Izvorni kod stranice 1. proleterska udarna brigada

{{Vojna jedinica
|jedinica= <span style="font-size: medium;">'''1. proleterska udarna brigada'''
|deo='''[[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOV i PO Jugoslavije]]'''
|slika= Tito predaje zastavu Prvoj proleterskoj brigadi.jpg
|opis_slike=''Vrhovni komandant [[Josip Broz Tito|Tito]] predaje vojničku zastavu I proleterskoj brigadi u Bosanskom Petrovcu 7. novembra 1942. godine.''
|vreme=[[21. 12.|21. decembar]] [[1941]].
|mesto=[[Rudo, Bosna i Hercegovina|Rudo]]
|formacija=šest [[bataljon]]a
|jačina= '''1.200''' vojnika i oficira
|komandant='''[[Koča Popović]]'''
|politički komesar='''[[Filip Kljajić|Filip Kljajić Fića]]'''
|bitke= [[Borbe za Istočnu Bosnu 1942.]]<br />[[Borbe za Jajce 1942.]]<br />[[Borbe za Livno 1942.]]<br />[[Napad NOVJ na Teslić 1943.|Napad na Teslić 1943.]]<br />[[Operacija Weiss|Operacija Vajs]]<br />[[Bitka na Neretvi]]<br />[[Bitka na Sutjesci]]<br />[[Napad NOVJ na Vlasenicu 1943.|Napad na Vlasenicu 1943.]]<br />[[Napad NOVJ na Zvornik 1943.|Napad na Zvornik 1943.]]<br />[[Desant na Drvar]]<br />[[Bitka za Srbiju 1944.]]<br />[[Beogradska operacija]]<br />[[Sremski front]]
|odlikovanja=[[Orden narodnog heroja]]<br />[[Orden narodnog oslobođenja|Orden nar. oslobođenja]]<br />[[Orden partizanske zvijezde|Orden partizanske zvezde]]<br />[[Orden bratstva i jedinstva]]<br />[[Orden zasluga za narod]]
}}
{{Wikisource|Naredba o osnivanju Prve proleterske brigade}}
'''Prva proleterska narodnooslobodilačka udarna brigada''' (skraćeno '''''1. proletbrigada'''''<ref>https://znaci.org/dokument.php?br=5436</ref>) je bila prva [[narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|partizanska]] [[brigada]] u okupiranoj Jugoslaviji. Tokom rata je važila za elitnu jedinicu [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije]].

Prva proleterska udarna brigada je u 1.240 ratnih dana imala 530 većih i manjih [[Bitka|borbi]], tj. gotovo svaki drugi dan je provela u borbi. Ostali dani su uglavnom provedeni u iscrpljujućim [[marš]]evima.

Prva proleterska brigada je na svom ratnom putu prešla više od '''20.000''' kilometara. U njenim borbama borilo se više od '''22.000''' ljudi iz cele [[Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija|Jugoslavije]]. Imala je više od '''7.500''' poginulih, ranjenih i nestalih boraca, a izbacila je iz stroja više hiljada neprijateljskih vojnika. Dala je više od '''3.000''' rukovodilaca i '''83''' [[narodni heroj Jugoslavije|narodna heroja Jugoslavije]].

== Naziv ==
{{main|Proleterske brigade}}
Izraz ''[[proletarijat|proleter]]'' je značio ideološko određenje, odnosno [[društvena klasa|društvenu klasu]] koja sukladno [[marksizam|marksističkoj]] doktrini o [[diktatura proletarijata|diktaturi proletarijata]] treba provesti socijalističku revoluciju. Prefiks ''proleterska'' je činio jasnu distancu od ''[[buržoazija|buržoaskih]]'' snaga. Zbog ovog prideva, [[Kominterna]] je više puta kritikovala [[Komunistička partija Jugoslavije|KPJ]], tražeći da se izbaci „[[proletarijat|proleterska]]" ispred naziva brigade i da se prestane sa „sličnim lapsusima" koji liju vodu na mlin neprijateljima naroda u zemlji i u inostranstvu.<ref>B. Petranović, Istoriografija i revolucija, Beograd, 1984, 479.</ref><ref name="Đurić">[http://www.nin.co.rs/2001-06/14/18367.html Tito između Hitlera i Staljina]</ref>

Međutim, kasnije tokom samog rata izraz ''proleter'' je izgubio svoje ideološko značenje, te je umjesto toga postao sinonim za najelitnije partizanske formacije. Tako su naziv proleterska dobijale "obične" brigade koje bi se posebno istakle u borbi.

