Izvorni kod stranice Beogradska operacija

{{Infokutija vojni sukob
|sukob= <span style="font-size: medium;">'''Beogradska operacija'''
|deo= [[Drugi svjetski rat|Drugog svetskog rata]]
|slika = Partizani u Beogradu.jpg
|opis_slike = Partizanske jedinice na Trgu Republike u oslobođenom Beogradu
|datum = [[12. 10.|12. oktobar]] - [[20. 10.|20. oktobar]] [[1944]].
|mesto= severoistočna [[Srbija]], [[Pomoravski okrug|Pomoravlje]], [[Šumadija]], [[Pomoravski okrug|Pomoravlje]], grad [[Beograd]]
|uzrok= 
|teritorija= 
|rezultat = Pobeda [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] i [[Crvena armija|Crvene armije]]
|strana1 = [[Datoteka:Yugoslav Partisans flag 1945.svg|20px]] [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]]<br />[[Datoteka:Flag of the Soviet Union.svg|20px]] [[Crvena armija]]
|strana2 = [[Datoteka:Flag of Germany 1933.svg|20px]] [[Treći Reich|Nemački]] [[Wehrmacht|Vermaht]] <br /> [[Datoteka:Flag of the Government of National Salvation (occupied Yugoslavia).svg|20px]] [[Vlada narodnog spasa Milana Nedića]]
|jedinice1 = [[Prvi proleterski korpus NOVJ|Prvi proleterski korpus]] i [[14. korpus]] NOVJ, 4. gardijski mehanizovani korpus i delovi 57. armije [[Crvena armija|Crvene armije]]
|jedinice2= [[Armijska grupa Srbija]]
|zapovednik1 = komandant Prve armijske grupacije NOVJ general '''[[Peko Dapčević]]'''<br />komandant Trećeg ukrajinskog fronta maršal '''[[Fjodor Tolbuhin]]'''
|zapovednik2= komandant Armijske grupe „Srbija“ general '''[[Gustav Felber]]'''
|snaga1=80.000 boraca, 160 tenkova, oko 500 topova i minobacača
|snaga2=55.000 boraca, 80 tenkova, 350 topova i minobacača
|gubici1 = '''2.953''' borca NOVJ i '''940''' poginulih vojnika [[Crvena armija|Crvene armije]]<ref>BEOGRADSKA OPERACIJA 20. OKTOBAR 1944, grupa sovjetskih i jugoslovenskih autora, Vojnoistorijski insitut Beograd 1964</ref> u borbama za Beograd, '''4.350''' poginulih vojnika Crvene armije i '''14.488''' ranjenih tokom cele operacije.<ref>Rossiя i SSSR v voйnah XX veka: Statističeskoe issledovanie. — M.: Olma-Press, 2001. S. 300.</ref>
|gubici2=25.000<ref>{{cite book|author=Hastings, Max|date=2004|title=The Second World War: A World in Flames |location=Osprey Publishing|isbn=978-18-417-6830-4}}, str. 224.</ref><br />(15.000 mrtvih)<ref>{{cite web|url=http://www.macondoonline.com/?p=433|title=Serbia y Rusia ratifican alianza estratégica|accessdate=10.12.2010|author=Macondo Online|archive-date=2021-07-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20210731235539/https://www.macondoonline.com/?p=433|dead-url=yes}}</ref>
|gubici3 = }}
'''Beogradska operacija''' (ili '''Beogradska ofanziva''') predstavlja jednu od najvećih i najznačajnijih bitaka na [[Balkansko poluostrvo|Balkanu]] u [[Drugi svjetski rat|Drugom svetskom ratu]].

Operacija je trajala od 21. septembra do 22. oktobra 1944, kad je okupator proteran do linije odakle artiljerijom nije mogao da tuče Beograd.<ref>[http://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2014&mm=10&dd=13&nav_category=12&nav_id=911003 Oslobodioci: Ne bojkotujte Tita]</ref> Beogradska operacija je predstavljala deo opsežnog operativnog plana NOVJ i Crvene armije, nadovezujući se na operacije u istočnoj Srbiji. Beogradska operacija je objedinila dve vojske 10. oktobra, kod Velike Plane. Odlučna bitka je započela dva dana kasnije i trajala do 20. oktobra 1944. godine, kada je Beograd konačno oslobođen.<ref name="Priručnik">{{Cite web |title=''Mesta stradanja i antifašističke borbe u Beogradu 1941–44.'' |url=http://www.rosalux.rs/userfiles/files/Prirucnik_za_citanje_Beograda_1941-44.pdf |access-date=2014-10-25 |archivedate=2014-12-17 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141217232907/http://www.rosalux.rs/userfiles/files/Prirucnik_za_citanje_Beograda_1941-44.pdf |deadurl=yes }}</ref> Združene jedinice [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] i [[Crvena armija|Crvene armije]] nanele su u ovoj operaciji nemačkoj Armijskoj grupi "Srbija" težak poraz, oslobodile Beograd i veliki deo [[Srbija|Srbije]].

'''Oslobođenjem Beograda''' okončana je 1287 dana duga nemačka okupacija glavnog grada Jugoslavije. [[Beograd]] je (uz djelomično [[Pariz]]) bio jedini [[glavni grad]] u Evropi u čijem je oslobađanju sa armijama velikih sila ravnopravno učestvovala regularna nacionalna vojska, [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije]].<ref name="Švarm"/> [[Beograd]] je po oslobođenju postao vojni, politički i administrativni centar nove Jugoslavije.

U toku borbi za oslobođenje Beograda poginulo je 2.953 pripadnika NOVJ i 976 pripadnika Crvene armije, dok je daleko više poginulo tokom čitave operacije. Nakon gubitka Beograda, Nemci su uspostavili [[Sremski front]], kako bi sprečili oslobođenje zapada [[Jugoslavija|Jugoslavije]].

== Pozadina ==
=== Strateški značaj Srbije i Beograda ===

Sa vojno-strateškog stanovišta, Srbija predstavlja ključnu oblast Balkana, jer kroz [[Dunav]]sku, [[Morava|Moravsku]] i [[Ibar]]sku dolinu prolaze najvažnije saobraćajnice. Nemačka je okupirala [[Balkan]] 1941. a nakon gubitka Afrike u maju [[1943]]. bila je primorana da organizuje odbranu. Bez držanja vitalnih komunikacija bilo bi nemoguće držanje položaja na južnom Balkanu i bila bi jako otežana koordinacija između [[Armijska grupa E|Armijske grupe "E"]] u [[Grčka|Grčkoj]] i [[Druga oklopna armija (Nemačka)|Druge oklopne armije]] u Jugoslaviji. Beograd je ključna raskrsnica balkanskih komunikacija. Zbog ovoga je nemačka Komanda jugoistoka ulagala velike napore u odbranu komunikacija u Srbiji tokom cele [[1944]], organizujući prvenstveno ofanzivne operacije protiv koncentracija snaga [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] koje su pretile ugrožavanjem pozicija u [[Srbija|Srbiji]]<ref>[[Bitka za Srbiju 1944.]]</ref>.

[[Srbija]] je takođe predstavljala važan privredni i ljudski resurs, a [[Beograd]] je bio glavni grad savezničke Jugoslavije u kojoj je nacistička Nemačka imala neugodnog neprijatelja. Zapadni saveznici pridavali su veliki značaj [[Balkan]]u i [[Srbija|Srbiji]]. Do ugrožavanja nemačkih položaja u Srbiji došlo je međutim sa istoka.

Jugoslavija je tada bila južno krilo istočnog fronta.<ref name="Švarm"/>

=== Operativna situacija pred Beogradsku operaciju ===
[[Datoteka:Red Army greeted in Bucharest.jpg|minijatura|Ulazak Crvene armije u Bukurešt, 31. avgusta 1944.]]
[[Datoteka:Eastern Front 1943-08 to 1944-12.png|mini|desno|Istočni front jeseni [[1944]]. [[Budimpeštanska ofanziva]] i Balkanska ofanziva Crve armije označene na mapi zelenom bojom. Jugoslavija oktobra 1944. postaje deo Istočnog fronta.]]

{{izdvojeni citat|„Na pitanje g-dina feldmaršala [[Maximilian von Weichs|von Weichsa]] postoji li mogućnost komunističkog ustanka u Beogradu, Viši SS i policijski vođa [[Hermann Behrends|Behrends]] je odgovorio odrečno, ističući da su stalnim pročešljavanjem u posljednje vrijeme uklonjeni svi oni komunisti koji bi na bilo koji način mogli učestvovati u takvoj akciji. Na pitanje gdje se nalaze komunisti zatvoreni u koncentracioni logor, Behrends je odgovorio da su svi pobijeni. Potom je skrenuo pažnju na to da je u četničke redove uspio ubaciti dovoljno jake grupe [[Sicherheitsdienst|Službe sigurnosti]], koje imaju ostati sa četnicima i ubuduće.“ <ref>[http://sr.wikisource.org/wiki/Zabilje%C5%A1ka_sa_savjetovanja_visokih_njema%C4%8Dkih_politi%C4%8Dkih,_vojnih_i_policijskih_li%C4%8Dnosti_o_%C4%8Detni%C4%8Dkom_pitanju_u_Srbiji,_8._oktobra_1944. Zabilješka sa savjetovanja visokih njemačkih političkih, vojnih i policijskih ličnosti o četničkom pitanju u Srbiji, 8. oktobra 1944.]</ref>|Zabilješka sa savjetovanja njemačkog okupacionog vrha o četničkom pitanju u Srbiji, 8. oktobra 1944.}}

U Beogradu je bio smešten nemački štab Komande jugoistoka. Pod njegovom komandom nalazile su se dve krupne operativne formacije: [[Druga oklopna armija (Nemačka)]] u Jugoslaviji (bez Slovenije), i [[Armijska grupa E]] u Grčkoj, svaka sa preko 300.000 vojnika jačine. Takođe, Komanda jugoistoka raspolagala je policijsko-zaštitnim i satelitskim trupama pod komandom generala Felbera u Srbiji.

NOVJ je u Srbiji imala na raspolaganju 5 [[divizija]] i veći broj samostalnih [[brigada]] i partizanskih odreda. Radilo se uglavnom o novoformiranim jedinicama, nedovoljno popunjenim, veoma oskudno opremljenim i sa malim borbenim iskustvom. Ove jedinice su ipak predstavljale značajnu pretnju vitalnim komunikacijama. Štab generala Felbera organizovao je protiv njih u julu 1944. dve uzastopne ofanzive: [[topličko-jablanička operacija 1944|„Trumpf“ i „Halali“ (Jablaničko-toplička operacija)]], u kojima su pored nemačkih, učestvovale bugarske, četničke i [[Milan Nedić|Nedićeve]] snage.

