zajedno sa protivaktivnostima jedinica [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]], u posleratnoj jugoslovenskoj istoriografiji dobio je zajednički naziv "''Topličko-jablanička operacija''".

Budući da general Felber nije raspolagao frontovskim jedinicama, već samo policijskim i teritorijalnim, angažovao je šarolike osovinske snage. Pored uobičajenih kvisliških snaga (bugarskih okupacionih trupa, [[Srpska državna straža|SDS]], [[Srpski dobrovoljački SS korpus|SDK]], [[Ruski zaštitni korpus|RZK]]), tokom ovih operacija najznačajniji saveznik bile su mu jedinice [[Jugoslovenska vojska u otadžbini|JVuO]]. S obzirom da je [[Dragoljub Mihailović|Mihailović]] smatrao svojim vitalnim interesom likvidaciju [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] u Srbiji, angažovanje [[Jugoslovenska vojska u otadžbini|JVuO]] bilo je reprezentativno: zapaženu ulogu imala je [[Četvrta grupa jurišnih korpusa JVuO]], kao glavna mobilna formacija u Srbiji, kao i [[Rasinsko-toplička grupa korpusa JVuO|Rasinsko-toplička grupa korpusa]] i [[Drugi kosovski korpus JVuO]].

Zahvaljujući brojčanoj i tehničkoj nadmoći, trupe generala Felbera su uspele da potisnu jedinice [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] sa slobodne teritorije. Sve tri divizije NOVJ našle su se na uskom prostoru, sa neprijateljima ispred, a bugarskom i albanskom granicom pozadi.<ref name="znaci.org"/> Elastičnom odbranom i manevrisanjem između neprijateljskih kolona, ove jedinice su ipak izbegle veće gubitke.

Istovremeno sa bitkom protiv NOVJ, general [[Dragoljub Mihailović|Mihailović]] je naređivao da se Srbija "očisti" od komunista i njihovih simpatizera među stanovništvom.<ref name="Petranović">[https://www.znaci.org/00001/92_4.pdf Branko Petranović: Srpski narod u ustanku]</ref>

=== Prodor partizana u zapadnu Srbiju ===
{{main|Bitka na Jelovoj gori|Oslobođenje Aranđelovca septembra 1944.|Oslobođenje Valjeva septembra 1944.|Operacija Cirkus}}
[[Datoteka:Bacačko odeljenje Četvrte proleterske brigade.jpg|minijatura|Bacačko odeljenje [[Četvrta proleterska crnogorska udarna brigada|Četvrte proleterske brigade]] u zapadnoj Srbiji, jesen 1944.]]
[[Datoteka:Valjevo 1944.jpg|minijatura|Miting u oslobođenom Valjevu 21. septembra 1944 godine. S desna na levo: 2. [[Života Đermanović]] 3. [[Vaso Jovanović]], komandant I prol. div 4. [[Peko Dapčević]] 5. [[Sreten Žujović]] 6. [[Mijalko Todorović]].]]
[[Datoteka:Topola 1944.jpg|minijatura|Zbor u oslobođenoj Topoli oktobra 1944.]]
Uoči bitke sa partizanima, nemački Wehrmacht je snabdeo četnike raspoloživim zalihama italijanskog pešadijskog oružja i municije:
{{izdvojeni citat|U nadovezi na dogovor od 15. 8. saopštava se, da se za izdavanje četničkim jedinicama mogu staviti na raspolaganje, u najboljem slučaju, sledeća oružja: 7.000 pušaka 6,5 mm (ital.) sa po 100 metaka 50 teš. mitraljeza 8 mm (ital.) sa po 13.000 metaka 42 laka bacača 4,5 mm (ital.) sa po 250 metaka. Upozorava se na to, da je time iscrpljena celokupna zaliha italijanske pešadijske municije u domenu Komandanta Jugoistoka i da se nove pošiljke mogu očekivati tek od oktobra 1944. godine i to u ograničenom obimu.<ref>[https://www.znaci.org/00001/4_14_4_228.htm Obaveštenje operativnog odeljenja komandanta Jugoistoka od 16. avgusta 1944. obaveštajnom odeljenju o odobrenim količinama oružja i municije četničkim jedinicama]</ref>|Obaveštenje komande Jugoistoka o odobravanju oružja i municije četnicima (16. avgust 1944.)}}