== Formiranje ==

Formirana je [[21. 12.|21. decembra]] [[1941]]. godine u [[Rudo, Bosna i Hercegovina|Rudom]], od partizanskih ustanika, nakon [[Povlačenje partizana u Sandžak 1941.|povlačenja u Sandžak]]. Odluku o formiranju Prve proleterske brigade doneo je [[Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije|Centralni komitet KPJ]]. Na dan formiranja imala je šest bataljona (četiri iz [[Srbija|Srbije]] i dva iz [[Crna Gora|Crne Gore]]) ukupne jačine '''1.200''' boraca. Prvi komandant brigade bio je [[Koča Popović]], a [[politički komesar]] [[Filip Kljajić|Filip Kljajić Fića]].

== Borbeni put Prve proleterske ==
{{main|Napadi na garnizone NDH}}

=== 1942: Borbe u istočnoj Bosni ===
{{main|Igmanski marš|Fočanska republika|Borbe za Istočnu Bosnu 1942.|Operacija Trio}}

[[Datoteka:Prva proleterska Foca 1942.jpg|minijatura|Borci 4. kraljevačkog bataljona Prve proleterske brigade na putu [[Foča]] - [[Goražde]], [[1. 5.|1. maja]] [[1942]].]]

Krajem decembra [[1941]]. godine, Prva proleterska brigada je zajedno sa [[Vrhovni štab NOVJ|Vrhovnim štabom]], prešla u istočnu [[Bosna (regija)|Bosnu]]. U toku [[Gušenje ustanka u istočnoj Bosni|Druge neprijateljske ofanzive]], od [[17. 1.|17]]. do [[23. 1.|23. januara]] [[1942]]. godine vodila je više borbi: na [[Pjenovac|Pjenovcu]], kod [[Rogatica|Rogatice]], [[Vareš]]a, [[Han Pijesak|Han Pijeska]] i Bijelih Voda. Glavnina brigade je izvela [[Igmanski marš|marš preko planine Igman]], pri temperaturi od -32 stepena. Posle završetka Druge ofanzive, ponovo preduzima značajne poduhvate u istočnoj Bosni.

U Trećoj neprijateljskoj ofanzivi zajedno sa [[Druga proleterska udarna brigada|Drugom proleterskom brigadom]], dejstvovala je u istočnoj Bosni, [[Crna Gora|Crnoj Gori]], Hercegovini i u teškim borbama (Polja Kolašinska, [[Durmitor]], [[Hercegovina]]) znatno pomogla uspešno povlačenje partizanskih snaga u rejon Tromeđe.

Početkom juna 1942. godine, delovi 1. proleterske brigade su izveli akciju spasavanja ranjenika i bolničkog osoblja iz četničkog ropstva.<ref name="Izvještaj od 6. juna 1942"/> Naime, u [[Zvijerina|Zvijerinu]] se nalazila bolnica Operativnog štaba za Hercegovinu. [[Vrpolje Ljubomir|Ljubomirski]] četnici [[Savo Kovač|Save Kovača]] su upali u selo i zarobili ranjenike i bolesnike. Posle nekoliko časova, noću 2. juna, delovi 1. udarnog hercegovačkog bataljona i 1. proleterske brigade napali su četnike, i nakon borbe u kojoj je bilo nekoliko pogunulih na obe strane, oslobodili svoje ranjenike:

{{citiranje|Svi ranjenici su spaseni, uključujući one koji nisu mogli sami da se kreću — oni su danas stigli ovamo sa nama. Oslobođeni su i drugovi [[Fjodor Mahin|Mahin]] i [[Bora Prodanović]], koji su bili zarobljeni. Četnici su odveli drugove Rada Pravicu, Husrefa Čišića, dve bolničarke i još tri druga.<ref name="Izvještaj od 6. juna 1942">[https://znaci.org/dokument.php?br=11460 Izvještaj štaba Prve proleterske brigade od 6. juna 1942 god. Vrhovnom štabu NOP i DV Jugoslavije o pokretima i akcijama brigade i o situaciji u istočnoj Hercegovini za vrijeme Treće neprijateljske ofanzive]</ref>|Izvještaj štaba Prve proleterske brigade od 6. juna 1942}}