Svestan vojne i političke važnosti Srbije, Vrhovni štab NOVJ nastojao je da snage u Srbiji ojača ubacivanjem iskusnih jedinica iz Sandžaka i istočne Bosne. Protiv njihove koncentracije [[Druga oklopna armija (Nemačka)|2. oklopna armija]] preduzela je [[operacija "Draufgenger"|Andrijevičku operaciju]] u julu i [[Operacija Rübezahl|Durmitorsku operaciju]] u avgustu 1944. Jedinice NOVJ uspele su da se oslobode pritiska i da početkom avgusta sa tri divizije prodru preko reke Ibar na istok, a početkom septembra sa [[Prvi proleterski korpus NOVJ|Prvim proleterskim]] i [[Dvanaesti vojvođanski korpus NOVJ|Dvanaestim korpusom]] u zapadnu Srbiju. Nemačke planove za suprotstavljanje ovoj grupaciji omeli su događaju na istoku.

Pobeda Drugog i Trećeg ukrajinskog fronta Crvene armije nad nemačkom Armijskom grupom „Južna Ukrajina“ u Jaško-kišinjevskoj operaciji 20-26. avgusta 1944. izazvala je prevrat u [[Rumunija|Rumuniji]] koja je sklopila primirje sa Sovjetskim Savezom i objavila rat Nemačkoj. Izbijanje [[Crvena armija|Crvene armije]] na bugarsku granicu izazvalo je sličan razvoj i u [[Bugarska|Bugarskoj]] 5-9. septembra. Nemački vitalni položaji u Srbiji iznenada su postali izloženi udaru Crvene armije i bugarske vojske.

Nemačka vrhovna komanda je bila prinuđena da formira odbrambenu liniju na istočnoj granici Jugoslavije. Taj front trebalo je da posednu jedinice [[Armijska grupa E|Armijske grupe E]] iz Grčke. Radi potreba novostvorenog fronta i da se izbegne rizik od odsecanja, nemačka vrhovna komanda odlučila se na postepenu evakuaciju Grčke počev od [[1. 9.|1. septembra]] [[1944]].

Međutim, pokušaj pravovremenog prebacivanja [[Armijska grupa E|AgE]] iz Grčke u Srbiju završen je neuspehom. U zajedničkoj [[operacija Ratweek|operaciji ''Ratweek'']] jedinice NOVJ u koordinaciji sa savezničkim vazduhoplovstvom temeljno su uništili puteve, pruge i saobraćajnu infrastrukturu na glavnim pravcima. Prednji ešeloni [[Armijska grupa E|Armijske grupe E]] tokom celog septembra obezbeđivali su prolaz kroz Makedoniju u borbama protiv NOVJ i bugarskih delova koji su prešli na stranu [[Savezničke sile|Saveznika]]. Najdalja tačka njihovog proboja na sever prema moravskoj komunikaciji bilo je [[Vranje]], koje su dosegli tek [[10. 10.|10. oktobra]]. Komunikacija dolinom [[Reka Vardar]]a i [[Južna Morava|Južne Morave]] je presečena i izbačena iz upotrebe. Počela je trka s vremenom u kojoj je Komanda jugoistoka vukla iznuđene poteze.

Iz [[Grčka|Grčke]] je u [[Banat]], uz znatne teškoće i zastoje, prebačena [[4. SS policijska pancergrenadirska divizija|4. SS policijska oklopna grenadirska divizija]] (železnicom preko Kosovske Mitrovice) i jurišni puk „Rodos“ (avionskim transportom), a za njima se probijala [[117. lovačka divizija (Nemačka)|117. lovačka divizija]]. Ostale snage morala je obezbediti [[Druga oklopna armija (Nemačka)|2. oklopna armija]] iz Jugoslavije. Početkom septembra prebačena je iz [[Sandžak]]a u istočnu Srbiju [[1. brdska divizija (Nemačka)|1. brdska divizija]], a [[7. SS dobrovoljačka gorska divizija Prinz Eugen|7. SS divizija]] pomerena je u dolinu Morave. Privučeni su još delovi [[Divizija Brandenburg|divizije „Brandenburg“]] i 92. motorizovani puk, a [[118. lovačka divizija (Nemačka)|118. lovačka divizija]] se sredinom oktobra još uvek po delovima izvlačila iz Dalmacije. Od pripadnika Vermahta koji su se zatekli u Beogradu formiran je puk „Tvrđava Beograd“ ({{jez-nem| Grenadier-Regiment »Veste Belgrad«}}). Ove jedinice stavljene su na raspolaganje vojnoupravnom komandantu u Beogradu generalu Felberu. Te jedinice, uz policijske i kvislinške snage koje su mu i pre bile podređene, trebalo je da posluže za odbranu Srbije od udara Crvene armije i NOVJ.

=== Savezničko bombardovanje Beograda ===
{{main|Bombardovanje Beograda (1944)|Operacija Ratweek}}
[[Datoteka:Beogradska operacija.jpg|minijatura|Beogradska operacija (od 14 do 20 oktobra 1944 godine)]]
[[Savezničke sile|Savezničke]] vazdušne snage su tokom [[1944]]. godine više puta bombardovale nemačka uporišta u [[Beograd]]u. Infrastruktura u Beogradu je sukcesivno bombardovana u aprilu, maju, junu, julu i poslednji put u septembru 1944. godine.<ref>dr Momčilo Pavlović: "Istina o savezničkom bombardovanju srpskih gradova 1944. godine - Srbi nisu bili posebno izabrana meta" (dnevni list Danas, 17-18.04.2004.)</ref><ref>Richard G. Davis: Bombing the European - Axis Powers A Historical Digest of the Combined Bomber Offensive 1939–1945", Air University Press, Alabama 2008</ref><ref>MEDITERRANEAN THEATER OF OPERATIONS (MTO), COMBAT CHRONOLOGY OF THE US ARMY AIR FORCES</ref> Vazdušni udari su bili uvod u beogradsku operaciju oktobra 1944.

Strateški ciljevi bombardovanja bili su: koloseci Beograd-Sava, Zemunski aerodrom i fabrike aviona Rogožarski i Ikarus. Uništene su u Zemunu fabrike Ikarus, Danubijus, Zmaj, Teleoptik, zemunska železnička stanica i aerodrom. Oštećena je fabrika Rogožarski i stambeni blokovi oko nje, brodogradilište, rafinerija na Čukarici i deo beogradske železničke stanice. Oštećeni su i mostovi na Savi i Dunavu.

Opsežna bombardovanja prouzrokovala su brojne civilne žrtve. Najteže žrtve zabeležene su tokom aprilskog bombardovanja [[16. 4.|16.]] i [[17. 4.|17.]] aprila [[1944]]. godine, što se poklopilo sa pravoslavnim [[Uskrs]]om. 17. aprila je pogođen i koncentracioni logor [[Logor Sajmište|Staro Sajmište]], kada je poginulo 60 logoraša, a oko 150 je ranjeno. Civilne žrtve su obilato korišćene za antisavezničku [[propaganda Nedićeve vlade|propagandu Nedićeve vlade]], koja je tvrdila da [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Velika Britanija]] i [[Sjedinjene Američke Države|SAD]] bombarduju Srbiju samo da bi naneli štetu Srbima.

Glavna jedinica u ovoj akciji bila je američka 15. vazduhoplovna jedinica, sa bazom u [[Fođa|Fođi]] na jugu Italije. Samo u udarima 16. i 17. aprila učestvovalo je 600 velikih četvoro-motornih bombardera, koji su ispuštali sa 3000-5000 metara.<ref>Jovan Marjanović, Istorija Beograda, 3 knjiga, 1974, str. 548.</ref>

== Proboj partizana u Srbiju ==
{{main|Bitka za Srbiju 1944.}}

=== Borbe partizana širom Jugoslavije ===
{{Poseban članak|Ofanziva NOVJ u zapadnim krajevima Jugoslavije septembra 1944.}}
[[Datoteka:Oslobođena teritorija septembra 1944.jpg|minijatura|Oslobođena i poluoslobođena teritorija u vreme izbijanja Sovjetske armije na jugoslovensku granicu, 6 septembra 1944.]]

Povoljan razvoj situacije na frontovima krajem leta 1944. doveo je do novog zamaha i širenja [[Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije|Narodnooslobodilačkog pokreta]]. Usled toga, i s obzirom na to da je u tom periodu došlo do prebacivanja nekih namačkih snaga u [[Srbija|Srbiju]] zbog približavanja [[Crvena armija]], [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] je u tom periodu izvan [[Srbija|Srbije]] postigla vrlo značajne uspehe. Mnoga mesta su konačno oslobođena ([[Drvar]], [[Gacko]], [[Prijedor]], [[Jajce]], [[Donji Vakuf]], [[Bugojno]], [[Gornji Vakuf-Uskoplje|Gornji Vakuf]], [[Tuzla]], [[Hvar]], [[Brač]], poluostrvo [[Pelješac]], [[Berane]], [[Nikšić]], [[Bileća]], [[Trebinje]], [[Benkovac]], [[Livno]], [[Dubrovnik]]...), a mnoga druga privremeno ([[Tešanj]], [[Teslić]], [[Požega (Hrvatska)|Slavonska Požega]], [[Zvornik]], [[Daruvar]], [[Pakrac]], [[Kolašin]], [[Bijelo Polje]], [[Banja Luka|Banjaluka]], [[Pljevlja]], [[Virovitica]], [[Višegrad]], [[Travnik]]...) tokom septembra ili prvog dela oktobra [[1944]]. Ova dejstva NOVJ, naročito [[Ofanziva za oslobođenje Dalmacije 1944.|ofanziva za oslobođenje Dalmacije]] i [[Druga banjalučka operacija]] onemogućile su izvlačenje krupnijih snaga [[Druga oklopna armija (Nemačka)|Druge oklopne armije]] za Beogradsku operaciju i dalja dejstva u [[Panonska nizija|Panoniji]].

=== Borbe partizana na istoku i jugu Srbije ===

Početkom septembra snage [[Trinaesti srpski korpus NOVJ|XIII]] i [[Četrnaesti srpski korpus NOVJ|XIV korpusa NOVJ]] u istočnoj Srbiji i dolini Morave pokrenule su intenzivne aktivnosti na nemačke garnizone i komunikacije.

{{izdvojeni citat|U međuvremenu su jake snage NOVJ zaposele dolinu Timoka i posle žestokih borbi zauzele Zaječar.<ref name="ReferenceA">Izveštaj komandanta Armijske grupe "Srbija" od 4. novembra 1944., Arhiv vojnoistorijskog instituta</ref>}}

[[23. srpska divizija NOVJ|23. divizija]] zauzela je Zaječar [[7. 9.|7. septembra]] [[1944]]. [[22. srpska divizija NOVJ|22. divizija]] [[8. 9.|8. septembra]] [[1944]]. ušla je u Vranje, a [[24. srpska divizija NOVJ|24. divizija]] napadala je Leskovac tri puta između 30. avgusta i 18. septembra.