U [[Bitka na Jelovoj gori|bici na Jelovoj gori]] partizanski [[Prvi proleterski korpus NOVJ|Prvi proleterski korpus]] razbio je 9. septembra 1944. četničku glavninu; od tog trenutka Draža Mihailović i njegove jedinice prestali su biti politički i vojni faktor u Srbiji.<ref name="Švarm"/>

Prvi korpus je imao dosta nevolja da oslobodi [[Valjevo]]. Nemci, koji su odstupali, i za koje je ovo bio ključni položaj, odlučili su da ga po svaku cenu zadrže i garnizon se učvrstio sve do zadnjeg čoveka u poslednjem uporištu oko kasarne pretvorene u tvrđavu veoma dobro planiranim i izvedenim fortifikacijskim sistemom. U bici koja je nastala, partizani su pretrpeli teške gubitke i savladali su neprijatelja tek kad su dva saveznička "bofajtera" sa raketama, pozvana iz Italije, zadala završni udarac opkoljenom garnizonu, obrušavajući se i ispaljujući rakete iz neposredne blizine na zgradu kasarne.<ref name="ReferenceB">https://www.znaci.org/00001/1_16.htm</ref>

Brzi pad Valjeva iznenadio je mnoge žitelje koji su sarađivali s okupatorom i nisu imali vremena da organizuju bekstvo. Tu su spadali: pristalice Nedića i Ljotića, kao i neki četnici. Na fasadi jedne kuće još uvek su stajale parole: "''Neka dugo živi Ljotić! Smrt boljševičkom ološu!''", koje vlasnik, uprkos grčevitih napora u zadnjem času, nije uspeo da izbriše.<ref name="ReferenceB"/>

U oslobođenom Valjevu je obavljena koncentracija ljudstva i potom se krenulo ka Aranđelovcu, 60&nbsp;km južno od Beograda.

Septembra meseca 1944 godine Kolubarski korpus JVUO i Nemci su zajedno branili [[Ub]] od jedinica Narodnooslobodilačke vojske.<ref name="Ispitivanje">[https://www.znaci.org/00001/60_2_9.pdf Miodrag Zečević: DOKUMENTA SA SUĐENjA DRAŽI MIHAILOVIĆU, Beograd 2001: Ispitivanje svedoka i čitanje dokumenata]</ref>

=== Prodor Crvene armije u istočnu Srbiju ===
[[Datoteka:Oslobođena teritorija septembra 1944.jpg|minijatura|Oslobođena i poluoslobođena teritorija u vreme izbijanja Sovjetske armije na jugoslovensku granicu, 6. septembra 1944.]]
[[Datoteka:Oslobođenje Srbije.jpg|minijatura|Dejstva NOVJ i Crvene Armije u Srbiji]]
{{izdvojeni citat|Otpor Rusima od strane četnika malo vjerovatan; upitan i nastavak borbe protiv partizana s obzirom na porast neprijateljskih aktivnosti protiv okupacione sile; neke četničke vođe će je sigurno nastaviti, s obzirom da im drugo ne preostaje; -zadatak okupacione sile je da podrži koliko može one četnike koji su za nastavak borbe, ukoliko se tako može osigurati vlastita pozadina.<ref>[https://znaci.org/NARA/T316.php?rec=311&broj=589&roll=193 National Archive Washington, T311, Roll 193, frame no. 000585.]</ref>|Večernji izvještaj obavještajnog odjeljenja [[Armijska grupa F|Armijske grupe F]] za 14. septembar 1944.}}

U vezi sa izbijanjem Crvene armije u Rumuniju i njenim približavanjem, u istočnoj Srbiji pristupljeno je formiranju 45. divizije. Potom je osnovan 14. korpus, u čiji sastav su ušle: 23, 25. i 45. divizija, za sadejstvo jedinicama Crvene armije. Prilikom formiranja 14. korpus je imao 51.927 boraca. Korpus je preduzeo dalje nadiranje ka Dunavu u cilju što bržeg uspostavljanja veze sa Crvenom armijom.<ref name="znaci.org"/>