[[Husref Čišić]], koji je rukovodio kulturno-prosvjetnim radom u 1. hecegovačkom bataljonu, je mučen i ubijen (bačen u Vidušku jamu, sa još nekoliko zarobljenih<ref>https://partizansko.info/partizan/husref-h-cisic/</ref>), a [[Rade Pravica]], politički komesar Sitničkog partizanskog odreda, je predat Italijanima koji su ga jula 1942. streljali.<ref>https://znaci.org/00001/11_2_1.pdf</ref>

=== 1942: Pohod u Bosansku krajinu ===
{{Glavni članak|Pohod proleterskih brigada u Bosansku krajinu}}
U sastavu Udarne grupe [[Proleterske brigade|proleterskih brigada]] pošla je, [[24. 6.|24. juna]] [[1942]]. godine, u pohod na [[Bosanska Krajina|Bosansku krajinu]]. U pohodu je učestvovala u borbama na pruzi [[Sarajevo]]-[[Mostar]] i rušenju ove saobraćajnice, oslobođenju [[Konjic]]a ([[8. 8.|8. avgusta]] [[1942]]), zatim u borbama oko [[Bugojno|Bugojna]], [[Tomislavgrad|Duvna]] i [[Šujica|Šujice]], za oslobođenje [[Livno|Livna]] i drugim poduhvatima. Vodila je više borbi u nadiranju prema [[Imotski|Imotskom]] i oslobodila nekoliko mesta. Sedmog oktobra 1942. godine učestvovala je u oslobođenju [[Ključ (grad)|Ključa]], a do kraja oktobra angažovana je u borbama sa [[četnici]]ma i italijanskim snagama oko [[Bosansko Grahovo|Bosanskog Grahova]].

U sastav [[Prva proleterska divizija NOVJ|Prve proleterske divizije]] ušla je [[1. 11.|1. novembra]] [[1942]]. godine, a sedam dana kasnije u [[Bosanski Petrovac|Bosanskom Petrovcu]] od Vrhovnog komandanta NOV i POJ [[Josip Broz Tito|Josipa Broza Tita]] dobila je proletersku zastavu. U skladu sa planom Vrhovnog komandanta o prodoru snaga [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] u centralnu Bosnu, novembra i decembra [[1942]]. i januara [[1943]]. godine izvela je više poduhvata u dolini [[Vrbas (rijeka)|Vrbasa]] i centralnoj Bosni; u noći [[19. 11.|19]]/[[20. 11.|20. novembra]] uništila je jako neprijateljsko uporište Sitnicu; u noći [[25. 11.|25]]/[[26. 11.|26. novembra]] učestvovala je u oslobođenju [[Jajce|Jajca]]; u toku decembra je oslobodila [[Skender Vakuf / Kneževo|Skender-Vakuf]] i [[Kotor-Varoš]] i područje [[Jošavka|Jošavke]]; u toku januara delom svojih snaga učestvuje u oslobođenju [[Teslić]]a; u noći [[15. 1.|15]]/[[16. 1.|16. januara]] oslobodila je [[Prnjavor]]. Uspesi kod Teslića i Prnjavora bili su veliki: ubijeno je i ranjeno nekoliko stotina, a zarobljeno 2.000 neprijateljskih vojnika i zaplenjena velika količina ratnog materijala.

=== 1943: Bitka na Neretvi ===
{{glavni članak|Bitka na Neretvi}}
[[Datoteka:Koča Popović.jpg|thumb|[[Koča Popović]], komandant Prve proleterske brigade.]]
U Četvrtoj neprijateljskoj ofanzivi, u šestodnevnom maršu, prebacila se sa sektora [[Banja Luka|Banja Luke]], preko Šipraga, Bojske, [[Gornji Vakuf-Uskoplje|Gornjeg Vakufa]], na železničku prugu [[Sarajevo]]-[[Mostar]], pa je u noći [[17. 2.|17]]/[[18. 2.|18. februara]] likvidirala posade neprijatelja na odseku Raštelica-Brđani i posle toga vodila teške borbe na Ivan-sedlu i Bradini i delom snaga učestvovala u napadu na [[Konjic]]. 