=== Proboj partizana preko Ibra u Srbiju ===
[[Datoteka:Borci Prve krajiške kod Aranđelovca 1944.jpg|minijatura|Artiljerija 5. divizije u borbama za Aranđelovac, 19. septembar 1944.g.]]

[[Prvi proleterski korpus NOVJ]] savladao je krajem avgusta nemačke zaprečne mere ([[operacija Rübezahl|operacija "Ribecal"]]) i u nastupnom maršu razbio četničku glavninu ojačanu delovima SDK i SDS i slabije nemačke delove u zapadnoj Srbiji i [[12. 9.|12. septembra]] oslobodio je [[Gornji Milanovac]], [[18. 9.|18. septembra]] [[Valjevo]], a [[21. 9.|21. septembra]] [[Aranđelovac]].

[[Dvanaesti vojvođanski korpus NOVJ]] pod jakim pritiskom 7. SS divizije forsirao je [[Reka Drina|Drinu]] [[5. 9.|5]]/[[6. 9.|6. septembra]] i nastupajući na levom krilu [[Prvi proleterski korpus NOVJ|Prvog proleterskog korpusa]], razbio operaciju "Cirkus" snaga pukovnika Jungenfelda i četnika, ovladao podrinjem i krajem septembra izbio na [[sava|reku Savu]].

Sredinom septembra [[Peta krajiška divizija NOVJ|Peta krajiška]] i [[21. srpska divizija NOVJ|21. srpska divizija]] prešle su Zapadnu Moravu kod Požege i preduzele napade na neprijateljske garnizone i komunikacije u [[Šumadija|Šumadiji]] sa osloncem na desno krilo Prvog proleterskog korpusa. Od snaga XII korpusa ojačanog [[Jedanaesta krajiška divizija NOVJ|11. krajiškom]] i [[28. slavonska divizija NOVJ|28. slavonskom divizijom]], Prvog proleterskog korpusa i [[Peta krajiška divizija NOVJ|Pete]] i 21. divizije Vrhovni štab formirao je Prvu armijsku grupu pod komandom [[Peko Dapčević|Peka Dapčevića]] i dao joj neposredan zadatak da u sadejstvu sa snagama Crvene armije oslobodi Beograd.

Prvo je trebalo preseći komunikacije i uspostaviti vezu sa Crvenom armijom. Međutim, Nemci su ogorčeno branili položaje i komunikacije na prilazima Beogradu, pa su se razvile intenzivne borbe. U poslednjoj dekadi septembra nemačke snage pokušale su ofanzivan udar protiv snaga NOVJ, nastupajući sa [[Divizija Brandenburg|1.]] i [[Divizija Brandenburg|2. pukom Brandenburg]] iz [[Topola (grad)|Topole]] i Lazarevca na jug, i [[7 SS divizija|14. SS pukom]] iz doline Zapadne Morave na sever.

{{izdvojeni citat|Ispostavilo se, međutim, da su angažovane snage bile preslabe i naročito su mot. bata[ljoni] "Brandenburg" imali znatne gubitke u planini Rudnik, od ogorčenog i borbenog neprijatelja. }}<ref name="ReferenceA"/>

Prva proleterska divizija [[2. 10.|2. oktobra]] [[1944]]. oslobodila je Ub i Vreoce. Peta divizija noću [[4. 10.|4.]]/[[5. 10.|5. oktobra]] [[1944]]. potisla je Nemce iz Topole. Borbe za Topolu sa nemačkim delovima trajale su sve do [[12. 10.|12. oktobra]] [[1944]], do pristizanja snaga [[Crvena armija|Crvene armije]].

== Plan operacije ==
=== Plan napada Crvene armije i NOVJ ===
[[Datoteka:Belgrade Offensive Map.JPG|mini|desno|Mapa ofanzive.]]

[[Crvena armija]] okončala je krajem avgusta zamašnu operaciju u [[Moldavija|Moldaviji]]. Za mesec dana nije bilo moguće osposobiti puteve, obezbediti resurse, marševima masirati odgovarajuće vojne snage i odgovarajuće rezerve ratnog materijala na granici [[Srbija|Srbije]]. [[25. 9.|25. septembra]] na liniji od velike okuke [[Dunav]]a prema jugu bile su prikupljene relativno skromne snage od tri ojačana streljačka korpusa (75, 68. i 64, sa severa na jug), odnosno oko 80.000 ljudi.

Ipak, doneta je odluka za energično nastupanje. Motiv za ofanzivu sastojao se u tome da se maksimalno iskoristi ostvarena izolacija [[Armijska grupa E|Armijske grupe E]] na jugu, čime je omogućena lokalna nadmoć.

Plan za napad koji je napravio štab [[Treći ukrajinski front|Trećeg ukrajinskog fronta]] odlikovao se maksimalno racionalnim korišćenjem rasporeda borbenih resursa [[Crvena armija|Crvene armije]] i [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]]:
* Ojačani streljački korpusi dobili su zadatak da frontalno potiskuju u uništavaju Nemce.
* Za to vreme trebalo je da iz duboke pozadine prikriveno bude privučen [[4. gardijski mehanizovani korpus Crvene armije|4. gardijski mehanizovani korpus]], i da, kroz brešu koju će mu ciljano otvoriti pešadijske snage, usiljenim maršem forsira [[Velika Morava|Veliku Moravu]], i na taj način u [[Šumadija|Šumadiji]], spojivši se sa prikupljenim snagama [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]], formira nadmoćnu oklopno-mehanizovanu pešadijsku borbenu grupu.

Ovim planom trebalo je ostvariti vredne i ambiciozne ciljeve:
* Ojačavanjem grupacije [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] u [[Šumadija|Šumadiji]] oklopnom tehnikom i vatrenom moći, izmanevrisana je nemačka odbrana u istočnoj [[Srbija|Srbiji]], i težište glavne pretnje [[Beograd]]u sa istočnog prebačeno na južni i jugozapadni pravac.
* Na taj način je glavna nemačka grupacija - ona u istočnoj [[Srbija|Srbiji]] - dovedena u položaj da, umesto da brani front, bude opkoljena i prisiljena da se, ugrožena iz svih pravaca, probija radi pukog spašavanja žive sile.
* Dobro usmerenim udarom kojim je formirano težište zapadno od [[Morava|Morave]], ujedno je slomljena moravska komunikacijska linija i linija odbrane, čime je slomljena kičma nemačkog položaja na Jugoistoku. Umesto da se uzastopnim borbama od linije na [[Timok]]u, preko linije planinskh masiva u istočnoj [[Srbija|Srbiji]], organizovano povlači na glavnu odbrambenu liniju na [[Morava|Moravi]], Nemačka odbrana je ovim udarom suštinski rastrojena, a sledeća glavna linija odbrane u perspektivi mogla je biti formirana tek na [[Drina|Drini]]. Time je [[Beograd]] izgubio značaj utvrđenog grada i središnjeg čvora linije odbrane. Od tada je njegovo držanje imalo značaj održavanja mostobrana u cilju prikupljanja odsečenih nemačkih grupa koje su se povlačile.

=== Plan i priprema nemačke odbrane ===

[[Datoteka:German soldiers defending Belgrade 1944.jpg|minijatura|Nemački vojnici na utvrđenim položajima spoljne odbrane Beograda, oktobra 1944.]]
{{Wikisource|Izveštaj komandanta Jugoistoka od 20. septembra 1944.}}

Komanda Jugoistoka je, nakon neuspeha u sprečavanju snaga [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] da prodru u Srbiju, planirala operacije kojima bi njena operativna grupa uz pomoć [[Jugoslovenska vojska u otadžbini|JVuO]] tokom septembra razbila snage [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] u [[Srbija|Srbiji]].<ref>[https://www.znaci.org/00001/4_12_4_218.htm Ratni dnevnik Komande Jugoistoka] - Zbornik NOR-a, tom XII knjiga 14, Prilog 1</ref> Međutim, pojava prethodnica Crvene armije naterala je Komandu Jugoistoka da svoju operativnu grupu tokom septembra prebaci u istočnu [[Srbija|Srbiju]], tako da je u centralnoj i zapadnoj Srbiji teret odbrane od [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] pao na [[Jugoslovenska vojska u otadžbini|JVuO]] i [[Srpski dobrovoljački SS korpus|SDK]], uz nedovoljnu pomoć Nemaca.

Istovremeno, u skladu sa instrukcijom Vrhovne komande o prikupljanju i etapnom prebacivanju snaga [[Armijska grupa E|Armijske grupe E]], počeo je transport snaga sa juga. Tokom septembra uspešno je iz [[Solun]]a prebačena u Banat 4. SS policijska oklopna divizija, dok je sledeća - [[117. lovačka divizija (Nemačka)|117. lovačka]] - zaustavljena od strane [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] u [[Šumadija|Šumadiji]] i presečena na dva dela.

Prema [[Adolf Hitler|Hitlerovom]] naređenju od [[3. 10.|3. oktobra]] [[1944]], Komanda Jugoistoka trebala je da pomoću [[Armijska grupa E|Armijske grupe E]] i delova [[Druga oklopna armija (Nemačka)|Druge oklopne armije]] uspostavi front glavnom linijom [[Skadar]] - [[Skoplje]] - [[Đerdapska klisura]] (takozvana plava linija). Međutim, pokret [[Armijska grupa E|Armijske grupe E]] bio je u zastoju, a izvlačenje relativno malih delova sa područja [[Druga oklopna armija (Nemačka)|2. OklA]] dovelo je do značajnog gubitka teritorija i pozicija (videti u članku [[Ofanziva NOVJ u zapadnim krajevima Jugoslavije septembra 1944.]]).