Nemačka komanda je očekivala izbijanje snaga Crvene armije na granice Jugoslavije. Zbog toga je grupisala u istočnoj Srbiji jake snage da spreče prodor Crvene armije. Glavninu neprijateljskih snaga sačinjavala je nemačka [[1. brdska divizija (Nemačka)|1. brdska divizija]] i dva puka »Branderburg« sa više manjih jedinica. Dve divizije 14. korpusa NOVJ upućene su prema Velikoj Moravi da dejstvuju na komunikacije prema Beogradu i u pozadini ove nemačke grupacije.

{{izdvojeni citat|Loša situacija u Srbiji: zbog pomanjkanja vlastitih snaga, napredovanje partizana se može još samo usporiti; politika upotreba četnika pri tome je od nesmanjene važnosti, te će biti nastavljena svim sredstvima.<ref>[https://znaci.org/NARA/T316.php?broj=763&rec=311&roll=193 NARA, T311, Roll 193, frame no. 000758.] <br /> ({{jez-njem|"Es kommt also darauf an, gegenüber die Banden in Serbien weiterhin mit unterlegenen Kräften eine Verzögerungstaktik zu betreiben in der Hoffnung, daß durch innerpolitischen Gegensätze oder Versorgungsschierigkeiten ihre Stoßkraft gescwächt wird. Ein Einspannen noch kampfbereiter Cetniks ist dabei von unverminderter Bedeutung und wird mit allem Mitteln betrieben."}})</ref>|[[Maximilian von Weichs|Weichs]]ova ocjena situacije od 17.9.44 (18. septembar 1944.)}}

Posle gotovo dvonedeljnih borbi jedinica 14. korpusa, uz sadejstvo 113. i 223. divizije, artiljerije i tenkova Crvene armije, otpor nemačke grupe je slomljen, gradovi su oslobođeni, ali glavnini nemačke grupacije je uspelo da se povuče. Uništena je tek pred Beogradom.<ref name="znaci.org"/>

=== Savezničko bombardovanje ===
{{Poseban članak|Bombardovanje Beograda 1944.|Operacija Ratweek}}

[[Operacija Nedelja pacova]] ({{jez-engl|Ratweek}}) je bila [[savezničke sile|saveznička]] operacija bombardovanja nemačkih snaga i komunikacija u okupiranoj [[Jugoslavija|Jugoslaviji]]. Operaciju Ratweek zajednički su izvele krupne snage savezničkog vazduhoplovstva i posebno dodeljene snage [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] protiv za Nemce vitalnih komunikacija u [[Jugoslavija|Jugoslaviji]] tokom prve nedelje septembra [[1944]]. Cilj operacije bio je otežavanje položaja, smanjenje borbene moći, i posebno onemogućavanje manevrisanja nemačkih snaga na [[Balkan]]u.

Operacija je izvedena sa velikim vojnim uspehom, čime je nemačka komanda onemogućena da manevrom upotrebi svoje snage iz [[Grčka|Grčke]] na susednim evropskim ratištima. Nemcima je onemogućeno marševsko manevrisanje - njihove snage u pokretu su razdvojene na mnogo grupa, vezane za položaje i naterane na dugotrajno probijanje pod borbom. Ova izolacija krupnih nemačkih snaga omogućila je brzo [[bitka za Srbiju 1944.|oslobođenje Srbije]], uspešno izvođenje [[Beogradska operacija|Beogradske operacije]] i forsirano napredovanje [[Crvena armija|Crvene armije]] u južnu [[Mađarska|Mađarsku]], što je bilo od velikog značaja za okončanje rata u [[Evropa|Evropi]].

Usled masovne upotrebe teških bombardera operacija je prouzrokovala znatne civilne žrtve.