Učestvovala je i u poznatom [[Protivudar kod Gornjeg Vakufa|protivudaru]] snaga [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] kod Gornjeg Vakufa, od [[3. 3.|3]]. do [[5. 3.|5. marta]] [[1943]]. godine, a potom zatvarala pravac [[Gornji Vakuf-Uskoplje|Gornji Vakuf]]-[[Prozor (BiH)|Prozor]].

=== 1943: Prodor NOVJ u Hercegovinu ===
{{glavni članak|Forsiranje Neretve|Prodor NOVJ u Hercegovinu (1943)}}

Posle forsiranja [[Neretva|Neretve]] u nastupanju Glavne operativne grupe NOVJ na istok, brigada prva nastupa opštim pravcem: Glatičevo, rejon [[Kalinovik]]a, Ustikolina. Od [[15. 3.|15]]. do [[17. 3.|17. marta]] razbila je [[jugoslovenska vojska u otadžbini|četničke]] snage kod Glavatičeva i na Lipeta planini, a u noći [[22. 3.|22]]/[[23. 3.|23. marta]] vodila je teške borbe sa četnicima kod [[Kalinovik]]a. U ovim borbama četnici su pretrpeli nekoliko teških poraza, a brigada je pohvaljena od Vrhovnog komanda. 

=== 1943: Bitka na Drini ===
{{glavni članak|Bitka na Drini (1943)}}

Krajem marta izbila je na [[Drina|Drinu]] kod Ustikoline. Prvo je pokušala da reku forsira iz pokreta, a pošto nije uspela, posle priprema, forsiranje je itvršila u noći [[8. 4.|8]]/[[9. 4.|9. aprila]] [[1943]]. godine. Vodila je žestoke borbe za Kapak i Krčino brdo. U borbi kod Ifsara ([[10. 4.|10]]. i [[11. 4.|11. aprila]]) učestvovala je u razbijanju znatnih delova italijanske divizije „Taurinenze“. Ovim borbama omogućen je prodor Glavne operativne grupe Vrhovnog štaba preko [[Drina|Drine]] u [[Sandžak]]. Krajem aprila vodila je žestoke borbe kod [[Goražde|Goražda]] sa [[369. legionarska divizija|369. nemačkom divizijom]].

=== 1943: Prodor NOVJ u Crnu Goru ===
{{glavni članak|Prodor NOVJ u Crnu Goru (1943)}}

[[10. maj]]a 1943. godine, kod sela Dobrakova (blizu Bijelog Polja), 2. bataljon 1. proleterske brigade, u višečasovnoj borbi, uništio je italijansku kolonu od 19 kamiona s posadom od 300 vojnika koja je išla iz Priboja za Bijelo Polje. Neprijatelj je pretrpeo gubitke od 150 mrtvih i 70 ranjenih, a zaplenjeno je 11 minobacača, 10 poluautomatskih mitraljeza i 150.000 metaka.<ref>https://znaci.org/dogadjaj.php?br=7643
</ref>

=== 1943: Bitka na Sutjesci ===
{{glavni članak|Bitka na Sutjesci}}
[[Datoteka:Komandant Danilo Lekić govori borcima uoči proboja na Sutjesci.jpg|minijatura|Komandant Prve proleterske brigade [[Danilo Lekić]] govori borcima uoči proboja.]]