Istovremeno, uočivši nastupanje 46. sovjetske armije u [[Banat]]u prvih dana oktobra, nemački štab pretpostavio je da se radi o planskom koncentričnom nastupanju na sistem odbrane [[Beograd]]a iz dva pravca: sa severoistoka sovjetskim snagama, te sa juga i jugozapada snagama [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]]. U tim okolnostima, izvršene su pripreme za odsudnu odbranu Beograda. Raspuštena je [[Vlada narodnog spasa Milana Nedića|Nedićeva vlada]] i celokupnu upravu preuzeo je u svoje ruke nemački komandant Srbije. Nedićeve snage i korpusi [[Jugoslovenska vojska u otadžbini|JVuO]], koji su bili od koristi u ometanju [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] na terenu<ref>[https://www.znaci.org/00001/4_14_4_79.htm Zapovest Štaba 4. grupe jurišnih korpusa od 1. oktobra 1944. komandantima 2, 3. i 7. jurišnog korpusa za sadejstvo s nemačkim trupama u deblokadi Šapca] - [https://www.znaci.org/00001/4_14_4.htm Zbornik NOR-a, tom XIV, knjiga 4], dokument 79</ref><ref>[https://www.znaci.org/00001/4_14_4_69.htm Naređenje načelnika štaba 4. grupe jurišnih korpusa od 13. septembra 1944. komandantu 7. jurišnog korpusa da sadejstvuje s nemačkim trupama u odbijanju napada 1. proleterske divizije NOVJ na Valjevo] - [https://www.znaci.org/00001/4_14_4.htm Zbornik NOR-a, tom XIV, knjiga 4], dokument 69</ref><ref>[https://www.znaci.org/00001/4_14_4_70.htm Direktiva Štaba 4. grupe jurišnih korpusa od 13. septembra 1944. komandantima jurišnih korpusa za napad na 12. korpus NOVJ] - [https://www.znaci.org/00001/4_14_4.htm Zbornik NOR-a, tom XIV, knjiga 4], dokument 70</ref>, kao beskorisni u odsudnim frontalnim borbama, transportovani su vozovima i kamionima [[3. 10.|3]]-[[5. 10.|5. oktobra]] iz [[Beograd]]a u [[Čačak]] i [[Kraljevo]]<ref>Radomir Milošević - Čeda: ZAKASNELI RAPORT (Interprint, Beograd 1996) - str. 7. Radomir Milošević bio je operativni oficir Avalskog korpusa JVuO</ref><ref>Ratko Parežanin: MOJA MISIJA U CRNOJ GORI (Rim 1974) - str 17. Ratko Parežanin bio je ljotićevac i ministar u Nedićevoj vladi.</ref>. Tamo su Nedićeve snage preformirane u [[Srpska državna straža|Srpski udarni korpus]] i stavljene pod [[Dragoljub Mihailović|Mihailovićevu]] komandu.<ref>[https://www.znaci.org/00001/4_14_4_81.htm Pismo komandanta Srpske državne straže u Kragujevcu od 6. oktobra 1944. komandantu 1. šumadijskog korpusa o situaciji u rejonu Kragujevca i formiranju četničko-nemačkog štaba] - [https://www.znaci.org/00001/4_14_4.htm Zbornik NOR-a, tom XIV, knjiga 4], dokument 81</ref>

U samom [[Beograd]]u i okolini preduzete su sve mere za odsudnu odbranu. Formirani alarmni puk Feste Belgrad ({{jez-nem|Feste Belgrad}} - [[Divizija Tvrđava Beograd (Nemačka)|Tvrđava Beograd]]) ojačan je i preformiran u diviziju pod istim imenom (kasnije: Divizija Štefan ({{jez-nem|Stephan}}). Od privučenih snaga za odbranu formirane su dve korpusne grupe: severna pod komandom generala Vilija Šnekenburgera, i južna, pod komandom Fridriha Vilhelma Milera. Komandu nad njima i nad "Tvrđavom Beograd" objedinjavao je general August Felber, vojnoupravni komandant Jugoistoka i komandant [[Armijska grupa Srbija|Armijske grupe Srbija]] (od 6. oktobra 1944.) Izvršeni su opsežni radovi na utvrđivanju.

O silovitom prodoru snagâ [[Crvena armija|Crvene armije]] i [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] u septembru 1944. veoma deskriptivno svjedočanstvo ostavio je u svojim ratnim memoarima i [[Hermann Neubacher]],<ref>https://www.znaci.org/00001/172_7.pdf</ref><ref>Herman Nojbaher: SPECIJALNI ZADATAK BALKAN — Službeni list SCG, Beograd, 2005, str. 164—165.</ref> specijalni izaslanik za Jugoistok Ministarstva vanjskih poslova [[Treći Reich|Njemačkog Reicha]]:
{{izdvojeni citat|Rusi su probili našu tanku liniju odbrane u Srbiji, te su upali u dolinu reke [[Morava|Morave]] i krenuli ka Beogradu. Severno od [[Dunav]]a nije postojala nemačka odbrana. Rusi dugo nisu mogli da veruju, da je to zaista tako. Zato su neko vreme čekali, a onda su se prosto prošetali do [[Pančevo|Pančeva]] i dalje, kroz jugoslovenski deo [[Banat]]a, gde se nalazio samo mali broj nemačkih vojnih jedinica. Titovi partizani upali su u septembru 1944. u Srbiju i to na više mesta. Zapadni deo Srbije bio je potpuno nezaštićen. Tamo je bio stacioniran samo mali broj nemačkih policijskih jedinica, koje su, zajedno sa četnicima, tu i tamo još vodile borbe. Sa svih strana neprijatelj je krenuo ka Beogradu. U gradu je vladao mir. Mi smo sedeli u Beogradu ne na buretu baruta, nego smo se nalazili u njemu.|[[Hermann Neubacher]], „Specijalni zadatak Balkan“}}

== Angažovane snage ==

[[Datoteka:Beograd pokret otpora 1944.jpg|mini|Uoči priprema za oslobođenje, u gradu su postojale grupe otpora sa oko 2000 ljudi. Prvi s leva, vođa jedne od grupa, Ratko Ivanović, u uličnim borbama oktobra 1944.]]

=== Nemačke snage ===

Sa nemačke strane, u borbama za Beograd učestvovale su dve grupacije: u samom gradu i okolini bila je raspoređena borbena grupa "Šnekenburger", nazvana po komandantu generalu Viliju Šnekenburgeru (Willi Schneckenburger, poginuo [[13. 10.|13. oktobra]] [[1944]].). Nju su sačinjavale sledeće jedinice:
# 2 bataljona 750. puka [[118. lovačka divizija (Nemačka)|118. lovačke divizije]]
# Puk "Tvrđava Beograd" (kasnije Divizijska k-da za posebne namene "Štefan")
# Brigada "fon Rudno"
# delovi 737. puka [[117. lovačka divizija (Nemačka)|117. lovačke divizije]]
# dopunski bataljon [[7. SS dobrovoljačka gorska divizija Prinz Eugen|7. SS divizije "Princ Eugen"]]
# 28. landesšicen-bataljon
# nekoliko policijskih bataljona
# jedan rudarski zaštitni bataljon iz Kostolca
# 38. motorizovani protivavionski artiljerijski puk
# nekoliko diviziona artiljerije 2. oklopne armije
# 202 tenkovski bataljon
# delovi 5. motorizovanog policijskog puka

Ukupna jačina ove kombinovane grupacije iznosila je blizu 20.000 ljudi, 40 tenkova i oko 170 topova i minobacača.

U istočnoj Srbiji na proboju prema Beogradu nalazila se borbena grupa "[[Walter Stettner|Štetner]]" (Walter Stettner Ritter von Grabenhofen, poginuo 18.10.1944.). Nju su sačinjavali:
# [[1. brdska divizija (Nemačka)|1. brdska divizija]]
# [[Divizija Brandenburg|2. puk "Brandenburg"]]
# 749. puk [[117. lovačka divizija (Nemačka)|117. lovačke divizije]]
# 117. izviđački bataljon
# jedan bataljon [[7. SS dobrovoljačka gorska divizija Prinz Eugen|7. SS divizije]]
# delovi policijskih jedinica iz istočne Srbije

Ukupna jačina ove grupacije iznosila je preko 20.000 ljudi, 35 tenkova i oko 150 topova i minobacača.

=== Sovjetske snage ===

U oslobađanju Beograda učestvovale su sledeće jedinice Crvene armije:
# 4. gardijski mehanizovani korpus pod komandom general-potpukovnika Ždanova, sastava: 13., 14. i 15. mehanizovana i 36. tenkovska brigada, 230. haubički artiljerijski puk, 140. minobacački puk, 58. puk gardijskih minobacača, 42. lovačka protivtenkovska artiljerijska brigada, 22. protivavionski artiljerijski divizion i 218. samostalni inženjerijski bataljon
# 5. samostalna gardijska motorizovana brigada
# 73. streljačka divizija
# 236. streljačka divizija

4. gardijski mehanizovani korpus je, zajedno s jedinicama ojačanja, imao u svome sastavu 17.022 borca, 160 tenkova, 21 samohodno artiljerijsko oruđe, 31 oklopni automobil, 366 topova i minobacača. Streljačke divizije imale su između 7.500 i 8.000 boraca.

=== Snage NOVJ ===

Prvu armijsku grupu NOVJ, pod komandom [[general-lajtnant]]a [[Peko Dapčević|Peka Dapčevića]], sačinjavale su:
# [[Prva proleterska divizija NOVJ|Prva proleterska divizija]]
# [[Peta krajiška divizija NOVJ|Peta krajiška divizija]]
# [[Šesta lička divizija|Šesta lička proleterska divizija "Nikola Tesla"]]
# [[Jedanaesta krajiška divizija NOVJ|11. krajiška udarna divizija]]
# [[Šesnaesta vojvođanska divizija NOVJ|16. vojvođanska udarna divizija]]
# [[21. srpska udarna divizija]]
# [[28. slavonska divizija NOVJ|28. slavonska udarna divizija]]
# [[36. vojvođanska divizija NOVJ|36. vojvođanska udarna divizija]]

U operaciji je takođe sadejstvovala [[23. srpska udarna divizija]]. Ove jedinice su na dan [[5. 10.|5. oktobra]] imale 32.000 boraca pod oružjem. Zahvaljujući konstantnom prilivu dobrovoljaca, ovaj broj se do [[14. 10.|14. oktobra]] povećao na oko 40.000.

== Tok operacije ==
[[File:Oslobođena teritorija krajem septembra 1944.jpg|thumb|Oslobođena teritorija Jugoslavije uoči dolaska Crvene armije, krajem septembra 1944]]

=== Proboj partizana u Srbiju ===
{{main|Prodori NOVJ u Srbiju}}
Nemački plan aktivne odbrane krupnim operacijama na granici Srbije u avgustu je pretrpeo neuspeh<ref>[[Durmitorska operacija]]</ref><ref>[[Andrijevička operacija]]</ref>, NOVJ je pokrenula ofanzivu širom [[Srbija|Srbije]], potiskujući slabije nemačko-četničko-dobrovoljačke snage (vidi [[Bitka za Srbiju 1944.]]).

=== Dolazak Crvene armije ===

U drugoj polovini avgusta Crvena armija je u [[Jaško-kišinjevska operacija|Jaško-kišinjevskoj operaciji]] razbila nemačko-rumunsku [[Armijska grupa Južna Ukrajina|Armijsku grupu Južna Ukrajina]], što je dovelo do ispadanja iz rata [[Rumunija|Rumunije]], a zatim i [[Bugarska|Bugarske]], i krajem septembra znatne snage [[Crvena armija|Crvene armije]] pojavile su se na istočnim granicama [[Srbija|Srbije]] (vidi [[Jaško-kišinjevska operacija]]).