[[Savezničke sile|Savezničke]] vazdušne snage su više puta bombardovale nemačka uporišta u [[Beograd]]u. Infrastruktura u Beogradu je sukcesivno bombardovana u aprilu, maju, junu, julu i poslednji put u septembru 1944. godine.<ref>dr Momčilo Pavlović: "Istina o savezničkom bombardovanju srpskih gradova 1944. godine - Srbi nisu bili posebno izabrana meta" (dnevni list Danas, 17-18.04.2004.)</ref><ref>Richard G. Davis: Bombing the European - Axis Powers A Historical Digest of the Combined Bomber Offensive 1939–1945", Air University Press, Alabama 2008</ref><ref>MEDITERRANEAN THEATER OF OPERATIONS (MTO), COMBAT CHRONOLOGY OF THE US ARMY AIR FORCES</ref> Najteže civilne žrtve zabeležene su tokom aprilskog bombardovanja [[16. 4.|16.]] i [[17. 4.|17.]] aprila [[1944]]. godine, što se poklopilo sa pravoslavnim [[Uskrs]]om. Glavna jedinica u ovoj akciji bila je američka 15. vazduhoplovna jedinica, sa bazom u [[Fođa|Fođi]] na jugu Italije. Samo u udarima 16. i 17. aprila učestvovalo je 600 velikih četvoro-motornih bombardera, koji su ispuštali bombe sa 3000-5000 metara.<ref>Jovan Marjanović, Istorija Beograda, 3 knjiga, 1974, str. 548.</ref> 17. aprila je pogođen i koncentracioni logor [[Logor Sajmište|Staro Sajmište]], kada je poginulo 60 logoraša, a oko 150 je ranjeno. U toku savezničkih bombardovanja Beograda (njih ukupno jedanaest, od aprila do septembra 1944. godine) je stradalo gotovo 1.200 građana, a preko 5.000 povređeno.<ref name="Priručnik">{{Cite web |title=''Mesta stradanja i antifašističke borbe u Beogradu 1941–44.'' |url=http://www.rosalux.rs/userfiles/files/Prirucnik_za_citanje_Beograda_1941-44.pdf |access-date=2018-06-27 |archivedate=2014-12-17 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141217232907/http://www.rosalux.rs/userfiles/files/Prirucnik_za_citanje_Beograda_1941-44.pdf |deadurl=yes }}</ref>

Posebno velik broj civilnih žrtava je bio prilikom bombardovanja Leskovca 6. septembra 1944.

=== Niška operacija ===
{{Poseban članak|Niška operacija 1944.}}
[[Datoteka:Miting u oslobođenom Leskovcu 1944.jpg|minijatura|Miting u oslobođenom Leskovcu, 1944.]]

[[Niška operacija 1944.|Nišku operaciju]] izvele su snage [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] i [[Bugarska armija|Bugarske armije]] uz sadejstvo sovjetskog vazduhoplovstva protiv nemačkih snaga na prostoru [[Niš]] - [[Leskovac]] - [[Vlasotince]]. Operacija je započela [[8. oktobar|8. oktobra]] [[1944]]. i trajala je 7 dana. Snage napadača ostvarile su znatnu brojčanu premoć i pred početak operacije zauzele povoljne pozicije, i tokom nastupanja naterale su nemačke jedinice na povlačenje, opkolile ih, razbile i nanele im težak poraz. Oslobođena je dolina [[Južna Morava|Južne Morave]] i sva mesta istočno od nje.

Tokom operacije ispoljile su se slabosti u sadejstvu između jugoslovenskih i bugarskih jedinica, što je omelo postizanje još većeg uspeha. Neprihvatljivo ponašanje bugarskih jedinica tokom borbe i van nje dovelo je do zategnutosti i krize u odnosime dve strane.

=== Beogradska operacija ===
{{Poseban članak|Beogradska operacija}}

[[Datoteka:Prva proleterska brigada u Beogradu oktobra 1944.jpg|mini|[[Prva proleterska udarna brigada]] u [[Beograd]]u oktobra [[1944]].]]

[[Beogradska operacija]] predstavlja jednu od najvećih i najznačajnijih bitaka na [[Balkan]]u u [[Drugi svjetski rat|Drugom svetskom ratu]].