U bici na Sutjesci prvih dana vodi borbe sa Prvom nemačkom brdskom divizijom na sektoru [[Bijelo Polje]], [[Mojkovac]], [[Tomaševo|Šahovići]]. Sa ovog sektora prebačena je na sektor [[Čelebić]]a, radi zaštite [[Centralna bolnica NOVJ|Centralne bolnice]] i zatvaranja pravca [[Foča]]-[[Čelebić]]. Posle sedmodnevnog marša, [[21. 5.|21. maja]] kod Čelebića je iz pokreta napala i razbila 13. domobransku pukoviju. Od tada do [[24. 5.|24. maja]] na ovom sektoru, zajedno sa drugim jedinicama, vodila je ogorčene borbe. Učestvovala je [[24. 5.|24]]. i [[25. 5.|25. maja]] u neuspelom pokušaju proboja jugoistočno od Foče. Do [[6. 6.|6. juna]] vodila je borbe u dolini [[Sutjeska (rijeka)|Sutjeske]], a [[8. 6.|8. juna]] je izbila na [[Zelengora|Zelengoru]]. [[10. 6.|10. juna]], u ranim jutarnjim satima, kod sela [[Balinovac]] je u jurišu pregazila borbenu grupu Höhne:
{{izdvojeni citat|Dobro pamtim. [[Danilo Lekić]] je komandovao: "Prva proleterska - juriš!!" I, verovatno, ja mislim da je to jedini put kad je cela Prva proleterska jurišala. Preko te čistine. Svi smo bili u istom streljačkom stroju. Prvi put,svi... I sve komande četa, i svi štabovi bataljona i štab brigade, i Španac (Danilo Lekic) i Plavi su bili u jurišu, i svi kuriri, i svi kuvari, i svi bolnicari... Sve je izaslo tu, koliko nas je bilo. Mi smo krenuli. I svi smo znali: nema nazad! Mi moramo tamo!<ref>[http://www.pobjeda.me/arhiva/?datum=2006-11-04&id=104565 Još jednom na Sutjesci]</ref>|[[Antonije Isaković]], jedan od učesnika}}

Jurišem na Balinovcu, [[10. 6.|10. juna]] [[1943]]. godine, brigada je probila neprijateljski obruč na Zelengori, a dva dana kasnije probila je novi obruč na komunikaciji [[Kalinovik]]-[[Foča]]. Probojem njemačkih linija na Balinovcu borci Prve proleterske omogućili su spas opkoljene glavnine NOVJ. U ovim borbama je Prva proleterska brigada izgubila 564 čovjeka.<ref name="Švarm"/> U vreme bitke na Sutjesci Srbi su činili nešto više od polovine ljudstva, Hrvati četvrtinu, Crnogorci osminu; ostalo razne nacije, uključujući i dvojicu Nijemaca.<ref name="Švarm">[http://www.vreme.com/cms/view.php?id=1113628 Filip Švarm, Smrt fašizmu – sloboda narodu]</ref>

U protivofanzivi Glavne operativne grupe u istočnoj Bosni u julu i avgustu vodila je više borbi ([[Vlasenica]], [[Drinjača (Zvornik)|Drinjača]], [[Zvornik]] i na pruzi [[Sarajevo]]-[[Zenica]]). U septembru dejstvuje u [[Dalmacija|Dalmaciji]], a u oktobru i novembru na širem području [[Travnik]]a.

=== 1943: Kapitulacija Italije ===
{{main|Kapitulacija Italije u Jugoslaviji|bataljon Garibaldi}}
[[File:Motorizovani i oklopni deo kolone 1. proleterske brigade na putu Split-Sinj, 20. septembra 1943.jpg|thumb|Motorizovani i oklopni deo kolone 1. proleterske brigade na putu Split-Sinj, 20. septembra 1943]]

Nakon kapitulacije Italije, početkom septembra 1943. godine, brigada učestvuje u zauzimanju bivših italijanskih garnizona. Nakon kapitulacije italije zaplenjena je veća količina oružja i nekoliko tanketa.<ref>https://znaci.org/00001/54_152.htm</ref> Tokom drugog dela septembra učestuje [[Bitka za Split (1943)|odbrani slobodnog Splita]] od Nemaca. 

1. proleterska brigada tada dobija i novi [[bataljon Garibaldi]], sastavljen od bivših italijanskih vojnika koji su prišli partizanima.

=== 1943-1944: Nemačka zimska ofanziva ===
{{main|Nemačka zimska ofanziva 1943/1944}}
U zimu [[1943]]/[[1944|44]]. godine i u proleće [[1944]]. godine dejstvuje oko [[Jajce|Jajca]], [[Mrkonjić grad]]a i Gerzova. 