=== Savezničko bombardovanje ===

Kombinovane kopnene trupe [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] i savezničke vazduhoplovne snage izvele su u prvoj nedelji septembra [[operacija Ratweek|operaciju Ratvik]], koja je rastrojila i paralisala nemački saobraćaj. Ovo je omogućilo još intenzivnije aktiviranje snaga [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]], koje su razvukle i višestruko vezale nemačke divizije iz [[Grčka|Grčke]] u pokretu na sever. Time je operativno područje Beogradske operacije efikasno izolovano sa juga (više informacija u člancima [[Operacija Ratweek|Operacija Ratvik]] i [[Proboj Armijske grupe E iz Grčke]]).

=== Nastupanje Crvene armije u istočnoj Srbiji ===
[[Datoteka:Gvtbr36 Belgrado2.jpg|mini|Tenkovska kolona ([[T-34]]) Crvene armije u prodoru ka centru grada tokom borbi za Beograd, [[17. 10.|17. oktobra]] [[1944]].]]
22. septembra 75. streljački korpus forsirao je Dunav u oblasti velike okuke između [[Tekija|Tekije]] i [[Kladovo|Kladova]] i prešao u nastupanje. Ovim nastupanjem isprovocirana je koncentracija i protivnapad glavnine nemačkih snaga u istočnoj Srbiji koji je započeo [[25. 9.|25. septembra]]. [[28. 9.|28. septembra]] prešao je u nastupanje 68. streljački korpus u oblasti između Dunava i Zaječara, a 64. streljački korpus južno od njega. Ove jedinice su tako ugrozile bočne komunikacije i pozadinu nemačkih jedinica koje su vršile napad na 75. korpus. Nemci su tako naterani da pređu u odbranu. 75. korpus povezao se sa [[25. divizija NOVJ|25. divizijom NOVJ]], 68. korpus sa [[23. divizija NOVJ|23.]], a 64. korpus sa [[45. divizija NOVJ|45. divizijom]], koje su presecale komunikacije u neprijateljskoj pozadini. Na taj način nemačka odbrana izlomljena je u niz slabo povezanih sektora i otpornih tačaka.

Iskoristivši vezanost nemačkih grupacija u odbrani na grebenu planine Deli Jovan i u odbrani Zaječara, [[68. korpus Crvene armije]] je u međuprostoru produbio prodor u pravcu [[Petrovac na Mlavi|Petrovca na Mlavi]] i doline Velike Morave. 4. gardijski mehanizovani korpus maršom je privučen u neposrednu pozadinu fronta. Kad je nemački otpor u Zaječaru posle sedmodnevnih borbi [[8. 10.|8. oktobra]] konačno slomljen, događaji su se nizali filmskom brzinom. Ujutro [[10. 10.|10. oktobra]] posebno oformljeni odred 93. streljačke divizije u dramatičnoj akciji osvojio je 30-tonski most na Velikoj Moravi kod Velike Plane i na levoj obali formiran je mostobran. Uporedo sa nemačkim pokušajima likvidacije mostobrana, koji su propali velikim delom usled dejstva jedinica NOVJ u polaznom rejonu, 4. gardijski mehanizovani korpus izvršio je marš preko Zaječara, Petrovca i posednutog mosta na levu obalu Velike Morave. Do [[12. 10.|12. oktobra]] tu je formirana grupacija od dve streljačke divizije, četiri motorizovane brigade i jedne tenkovske brigade. Ovim je nemačka odbrana istočne Srbije učinjena bespredmetnom, a jedinice istočno od Velike Morave dovedene u opasnost od opkoljavanja. Neposredno je sledio napad na Beograd.

=== Borbe u Šumadiji ===
[[Datoteka:Beograd zarobljeni Nemci 1944.jpg|mini|desno|Naoružani Beograđani sprovode zarobljene Nemce.]]

Glavne snage 4. gardijskog mehanizovanog korpusa (36. gardijska tenkovska i 13. i 14. gardijska mehanizovana brigada) [[12. 10.|12. oktobra]] pre podne sastale su se u rejonu Natalinaca (12&nbsp;km istočno od [[Topola|Topole]]) s jedinicama 4. srpske brigade 21. srpske divizije NOVJ.

Ukrcavši na tenkove jedan bataljon te brigade, 36. gardijska tenkovska brigada, potiskujući osiguravajuće delove neprijatelja, uskoro je izbila pred Topolu, jako neprijateljsko uporište na putu Beograd — [[Kragujevac]]. Na prilazima gradu, pored 10. brigade 5. divizije, vodile su borbu [[Trinaesta proleterska brigada|13. brigada]] 1. proleterske divizije i [[Druga krajiška brigada]] [[Sedamnaesta istočnobosanska divizija NOVJ|17. divizije NOVJ]].

Vest o dolasku sovjetskih jedinica izazvala je veliko oduševljenje kod jugoslovenskih boraca.

{{izdvojeni citat|Oduševljenje je dostiglo vrhunac kad nam je komandant bataljona saopštio da ćemo ići na Beograd zajedno s Rusima. Brzo smo se ukrcali na tenkove i slili u reku borbenih vozila 4. gardijskog mehanizovanog korpusa.<ref>[https://www.znaci.org/00001/245.htm Grupa sovjetskih i jugoslovenskih autora: Beogradska operacija], Beograd 1964, strana 200</ref>|Borac iz 4. srpske brigade 21. udarne divizije NOVJ}}

Združenim udarom, jedinice Crvene armije i NOVJ u jednočasovnoj borbi oslobodile su [[Topola (grad)|Topolu]] i nastavile pod neprekidnom borbom marš prema severu.

U rejonu Belosavaca, 9&nbsp;km severeno od Topole, nemački Divizion jurišnih topova SS-divizije "Princ Eugen" je iz samohodnih oruđa 88&nbsp;mm otvorio jaku vatru na čelne jedinice 36. gardijske tenkovske brigade. Ne prekidajući kretanje, prednji delovi brigade izvršili su napad na neprijateljski položaj i savladali nemački otpor. Istog dana kasno popodne brigada je izbila pred Mladenovac, u kome je već vodila borbe [[Treća krajiška proleterska udarna brigada|Treća krajiška brigada]]. Na južnoj ivici Mladenovca, duž severne obale rečice Luga i dalje, duž nasipa železničke pruge, nemačko-fašističke jedinice su pripremile odbrambenu liniju, a sam grad su uredile za kružnu odbranu. Artiljerija korpusa, koja je pod zaštitom mraka pomerena što je moguće bliže prednjem kraju neprijateljske odbrane, izvršila je jak vatreni nalet, posle čega su tenkovi, sa desantom automatičara, izvršili munjeviti juriš na neprijateljske položaje. U nezadrživom naletu sovjetske tehnike i jugoslovenske pešadije za dva sata slomljen je otpor neprijatelja i oslobođen [[Opština Mladenovac|Mladenovac]]. Za to vreme [[Šesta lička divizija NOVJ|6. divizija NOVJ]] oslobodila je [[Ripanj]] i uništila oklopni voz.

=== Borbe na prilazima Beogradu ===
[[Datoteka:Bojište u ulici Kneza Miloša 1944.jpg|minijatura|Bojište nakon bitke u ulici Kneza Miloša oktobra 1944.]]

U toku [[13. 10.|13. oktobra]] kombinovanim snagama savladani su organizovani nemački odbrambeni položaju u oblasti [[Avala|Avale]]. Prema nemačkim podacima uništeno je čak 29 tenkova, ali tempo napada nije jenjavao.

Oficir štaba za propagandu pri [[Armijska grupa F|Armijskom grupi »F«]] javlja 21. oktobra 1944. svojim nadređenim da je zgrada [[Radio Beograd|Radio Beograda]] u potpunosti uništena:
{{izdvojeni citat|Nakon što je 13. listopada 1944. dignut u zrak Radio Beograd i izgubljeno glavno sredstvo borbene propagande za Jugoistok, propagandno odjeljenje je organiziralo ubacivanje srpskih novina u Beograd preko odsjeka Komande Srbije. Osim toga, u posljednja četiri dana nad područjem Srbije bačeno je oko milijun letaka.<ref>[https://znaci.org/NARA/T316.php?broj=667&rec=311&roll=195 NARA, T311, Roll 195, frame no. 000658.] ({{jez-njem|"Nachdem am 13.10.44 Sender Belgrad gesprengt und damit das Hauptmittel der Kampfpropaganda für den Südosten ausgefallen war, wurde von St.O.Prop veranlasst, dass eine serbische Zeitung über die Armee Abt. Serbien nach Belgrad infiltriert wurde. Zusätzlich wurden rund 1 Million Flugblätter in den letzten vier Tagen über dem serbichen Raum abgeworfen."}})</ref>}}

Najznačajniji događaj odigrao se na severoistočnom pravcu. U toku noći [[13. 10.|13]]/[[14. 10.|14. oktobra]], u okolini Boleča 15. gardijska mehanizovana brigada iz pokreta je izvršila napad u bok i pozadinu motorizovanog puka [[Divizija Brandenburg|divizije "Brandenburg"]], koji se probijao prema Beogradu. Na isti odbrambeni sektor iz drugog pravca napale su 5. samostalna gardijska mehanizovana brigada i [[prva krajiška proleterska udarna brigada|1. krajiška brigada NOVJ]]. Nakon osmočasovne ogorčene borbe nemački otpor je slomljen. Time je presečena veza između grupacije "Šnekenburg" na teritoriji Beograda i grupacije "Štetner" koja se koncentrisala u oblasti [[Smederevo|Smedereva]] sa namerom da prodre prema Beogradu. Ova pobeda opredelila je dalji tok dejstava.

=== Ulične borbe ===
[[Datoteka:Prva proleterska brigada u Beogradu oktobra 1944.jpg|mini|[[Prva proleterska udarna brigada]] u [[Beograd]]u oktobra [[1944]].]]
[[Datoteka:Beograd ulicne borbe 1944.jpg|thumb|Ulične borbe za oslobođenje Beograda.]]
[[Datoteka:Beograd borbe 1944.jpg|thumb|Iz uličnih borbi za oslobođenje Beograda 14-20. oktobra 1944.godine.]]

Dana [[14. 10.|14. oktobra]] [[1944]]. beogradska operacija je ušla u završnu fazu. Na obudu grada iz svih pravaca koncentrisale su se napadne snage: XII korpus NOVJ sa zapada i jugozapada, desno od njega, sa juga, [[Prvi proleterski korpus NOVJ|Prvi proleterski korpus]], sa istoka [[Peta krajiška divizija NOVJ|5.]] i [[21. srpska divizija NOVJ|21. divizija NOVJ]]. Ove jedinice su na licu mesta formirale kombinovane napadne sastave sa delovima oklopnih i mehanizovanih jedinica Crvene armije.

U toku prepodneva [[14. 10.|14. oktobra]] Prva proleterska divizija ojačana sovjetskim tenkovima osvojila je banjički vis i nastavila napredovanje u pravcu Autokomande i Slavije.