Operacija je trajala od 12. do [[20. 10.|20. oktobra]] [[1944]]. godine i predstavljala je deo opsežnog operativnog plana Trećeg ukrajinskog fronta Crvene armije i NOVJ, nadovezujući se bez zastoja na operacije u istočnoj Srbiji i nastavljajući se gonjenjem neprijatelja kroz [[Srem]]. Združene jedinice [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] i [[Crvena armija|Crvene armije]] nanele su u ovoj operaciji nemačkoj Armijskoj grupi "Srbija" težak poraz, oslobodile su Beograd, glavni grad [[Jugoslavija|Jugoslavije]] i veliki deo [[Srbija|Srbije]].

Oslobođenjem Beograda okončana je 1287 dana duga nemačka okupacija glavnog grada Jugoslavije. [[Beograd]] je (uz djelomično [[Pariz]]) bio jedini [[glavni grad]] u Evropi u čijem je oslobađanju sa armijama velikih antifašističkih sila ravnopravno učestvovala regularna nacionalna vojska, [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|Narodno oslobodilačka vojska Jugoslavije]].<ref name="Švarm">{{Cite web |title=Oslobođenje Beograda: Naši tragični, slavni i veliki dani |url=http://www.vreme.com/cms/view.php?id=891549&print=yes |access-date=2012-07-15 |archive-date=2020-06-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200603110346/https://www.vreme.com/cms/view.php?id=891549&print=yes }}</ref> [[Beograd]] je po oslobođenju postao vojni, politički i administrativni centar i sedište vlade nove, [[SFRJ|druge Jugoslavije]].

== Kasniji razvoj ==
{{main|Proboj Armijske grupe E kroz Sandžak|Operacija Mostobran Kraljevo|Proboj Armijske grupe E kroz istočnu Bosnu|Ofanziva JVuO u istočnoj Bosni decembra 1944}}
[[Datoteka:Bundesarchiv Bild 183-J28413, Jugoslawien, deutscher Rückzug.jpg|thumb|Nemački vojnici se povlače iz Srbije.]]
{{izdvojeni citat|„Draža Mihailović će nastaviti borbu protiv komunizma... Sada je stvar u tome, kako upotrebiti četničke jedince kao prethodnice i osiguranje za komunikacije prilikom predstojećeg izmještanja njemačkih trupa iz Srbije.“ <ref name="sr.wikisource.org"/>|Zabilješka sa savjetovanja njemačkog okupacionog vrha o četničkom pitanju u Srbiji, 8. oktobra 1944.}}
Nakon poraza u Srbiji, ostaci nemačkih snaga su pokušali da se probiju na zapad, ka granicama [[Treći Rajh|Trećeg Rajha]]. 
{{izdvojeni citat|Jedinice koje su pokušavale da se probiju bile su sastavljene na brzu ruku od ostataka nekih pet-šest različitih divizija i, posmatrajući mrtve, prepoznavali smo poznate oznake: runolist "Prve alpske divizije" i dvostruku munju divizije "Princ Eugen". Kolo sreće se zaista okrenulo otkako smo stajali licem u lice sa ovim istim jedinicama u onim ranim, opasnim danima u bosanskim planinama.<ref name="ReferenceB"/>|[[Fitzroy MacLean|Ficroj Meklejn]]}}

Oslobođenjem Beograda, gerilska faza narodnooslobodilačke borbe se završila. Za nekoliko nedelja Srbija, Makedonija, Crna Gora, Hercegovina, Dalmacija i velika područja Bosne i Hrvatske bili su oslobođeni. Nemci su sada bili u potpunom povlačenju i njihova strategija bila je usmerena jedino na to da sačuvaju komunikacije kojima su odstupali. Sukladno tome, oni su sakupili glavninu svojih snaga da održe glavnu komunikaciju na liniji [[Sarajevo]]—[[Brod]]—[[Zagreb]] sa golim minimumom teritorije potrebne za odbranu.<ref name="ReferenceC">https://www.znaci.org/00001/1_17.htm</ref>