U [[Desant na Drvar|drvarskoj operaciji]] vodi žestoke borbe na pravcu [[Mrkonjić grad]]-Mlinište i Mlinište-[[Glamoč]]. Iz zapadne Bosne kreće za [[Sandžak]], a na tom putu vodila je borbe na planinama Vranici, Zecu, Bitovnji i kod Trnova.

=== 1944: Oslobođenje Srbije ===
{{main|Bitka za Srbiju|Beogradska operacija|Sremski front}}
[[Datoteka:Prva proleterska brigada u Beogradu oktobra 1944.jpg|thumb|Prva proleterska brigada u [[Beograd]]u oktobra [[1944]].]]
U avgustu 1944. godine učestvuje u borbama u Sandžaku, a [[23. 8.|23. avgusta]] počeo je njen prodor u [[Srbija|Srbiju]]. Vodila je teške borbe sa Bugarskim snagama na [[Palisad]]u i sa jakim četničkim snagama na Jelovoj gori, kod [[Karan]]a, [[Kosjerić]]a i Varde, za oslobođenje [[Bajina Bašta|Bajine Bašte]] i [[Valjevo|Valjeva]] (septembra) i [[Ub]]a (oktobra). U [[Beogradska operacija|Beogradskoj operaciji]] istakla se u mnogim borbama. 

Od decembra [[1944]]. do aprila [[1945]]. godine dejstvuje na [[Sremski front|Sremskom frontu]]. 

=== 1945: Završne operacije ===

Učestvuje u proboju Sremskog fronta [[12. 4.|12. aprila]] [[1945]]. godine i učestvuje u više poduhvata u [[Srem]]u, [[Slavonija|Slavoniji]] i sve do [[Zagreb]]a. Poslednju borbu vodila je za oslobođenje [[Zagreb]]a, u koji ulazi [[9. 5.|9. maja]] [[1945]]. godine.

== Sastav Prve proleterske brigade ==

=== Prvi (crnogorski) bataljon ===
* [[komandant]] [[Petar Pero Ćetković|Pero Ćetković]], narodni heroj
* [[politički komesar]] [[Jovo Kapičić]], narodni heroj
* jačina: tri čete - '''159''' boraca, od toga '''94''' borca iz [[Lovćenski NOP odred|Lovćenskog]], '''55''' iz [[Komski NOP odred|Komskog]] i '''10''' iz [[Crnogorski partizanski odred za operacije u Sandžaku|Crnogorsko-sandžačkog NOP odreda]]. 
* '''Prva četa''' - jačina '''56''' boraca, komandir [[Gajo Vojvodić]], politički komesar [[Đoko Vukićević]], narodni heroj
* '''Druga četa''' - jačina '''35''' boraca, komandir [[Savo Burić]], narodni heroj, politički komesar [[Jovo Popović]]
* '''Treća četa''' - jačina '''59''' boraca, komandir [[Sekula Vukićević]], politički komesar [[Aleksandar Marjanović]] Leko

=== Drugi (crnogorski) bataljon ===

{{Quote box
 | citat = »Neprekidno sam se divio spokojnoj hrabrosti proletera. Efikasnost bez nemira i užurbanosti, samouverenje bez hvalisavosti, odlučnost i upornost u izvršavanju zadataka, bez vike, jedna stalna pribranost i u najtežim situacijama. Sve se to ispoljavalo i izbijalo u neprekidnim borbama sa neprijateljem. Manje smo se odmarali — bili tvrđi i svežiji; slabije se hranili —- bili žilaviji; slabije naoružani — ubojitiji; bez motorizacije — brži. Skuplja je bila svaka naša smrt, naše je disanje imalo drukčiju, posebnu vrednost. Kao da su se sve naše muke, napori i teškoće zgušnjavali u ubojit prkos, kao da su se preokretali u našu prednost.«<ref name="znaci">[https://www.znaci.org/00001/koca_popovic.htm Koča Popović, čovek 20. veka]</ref>
 | izvor = Komandant [[Koča Popović]]
 | width = 40%
 | align = right}}
* komandant [[Radovan Vukanović]], narodni heroj
* politički komesar [[Mojsije Mitrović]]
* jačina: tri čete - '''189''' boraca. Prvu i drugu četu Drugog crnogorskog bataljona, sačinjavali su borci bataljona "18. oktobar", sa teritorije podgoričkog sreza, a treću četu borci [[NOP odred "Bijeli Pavle"|NOP odreda "Bijeli Pavle"]].
* '''Prva četa''' - jačina '''64''' borca, komandir [[Božo Božović]], narodni heroj, politički komesar [[Vuksan Ljumović]]
* '''Druga četa''' - jačina '''67''' boraca, komandir [[Blažo Ivanović]], politički komesar [[Spaso Božović]]
* '''Treća četa''' - jačina '''54''' borca, komandir [[Mirko Šćepanović]], politički komesar [[Miloš Bobičić]], narodni heroj