{{izdvojeni citat|Tek pred ponoć izbismo na domak Autokomande. Od jake eksplozije tu, na cesti, planuše dva sovjetska tenka, gore kao da su od luča. Grupa Nijemaca sačekala ih pancerfaustima, a zatim pokušala da pobjegne u noć. Zapaljeni su treći i četvrti tenk – dva prva su propustili da prođu. Ova grupa, trojica Njemaca, naletjela je na vod Vida Jovićevića, koji ih je već bio prošao. Uhvaćeni su svi trojica. Od eksplozije, pored tenka mi je poginuo jedan borac, jedan od onih Kosmajaca koji su nam se na Zlatiboru priključili.

Ovdje, na izlazu iz Jajinaca, sjetih se borbe koju smo 1944. vodili na Imljanima. Pet boraca je poginulo dok smo izvukli ranjenika, koji je poslije dva sata umro. A sada posmatram tenkove — buktinje u kojima posade zapomažu i mole za pomoć.. Niko im se ne primiče. Ostali tenkovi obilaze buktinje i produžavaju naprijed. Posade su izgorele s tenkovima.<ref>Savo PUZIĆ, komandir Treće čete Prvog bataljona Prve proleterske brigade - Prvi crnogorski bataljon Prve proleterske NOU brigade, zbornik sećanja, Beograd 1977</ref>|[[Savo Puzić]], komandir 3. čete 1. bataljona Prve proleterske brigade}}

Dolinom Topčiderske reke napadala je 13. mehanizovana brigada Crvene armije i [[Šesta lička divizija|Šesta proleterska divizija]]. Ovim prodorom izolovana je i opkoljena grupacija pukovnika Cimermana na Čukarici. Nakon izbijanja na reku Savu, produžile su napad prema železničkoj stanici i savskom mostu. Nemci su koncentrisali snage i protivnapadom odbacili Sovjete i Jugoslovene od ove vitalne saobraćajne tačke.

Tokom [[14. 10.|14.]] i [[15. 10.|15. oktobra]] veći deo grada bio je oslobođen. Neprijatelj se držao samo u njegovom severozapadnom delu, na liniji: železnička stanica "Dunav" — Botanička bašta — Narodna skupština — Terazije — blok zgrada ministarstava — Glavna železnička stanica, kao i na Čukarici, gde su nemačke jedinice bile odsečene od svojih snaga u gradu.

=== Proboj korpusne grupe Štetner ===

[[15. 10.|15. oktobra]] uveče ispoljio se napad grupe "[[Walter Stettner|Štetner]]" iz pravca [[Smederevo|Smedereva]] na položaje [[peta krajiška divizija NOVJ|5.]] i [[21. srpska divizija NOVJ|21. divizije NOVJ]] i sovjetske jedinice u zahvatu smederevskog druma prema centru grada. Ove jedinice su na svaki način težile da se spoje sa grupacijom koja se branila u centru grada. One su sa izuzetnom upornošću prodirale preko Zvezdare, duž Bulevara kralja Aleksandra i preko Konjarnika. Razvile su se izuzetno oštre borbe. Njihov napad je zaustavljen uz velike gubitke. Tokom [[16. 10.|16. oktobra]] [[Druga proleterska brigada NOVJ]] i 36. gardijska tenkovska brigada Crvene armije preduzele su protivnapad na ovu grupaciju, okružili i uništili jedan njen deo u okolini škole "Vojislav Ilić".

Tokom [[16. 10.|16. oktobra]] snage grupe "Štetner" nastavile su sa još većom rešenošću i po cenu velikih gubitaka napade usmerene na prodor u centar grada. Ovi napadi slomili su se o odlučnu odbranu sovjetskih i jugoslovenskih snaga.

Suočen sa dramatičnim gubicima i izvesnošću neuspeha, [[walter Stettner|general Štetner]] odlučio se na manevar. Napustivši svu mehanizaciju, [[17. 10.|17. oktobra]] usmerio je svoju grupaciju južno od Beograda, sa namerom da pokuša prodor u Beograd sa juga, dolinom Topčiderske reke. Istovremeno, [[17. 10.|17. oktobra]] ujutro, ojačane snage iz Beograda pokrenule su napad u pravcu juga, u susret Štetnerovoj grupaciji. Ovaj napad je međutim odbijen.

Štetnerova formacija naišla je na liniji reke Bolečice na položaje [[21. srpska divizija NOVJ|21. srpske divizije]] i uspela da ih potisne. Međutim, u rejon planine [[Avala|Avale]] pravovremeno je iz [[Beograd]]a upućena [[Jedanaesta krajiška divizija NOVJ|11. udarna divizija]] NOVJ. Na istočnom kraju [[Beograd]]a, iza fronta 21. divizije, koncentrisale su se takođe snage [[Peta krajiška divizija NOVJ|5. udarne divizije]], 15. gardijske mehanizovane brigade i 5. samostalne gardijske motorizovane brigade. Tokom 18. i 19. oktobra iz Beograda su izvučene [[Šesnaesta vojvođanska divizija NOVJ|16.]] i [[36. vojvođanska divizija NOVJ|36. divizija]] u cilju presretanja Štetnerove grupacije.

{{izdvojeni citat|Kad smo stigli na dva kilometra iza raskršća pod Avalom idući ka Ralji, napad na Nemce bio je u punom jeku. Nekoliko hiljada Nemaca uspelo je da pređe kragujevački drum i prugu Beograd — Ralja pokušavajući da se probije ka Savi. Crvenoarmejci su brzo postavljali topove. Kaćuše zasviraše u pravcu Ripnja. Stajao sam pored jednog našeg mitraljeza koji je tukao po Nemcima. Dole kraj druma išli su na juriš Rusi u svojim belim uniformama, a pored njih naši Kozarčani. Došao je praznik i na naše ulice. Deca Kozare ispod Avale s crvenoarmejcima jurišaju na Nemce! A kako nam je Pavelić bacao letke 1942 objavljujući da je Kozara »poražena«: »Crvena armija je daleko na dve i po hiljade kilometara i nikad se s njom nećete sresti.«<ref>Vladimir Dedijer: DNEVNIK, treća knjiga https://www.znaci.org/00003/492.htm</ref>|[[Vladimir Dedijer]], ratni dnevnik.}}

U sukobu sa ovim snagama grupa generala Štetnera razbijena i velikim delom uništena. [[Walter Stettner|General Štetner]] poginuo je u borbama na Avali [[18. 10.|18. oktobra]], a njegove preostale snage narednih dana u grupama su se probijale prema nemačkom mostobranu u [[Šabac|Šapcu]], napadane i uništavane od jedinica XII korpusa i [[31. srpska brigada NOVJ|31. srpske brigade]].

{{Wikisource| Izveštaj komandanta Armijske grupe "Srbija" od 4. novembra 1944.}}

=== Oslobođenje centra grada ===

Tokom [[17. 10.|17.]] i [[18. 10.|18. oktobra]], prodirući u pravcu Kalemegdana, [[Osma crnogorska brigada NOVJ|8. brigada]] [[prva proleterska divizija NOVJ|1. proleterske divizije]], zajedno s jedinicama Crvene armije, došla je do zgrade "Albanija", a [[prva proleterska udarna brigada|1. proleterska brigada]] osvojila je zgradu [[Narodno pozorište|Narodnog pozorišta]] i Ratnički dom. Borbe su se vodile iz ulice u ulicu, od kuće do kuće, i unutar zgrada. Grupa boraca [[Prva proleterska udarna brigada|Prve proleterske]] upala je u zgradu narodnog pozorišta iz ulice Braće Jugovića, pod vatrom se prebacila kroz pozorišnu salu i, jednu po jednu, ručnim bombama uništila grupe Nemaca u prednjem delu zgrade i na spratu.

[[Prva lička brigada NOVJ|1. brigada]] [[Šesta lička divizija|6. proleterske divizije]] likvidirala je otpor u nekoliko utvrđenih zgrada kod crkve i fabrike šećera na Čukarici. Jedinice [[17. slavonska brigada NOVJ|17. brigade]] [[28. slavonska divizija NOVJ|28. divizije NOVJ]], u sadejstvu sa četom sovjetskih boraca, zauzele su fabriku šećera.

Do kraja dana [[18. 10.|18. oktobra]], posle žestokih petodnevnih uličnih borbi, neprijatelj je u gradu bio pritisnut ka Savi. Osobito krvave borbe vodile su se za jako utvrđenu zgradu Ministarstva saobraćaja (danas Železnički muzej), Glavnu železničku stanicu, hotel "Moskvu", Gradsku opštinu i Radionicu vojne odeće. Do kraja [[19. 10.|19. oktobra]] neprijatelj je držao u svojim rukama samo [[Kalemegdan]], zgradu "Albanija", Terazije, uži rejon Savskog mosta i Čukaricu. Zatim je počeo da napušta i ova poslednja uporišta, užurbano prebacujući svoje trupe na levu obalu Save.

U noći [[19. 10.|19]]/[[20. 10.|20. oktobra]] zauzeta je zgrada "Albanija", u to vreme najviša u [[Beograd]]u. Borac Mladen Petrović je, rizikujući život, na zgradi istakao trobojku s crvenom petokrakom.

[[Datoteka:Krajišnici na grobu palog druga.jpg|minijatura|Krajišnici na grobu palog druga u bici za oslobođenje Beograda]]

U zoru [[20. 10.|20. oktobra]] preostale nemačke snage iz Beograda užurbano su se povlačile preko savskog mosta na levu obalu, ometani od sovjetske avijacije i artiljerije. Inžinjerci su izvršili pripreme da po povlačenju svojih jedinica, sruše most. Međutim, ovaj plan omeo je penzionisani učitelj Miladin Zarić<ref>[http://www.politika.rs/rubrike/Drustvo/Uchitelj-koji-je-spasao-Stari-savski-most.sr.html Učitelj koji je spasao Stari savski most („Politika“, 17. oktobar 2009.)]</ref>. On je stanovao u blizini mosta, u Karađorđevoj ulici br. 69. Pošto je imao minersko iskustvo iz [[Balkanski ratovi|Balkanskih ratova]], uočio je pravi trenutak, izašao na most i presekao provodnike.

Nemačko iznenađenje odmah su iskoristili delovi 13. gardijske mehanizovane brigade i delovi 814. i 211. streljačkog puka Crvene armije, [[Prva lička brigada NOVJ|Prva lička]] i [[Trinaesta proleterska brigada NOVJ|13. proleterska brigada]], prebacili se preko mosta i, uz podršku artiljerije sa Kalemegdana, formirali mostobran na levoj obali Save. U toku prebacivanja Nemci su pokušali nekoliko samoubilačkih napada na most, ali bez uspeha.