Severoistočno od Broda, štiteći drugi bok odstupnice koju je ozbiljno ugrožavala Crvena armija, Nemci su pružali snažan otpor u [[Srem]]u. Ovde je stabilizovan [[sremski front]], na kome su se Nemci očajnički odupirali udruženim snagama Rusa, Jugoslovena i Bugara. U međuvremenu, na severu Jugoslavije, u Hrvatskoj i Sloveniji, Nemci su pripremali odbrambene linije na koje su mislili da se konačno povuku. U periodu od dva-tri meseca, gerilsko ratovanje pretvorilo se u frontalni rat, koji je bio sasvim nov za partizane.<ref name="ReferenceC"/>

Neposredno po završetku bitke za Srbiju, u ratnom dnevniku Vrhovne komande Wehrmachta sumira se stanje na terenu te konstatuje početak nove faze rata:
{{izdvojeni citat|U novembru 1944. nasupilo je na Sremskom frontu i prema frontu na Drini jedno zatišje. Poslednje ruske jedinice krenule su u Mađarsku. Najširi slojevi stanovništva bivše Jugoslavije sada u Titu nisu više gledali crvenog šefa bandi, nego kao borca za nacionalno oslobođenje, koji uživa poverenje kralja Petra. Ovo poslednje bilo je veoma važno za prostor Srbije. Dogovor Tita sa Jugoslovenskom izbegličkom vladom značio je težak udar, ako ne i smrtonosni, za četnike i vladu Milana Nedića.<ref name="Živković"/>|Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta (Englezi u Solunu)}}

== Literatura ==
* [https://www.znaci.org/00001/236.htm Petar Višnjić; Bitka za Srbiju 1], Beogradska knjiga, Beograd 1984
* [https://www.znaci.org/00001/237.htm Petar Višnjić; Bitka za Srbiju 2], Beogradska knjiga, Beograd 1984
* [https://www.znaci.org/00001/153.htm Oslobodilački rat naroda Jugoslavije, 2, prepravljeno i dopunjeno izdanje, knjiga 2 - Vojnoistorijski institut, Beograd 1963]
* [https://www.znaci.org/00001/4_14_4.htm Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XIV, knjiga 4, četnički dokumenti], Vojnoistorijski institut Beograd
* [https://www.znaci.org/00001/4_1_7.htm Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom I (borbe u Srbiji), knjiga 7 - januar - maj 1944.], Vojnoistorijski institut Beograd
* [https://www.znaci.org/00001/4_1_9.htm Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom I (borbe u Srbiji), knjiga 9 - jun - 20. avgust 1944.], Vojnoistorijski institut Beograd
* [https://www.znaci.org/00001/4_1_10.htm Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom I (borbe u Srbiji), knjiga 10 - borbe u Vojvodini (novembar-decembar 1944.)], Vojnoistorijski institut Beograd
* [https://www.znaci.org/00001/4_1_11.htm Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom I (borbe u Srbiji), knjiga 11 - 21. avgust - 10. septembar 1944.], Vojnoistorijski institut Beograd
* [https://www.znaci.org/00001/4_1_12.htm Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom I (borbe u Srbiji), knjiga 12 - 11-30. septembar 1944.], Vojnoistorijski institut Beograd
* [https://www.znaci.org/00001/4_1_13.htm Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom I (borbe u Srbiji), knjiga 13 - 1-15. oktobar 1944.], Vojnoistorijski institut Beograd
* [https://www.znaci.org/00001/4_1_14.htm Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom I (borbe u Srbiji), knjiga 14 - 15-31. oktobar 1944.], Vojnoistorijski institut Beograd
* [https://www.znaci.org/00001/4_1_16.htm Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom I (borbe u Srbiji), knjiga 16 - borbe u Sandžaku 1942 - 1944.], Vojnoistorijski institut Beograd
* Elizabet Barker: BRITANSKA POLITIKA PREMA JUGOISTOČNOJ EVROPI U DRUGOM SVJETSKOM RATU, u [https://www.znaci.org/00001/171.htm Britanska politika na Balkanu u Drugom svjetskom ratu], Delo, Ljubljana-Zagreb 1978.
* Referati i diskusije sa konferencije iz maja 1973. održane u School of Slavonic and East European Studies University of London - {{jez-en|Phyllis Auty}} i {{jez-en|Richard Clogg}}, u [https://www.znaci.org/00001/171.htm Britanska politika na Balkanu u Drugom svjetskom ratu], Delo, Ljubljana-Zagreb 1978.
* [https://www.znaci.org/00001/1.htm Ficroj Meklejn: Rat na Balkanu]
* [https://www.znaci.org/00001/4_12_4_218.htm Ratni dnevnik komande Grupe armija »F« za period od 1. jula do 31. decembra 1944. godine] - Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XII, knjiga 4, Prilog 1, Vojnoistorijski institut Beograd
* [https://www.znaci.org/00001/29.htm Koča Popović, Beleške uz ratovanje], BIGZ. Beograd 1988.

== Izvori ==
{{izvori|2}}

== Povezano ==
* [[Ustanak u Srbiji 1941.]]
* [[Povlačenje kolaboracionista sa Nemcima]]

== Vanjske veze ==
{{commonscat|Battle for Serbia (1944)}}
* [https://www.znaci.org/00001/4_12_4_168.htm Izveštaj Komandanta Jugoistoka od 20. septembra 1944,]
* [https://www.znaci.org/00001/4_12_4_168.htm Izveštaj komandanta Armijske grupe "Srbija" od 4. novembra 1944,]
* [https://www.znaci.org/00001/4_12_4_107.htm Izveštaj Komandanta Jugoistoka od 9. avgusta 1944. Vrhovnoj Komandi Vermahta o vojno-političkoj situaciji na Jugoistoku]
* [https://www.znaci.org/00001/4_12_4_109.htm Izveštaj Vojnoprivrednog štaba Jugoistoka od 15. avgusta 1944. Komandantu Jugoistoka o vojno-političkoj i privrednoj situaciji u Srbiji]
* [https://www.znaci.org/00001/1.htm Ficroj Meklejn: Rat na Balkanu]
* [https://www.znaci.org/00001/29_5.htm Koča Popović: BELEŠKE UZ RATOVANjE]
* [http://blog.b92.net/text/12861/Bitka-za-Srbiju-%5B1%5D--blize-odredjenje-vrste-zbivanja-i-akteri/ Bitka za Srbiju 1 - Bliže određenje vrste zbivanja i akteri]
* [http://blog.b92.net/text/12882/Bitka-za-Srbiju-%5B2%5D--organizovanje-snaga-posedanje-pozicija/ Bitka za Srbiju 2 - Organizovanje snaga i posedanje pozicija]
* [http://blog.b92.net/text/12910/Bitka-za-Srbiju-%5B3%5D--NOVJ-napada/ Bitka za Srbiju 3 - NOVJ napada]
* [http://blog.b92.net/text/12933/Bitka-za-Srbiju-%5B4%5D--Crvena-armija-napada/ Bitka za Srbiju 4 - Crvena armija napada]
* [http://blog.b92.net/text/12941/Bitka-za-Srbiju-%5B5%5D--Na-ulicama-Beograda/ Bitka za Srbiju 5 - Na ulicama Beograda]

{{Drugi svetski rat u Jugoslaviji}}
{{Drugi svjetski rat}}

{{Izabran}}

{{DEFAULTSORT:Srbija, bitka}}
[[Kategorija:Bitka za Srbiju 1944.]]
[[Kategorija:Bitke Drugog svjetskog rata]]
[[Kategorija:Narodnooslobodilačka borba]]
[[Kategorija:NOB u 1944.]]
[[Kategorija:Jugoslovenska vojska u otadžbini]]
[[Kategorija:Osovinske operacije u Jugoslaviji]]
[[Kategorija:Operacije NOVJ]]
[[Kategorija:Borbe između NOVJ i Nemaca]]
[[Kategorija:Zajedničke borbe JVUO i Nemaca]]
[[Kategorija:Saradnja NOVJ i Saveznika]]