{{izdvojeni citat|U večernjim časovima je preduzet poslednji pokušaj razaranja Savskog mosta. Odvažni prodor jednog kamiona, napunjenog eksplozivom, pod zaštitom 4 jur[išna] topa, dospeo je, doduše, kroz neprijateljske redove sve do početka mosta, ali su tamo kamion, kao i 2 prateća jur[išna] topa, pogođeni koncentrisanom vatrom protivtenkovskih topova. Usled paljenja tovara u kamionu, most je ponovo bio samo neznatno oštećen.<ref>Izveštaj komandanta Armijske grupe "Srbija" od 4. novembra [[1944]]., Arhiv vojnoistorijskog instituta</ref>|Izveštaj komandanta Armijske grupe "Srbija" od 4. novembra 1944.}}

Tokom noći [[20. 10.|20.]]/[[21. 10.|21. oktobra]] borbena grupa "Cimerman" sa Čukarice prebacila se čamcima na levu obalu Save, gde je napadnuta i delimično razbijena od [[Prva lička brigada NOVJ|Prve ličke brigade]].

== Rezultat operacije ==

[[Datoteka:Zdanov-i-Dapcevic.jpg|minijatura|Sovjetski general [[Vladimir Ždanov]] i jugoslovenski general [[Peko Dapčević]] oktobra 1944. godine u oslobođenom Beogradu.]]

[[Datoteka:Partizani u oslobođenom Beogradu 1944.jpg|minijatura|Partizanska konjica u ulici Ive Lole Ribara u oslobođenom Beogradu 1944.]]

[[File:Oslobođenje Beograda oktobra 1944.jpg|thumb|Narod slavi oslobođenje Beograda oktobra 1944.]]

{{izdvojeni citat|Ruske trupe zavladale su Beogradom, a nam je pošlo za rukom da sve jedinice prebacimo preko Save. Tako je Titu, "oslobodiocu", tek uz pomoć Rusa uspelo da zavlada Srbijom i Beogradom. Pre toga pokušao je, sam, bezuspešno, tri puta da uđe u Srbiju: jesen 1943, mart/april 1944 i jul/avgust 1944.<ref name="Živković">{{Cite web |title=Nikola Živković, Srbi u Ratnom dnevniku Vrhovne komande Vermahta |url=http://www.scribd.com/doc/34075047/Srbi-u-Dokumentima-Vermahta |access-date=2012-11-13 |archive-date=2016-08-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160803153944/http://www.scribd.com/doc/34075047/Srbi-u-Dokumentima-Vermahta }}</ref>|Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 18. oktobra 1944.}}
{{izdvojeni citat|Nekoliko dana posle oslobođenja grada, Tito je stigao u Beograd i prisustvovao paradi jedinica koje su ga oslobodile. Stojeći kraj Tita na počasnoj tribini, bilo je nemoguće a da me duboko ne gane prizor iscepanih, od borbe iscrpljenih partizana različitog rasta i uzrasta, koji su koračali ispred nas.

Veterani sa Solunskog fronta i balkanskih ratova koračali su pored dečaka od šesnaest i sedamnaest godina; tu i tamo u stroju bi bila poneka devojka, s puškom i rancem, pored muškaraca; neki su bili visoki, a neki niski. Svi su imali neobičnu zbirku oružja i različitu opremu, a bilo im je zajedničko samo jedno: sve je bilo zaplenjeno od neprijatelja u borbi.<ref>https://www.znaci.org/00001/1_17.htm</ref>|[[Fitzroy MacLean|Ficroj Meklejn]]}}

Dvadesetog oktobra, nakon šestodnevnih teških borbi, Beograd je bio konačno slobodan. Mnoštvo građana izašlo je na ulice da bi oduševljeno pozdravilo oslobodioce.

U borbama za oslobođenje [[Beograd]]a od [[14. 10.|14.]] do [[20. 10.|20. oktobra]] poginula su '''2.953''' borca NOVJ i oko '''960''' crvenoarmejaca. Većina poginulih boraca sahranjena je na [[Groblje oslobodilaca Beograda 1944|Groblju oslobodilaca Beograda]]. Između ostalih, poginuli su:

- [[politički komesar]] [[Peta krajiška brigada|Pete krajiške (kozarske) NOU brigade]] [[Mahmut Ibrahimpašić Mašo]], [[narodni heroj Jugoslavije|narodni heroj]]<br />
- komesar Prvog bataljona [[Prva proleterska udarna brigada|Prve proleterske brigade]] [[Blažo Popivoda]], narodni heroj<br />
- zamenik komandanta Prvog bataljona Prve proleterske brigade [[Dušan Milutinović]], narodni heroj<br />
- komandant Četvrtog bataljona [[Druga liča proleterska NOU brigada|Druge ličke brigade]] Milan Drakulić<br />
- komandant Četvrtog bataljona [[Osma crnogorska brigada|Osme crnogorske brigade]] [[Milisav Đurović]], narodni heroj<br />
- komandant Četvrtog bataljona 21. slavonske brigade [[Stojan Rekić]]<br />
- zamenik komandanta Drugog bataljona 21. slavonske brigade [[Stanko Milošević]]<br />
- načelnik štaba 21. slavonske brigade [[Petar Okulić]]<br />
- komandant Prvog bataljona [[Prva lička proleterska udarna brigada|Prve ličke brigade]] [[Jandre Žunić]]<br />
- politički komesar Drugog bataljona Prve ličke brigade [[Jovo Ćopić]]

Ordenima i medaljama [[Sovjetski Savez|Sovjetskog Saveza]] za podvige tokom operacija odlikovano je oko 300 boraca NOVJ.

Nemačke oružane snage imale su oko 15.000 poginulih, među kojima obojica komandujućih generala, i oko 9.000 zarobljenih.<ref>Grupa sovjetskih i jugoslovenskih autora: Beogradska operacija, Beograd 1966</ref>

Tokom operacije oslobođena je celokupna teritorija Srbije severno od doline Zapadne Morave i istočno od Velike i Južne Morave. Armijska grupa "Srbija", specijalno obrazovana za odbranu Srbije, teško je poražena, naneti su joj nenadoknadivi gubici i izbačena je sa svog terena. Komandant Jugoistoka je [[3. 11.|3. novembra]] rasformirao je štab Armijske grupe "Srbija" i izrazio priznanje i zahvalnost štabu i jedinicama na junačkom otporu nadmoćnim snagama. Nad nemačkim snagama u [[Srem]]u preuzeo je komandu štab LXVIII korpusa. Ometen je plan vrhovne komande Vermahta o stvaranju fronta na istočnoj granici Srbije, ugroženo je izvlačanje Armijske grupe "E" iz Grčke i stvorena je povoljna osnovica za dalje ofanzivne akcije. Beogradska operacija bila je važan korak u konačnom rušenju [[nacionalsocijalizam|nacističke]] [[Nemačke]].

Oslobođeni Beograd postao je sedište vlade i ostalih državnih institucija nove Jugoslavije. Vrhovni komandant NOVJ maršal [[Josip Broz Tito|Tito]] pohvalio je i odlikovao veliki broj boraca i starešina jedinica NOVJ i Crvene armije koje su učestvovale u operaciji.

=== Značaj Beogradske operacije za odvijanje rata ===

[[Datoteka:Zarobljeni Nedićevi oficiri, Beograd 1944.jpg|thumb|Zarobljeni oficiri kvislinga Milana Nedića prilikom oslobođenja Beograda, oktobra 1944.]]
[[Datoteka:Oslobođenje Beograda 1944.jpg|thumb|Crvenoarmejac okružen narodom u oslobođenom Beogradu.]]

Pored neospornog privrednog i političkog značaja, bitka za [[Beograd]] imala je velik i dalekosežan operativni značaj na odvijanje rata u [[Evropa|Evropi]]. [[Beograd]] je bio ključni saobraćajni čvor za nemačke snage u jugoistočnoj [[Evropa|Evropi]]. Uspešnim i brzim ovladavanjem ovim ključnim čvorom, saveznici ([[Crvena armija]] i [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]]) doveli su [[Armijska grupa E|Armijsku grupu E]] u tešku poziciju i izolaciju. Ovim uspehom kompromitovana je ne samo od Vrhovne komande zahtevana "plava linija" [[Đerdapsko jezero|Đerdap]] - [[Skoplje]] - [[Skadar]], nego i potencijalna linija fronta na [[Morava|Moravi]]. Kao jedina realna linija fronta nakon poraza u Beogradskoj operaciji, nametala se linija reke [[Drina|Drine]]. Međutim, na [[Drina|Drini]] tada praktično nije bilo nemačkih trupa. Njihova glavnina nalazila se 300 kilometara jugoistočno.

Naslanjajući se na ovaj uspeh, [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] je uspela da parališe gotovo svaki uticaj dve nemačke strategijske formacije sa pola miliona vojnika - [[Armijska grupa E|Armijske grupe E]] i [[Druga oklopna armija (Nemačka)|Druge oklopne armije]] - na dejstva severno od [[Drava|Drave]]. To je omogućilo prodor [[Treći ukrajinski front Crvene armije|Trećeg ukrajinskog fronta]] preko [[Dunav]]a tokom [[novembra]] i [[decembra]] [[1944]], što je dovelo do krize ukupne nemačke odbrane. Od novembra do marta Nemci su radi saniranja ove krize dovlačili trupe iz [[Italija|Italije]], sa zapadnog i sa istočnog fronta u [[Mađarska|Mađarsku]]. Dovođenje [[6. oklopna armija (Nemačka)|6. oklopne armije]] iz Ardena i [[4. SS oklopni korpus|4. SS oklopnog korpusa]] sa [[Visla|Visle]] u [[Mađarska|Mađarsku]] bilo je od bitnog značaja za kolaps ovih frontova tokom [[februar]]a i [[mart]]a 1945. i brzo okončanje rata (više informacija u člancma [[Operacija Friligservahen marta 1945.]] i [[Ofanziva Trećeg ukrajinskog fronta u južnoj Mađarskoj]].

Oslobođenjem Beograda Jugoslavija je bila na početku svog ponovnog formiranja, čvrst status u antifašističkoj koaliciji nije temeljila na grupama koje su štampale letke i vršile sabotaže, već na dobro organiziranoj i snažnoj armiji, a partizani su u Srbiji stekli materijalne i ljudske resurse za konačno oslobođenje zemlje da bi je, što je posebno važno, oslobodili bez neposrednog učešća savezničkih vojnika.<ref name="Švarm">{{Cite web |title=Oslobođenje Beograda: Naši tragični, slavni i veliki dani |url=http://www.vreme.com/cms/view.php?id=891549&print=yes |access-date=2012-07-15 |archive-date=2020-06-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200603110346/https://www.vreme.com/cms/view.php?id=891549&print=yes }}</ref>

== Postupak prema zarobljenicima i poginulim vojnicima ==

[[Datoteka:Bundesarchiv Bild 101I-680-8282-29A, Balkan, Soldaten auf Schützenpanzer.jpg|mini|desno|Nemački vojnici se povlače iz Beograda]]

[[Datoteka:Bundesarchiv Bild 183-J28413, Jugoslawien, deutscher Rückzug.jpg|mini|desno|[[Proboj Armijske grupe E kroz istočnu Bosnu|Proboj Nemaca kroz istočnu Bosnu]] nakon oslobođenja Beograda]]

Preko '''20.000''' ljudi stradalo je u oštrim borbama u završnoj fazi Beogradske operacije. U ovoj fazi beogradsko bojište postalo deo [[Istočni front (Drugi svetski rat)|Istočnog fronta]]. Borbe je karakterisala surovost i žestina karakteristična za [[Drugi svjetski rat|Drugi svetski rat]] na tlu [[Jugoslavija|Jugoslavije]], prožeta surovošću i žestinom Istočnog fronta.

Britanski izaslanik pri [[Vrhovni štab NOVJ|Vrhovnom štabu NOVJ]] [[Fitzroy MacLean|Ficroj Meklejn]] plastično je opisao atmosferu u vojskama neposredno nakon bitke:

{{izdvojeni citat|Od našeg novopečenog prijatelja saznali smo da je te noći krupna neprijateljeva jedinica, koja se u odstupanju i metežu odvojila od glavnine, očajnički pokušavala da se probije i pređe deo puta na ovom mestu, kako bi se pridružila nemačkim snagama u Beogradu pre no što bude sasvim odsečena. Rezultat je bio izuzetno žestoka borba koja je čitave noći po kiši i u mraku besnela na ovom delu puta. Sada više nije bilo sumnji u ishod. Praktično je čitava neprijateljeva jedinica od više hiljada ljudi bila uništena. Put je ponovo bio manje-više slobodan. Preostalo je samo da se unište izolovana žarišta otpora.

Sećanje na ovu pobedu i pokolj neprijatelja posle toga očigledno je oraspoložilo poručnika. Dok je ispijao toplo mleko, njegovo široko, mongoloidno lice ozarilo se osmehom. On je, poverio nam se, mrzeo Nemce više no išta drugo na svetu. Borio se protiv njih već tri godine i utvrdio da su brutalni i nehumani neprijatelji. Oni su osvojili i uništili njegovo selo i zaklali mu majku i sestre. Njegov jedini brat poginuo je u borbi protiv njih. Sad je bio srećan što vidi da su konačno dotučeni i smrvljeni. U ovoj poslednjoj bici nisu zarobili mnogo Nemaca. Upitao sam ga šta rade sa zarobljenicima? — Ako se predaju u velikim grupama — rekao je — onda ih vraćamo u bazu; ali ako ih — dodao je — ima samo nekoliko, onda se ne mučimo — namignuo je. Pitao sam se samo koliko zarobljenika predstavlja veću grupu?

Saznavši sada da je drum pred nama manje-više slobodan, nastavili smo put. Dosad smo nailazili samo na poneki leš, ispružen u blatu, pored olupina tenkova i topova. Sada su leševi bili nagomilani sa strane puta, jedan preko drugog, u sivim uniformama Vermahta, neki bez čizama i uniformi, ostavljeni polugoli; stotine i stotine njih, sa izobličenim bledim licima i ukaljani blatom, zelenkastosivim na zelenkastosivoj koži. Dok smo prolazili, mučni zadah smrti gušio nas je i teško se osećao u vazduhu.

Jedinice koje su pokušavale da se probiju bile su sastavljene na brzu ruku od ostataka nekih pet-šest različitih divizija i, posmatrajući mrtve, prepoznavali smo poznate oznake: runolist "Prve alpske divizije" i dvostruku munju divizije "Princ Eugen". Kolo sreće se zaista okrenulo otkako smo stajali licem u lice sa ovim istim jedinicama u onim ranim, opasnim danima u bosanskim planinama.

Nešto dalje prošli smo kraj velike grupe zarobljenika koji su išli u suprotnom pravcu. Mnogi su bili samo u košuljama i gaćama, i tresli su se cupkajući na jesenjoj hladnoći, lica sivih od vetra i straha, nalik na lica njihovih mrtvih drugova. Dok smo ih posmatrali, stražar je skinuo čizme sa jednog od njih, koje su nekako ostale neprimećene, i navukao ih, a njihov bivši vlasnik nastavio je put bosonog.

'''Ubrzo posle toga Vivijen mi pokaza nešto sa strane puta. Okrenuvši se u pravcu u kome je pokazivao, ugledao sam preko stotinu tela u redovima, jedna preko drugih, kao kegle oborene jednom loptom. Oni, očigledno, nisu poginuli u bici. — Mala grupa — reče Vivijen.'''<ref>Ficroj Maklejn, Rat na Balkanu Beograd 1980</ref>}}

Posle rata jugoslovenske vlasti uredile su [[Groblje oslobodilaca Beograda 1944|Spomen-groblje oslobodilaca Beograda]] za žrtve na strani sila pobednica. U groblju je sahranjen znatan deo poginulih boraca [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] i gotovo svi crvenoarmejci. Tradicionalno su na godišnjice bitke na groblju održavane svečanosti u čast poginulih boraca, kojima su prisustvovali i gosti iz [[Sovjetski Savez|Sovjetskog Saveza]]. Dolazeći u [[Beograd]] na proslavu dvadesetogodišnjice pobede, u avionskoj nesreći na [[Avala|Avali]] poginula je grupa sovjetskih veterana na čelu sa komandantom 4. gardijskog mehanizovanog korpusa [[Vladimir Ivanovič Ždanov|V. I. Ždanovim]].

Poginuli [[Nemci]], koji su bili višestruko brojniji, pokopani su u neobeležene zajedničke grobnice. Povodnom 60-godišnjice bitke i inicijativa u nemačkoj štampi da se nemački vojnici konačno dostojno sahrane, Branimir Gajić i Milorad Ivanović, novinari ''Media Focus-a'', nevladine organizacije posvećene istraživačkom novinarstvu, proveli su istraživanje. Prema njihovim nalazima, na teritoriji grada [[Beograd]]a postoji nekoliko masovnih grobnica u kojima su pokopani nemački vojnici. Verovatno najveća je na mestu stadiona [[FK Obilić|fudbalskog kluba "Obilić"]] na Lekinom brdu, ispod samog terena, gde je sahranjeno više hiljada pripadnika Štetnerove grupacije. Postoji takođe masovna grobnica u parku na Autokomandi, kod [[FK Crvena zvezda|Zvezdinog]] stadiona, i u parkiću kod [[Železnički muzej u Beogradu|Železničkog muzeja]].

== Povezano ==
* [[Bitka za Srbiju 1944.]]

== Izvori ==
{{reflist|2}}

== Literatura ==
* [https://www.znaci.org/00001/245.htm Grupa sovjetskih i jugoslovenskih autora: BEOGRADSKA OPERACIJA], Vojnoistorijski institut Beograd 1964.
* [https://www.znaci.org/00001/153.htm Oslobodilački rat naroda Jugoslavije, 2, prepravljeno i dopunjeno izdanje, knjiga 2] - Vojnoistorijski institut, Beograd 1963.
* Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom I - borbe u Srbiji, Vojnoistorijski institut, Beograd:
** [https://www.znaci.org/00001/4_1_11.htm knjiga 11] - 21. avgust - 10. septembar 1944.
** [https://www.znaci.org/00001/4_1_12.htm knjiga 12] - 11-30. septembar 1944.
** [https://www.znaci.org/00001/4_1_13.htm knjiga 13] - 1-15. oktobar 1944.
** [https://www.znaci.org/00001/4_1_14.htm knjiga 14] - 15-31. oktobar 1944.
* [https://www.znaci.org/00001/4_12_4.htm Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XII - nemački dokumenti, knjiga 4 - godina 1944. i 1945], Vojnoistorijski institut, Beograd 1975.
* [https://www.znaci.org/00001/236.htm Petar Višnjić: Bitka za Srbiju 1], Beogradska knjiga, Beograd 1984.
* [https://www.znaci.org/00001/237.htm Petar Višnjić: Bitka za Srbiju 2], Beogradska knjiga, Beograd 1984.

== Vanjske veze ==
{{Commonscat|Belgrade Offensive (1944)}}
* [http://vk.com/album-17299994_148503258 Ruske fotografije Beogradske operacije] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140409040614/http://vk.com/album-17299994_148503258 |date=2014-04-09 }} {{ru}}
* [https://www.znaci.org/00001/4_12_4_168.htm Nemački izveštaj o borbama za Beograd] {{sh}}
* [http://www.vojska.net/eng/world-war-2/operation/belgrade-1944/ Beogradska operacija] {{en}}
* [http://www.axishistory.com/index.php?id=1044 1. brdska divizija Vermahta] {{en}}
* [http://www.feldgrau.com/GebDiv.php?ID=1 1. brdska divizija Vermahta] {{en}}
* [http://www.novosti.rs/dodatni_sadrzaj/feljtoni.120.html?item_id=698 Operacija Beograd (feljton „Večernjih novosti“, 15-24. oktobar 2009)]{{Dead link|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{sr}}
* [http://www.novosti.rs/code/navigate.php?Id=10&status=jedna&vest=178339&title_add=Spomenici%20i%20po%20ulicama&kword_add=izlozba%20fotografija%2C%20drugi%20svetski%20rat Spomenici i po ulicama („Večernje novosti“, 6. maj 2010.)]{{Dead link|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [https://www.znaci.org/00001/31.htm Treća krajiška brigada - sjećanja boraca]
** [https://www.znaci.org/00001/31_234.htm Đuro Rodić: SUSRET SA CRVENOM ARMIJOM KOD MLADENOVCA]
** [https://www.znaci.org/00001/31_236.htm Nikola Pećanac: ULIČNE BORBE U BEOGRADU]
** [https://www.znaci.org/00001/31_237.htm Ilija Radulović: PETI BATALjON U BEOGRADU]

{{Drugi svetski rat u Jugoslaviji}}
{{Drugi svjetski rat}}

[[Kategorija:Bitke Drugog svjetskog rata na jugoslavenskom ratištu]]
[[Kategorija:NOB u 1944.]]
[[Kategorija:Beograd u Narodnooslobodilačkoj borbi]]
[[Kategorija:Srbija u Narodnooslobodilačkoj borbi]]
[[Kategorija:Borbe između NOVJ i Nemaca]]
[[Kategorija:Operacije NOVJ]]
[[Kategorija:Bitka za Srbiju 1944.]]
[[Kategorija:Zajedničke operacije NOVJ i Saveznika]]
[[Kategorija:Napadi na utvrđene gradove u Narodnooslobodilačkoj borbi]]
[[Kategorija:Jugoslavensko-sovjetski odnosi]]
[[Kategorija:Bitke Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije]]