=== Treći (kragujevački) bataljon ===
* komandant [[Radisav Nedeljković Raja]], narodni heroj
* politički komesar [[Sava Radojčić Feđa]]
* jačina: tri čete - '''241''' borac. Treći kragujevački bataljon sačinjavali su borci iz tri bataljona [[Kragujevački NOP odred|Kragujevačkog NOP odreda]].
* '''Prva četa''' - jačina '''65''' boraca, komandir [[Milovan Ivković]], politički komesar [[Tihomir Janjić]]
* '''Druga četa''' - jačina '''85''' boraca, komandir [[Momčilo Moma Stanojlović]], narodni heroj, politički komesar [[Mirko Miljević]]
* '''Treća četa''' - jačina '''77''' boraca, komandir Miodrag Stević Prnja, politički komesar [[Miodrag Filipović Fića]] Pekar

=== Četvrti (kraljevački) bataljon ===
* komandant [[Pavle Jakšić]], narodni heroj
* politički komesar [[Miro Dragišić Piper]]
* jačina: četiri čete - '''207''' boraca. Četvrti kraljevački bataljon sačinjavali su borci [[Kraljevački NOP odred|Kraljevačkog]] i [[Kopaonički NOP odred|Kopaoničkog NOP odreda]].
* '''Prva četa''' - jačina '''53''' boraca, komandir [[Milan Antončić Velebit]], narodni heroj, politički komesar [[Olga Jovičić|Olga Jovičić Rita]], narodni heroj
* '''Druga četa''' - jačina '''50''' boraca, komandir čete Novak Đoković, politički komesar čete Dušan Ristić
* '''Treća (kruševička) četa''' - jačina '''32''' borca, komandir [[Živan Maričić]], narodni heroj, politički komesar [[Momčilo Dugalić]], narodni heroj
* '''Četvrta (rudarska) četa''' - jačina '''63''' boraca, komandir [[Milan Simović Zeka]], politički komesar [[Žarko Vukotić]]

=== Peti (šumadijski) bataljon ===

[[Datoteka:Bolničarke prve proleterske brigade.jpg|minijatura|Bolničarke 1. proleterske brigade u Beogradu, oktobra 1944.]]
* komandant [[Milan Ilić Čiča šumadijski]], narodni heroj
* politički komesar [[Dragan Pavlović Šilja]], narodni heroj
* jačina: tri čete - '''171''' borac. Peti šumadijski bataljon sačinjavali su borci [[I šumadijski NOP odred|Prvog šumadiskog NOP odreda]] i borci Užičke čete [[Užički partizanski odred|Užičkog NOP odreda]].
* '''Prva četa''' - jačina '''71''' borac, komandir [[Veljko Tomić]], politički komesar [[Konstantin Đukić Kojica]]
* '''Druga četa''' - jačina '''38''' boraca, komandir [[Božidar Radivojević Hercegovac]], politički komesar [[Stanko Džingalašević]]
* '''Treća četa''' - jačina '''60''' boraca, komandir [[Nikola Ljubičić]], narodni heroj, politički komesar [[Mileta Milovanović]]

=== Šesti (beogradski) bataljon ===
* komandant [[Miladin Ivanović]]
* politički komesar [[Čedomir Minderović]] Čeda
* jačina: četiri čete - '''207''' boraca. Beogradski bataljon sačinjavali su borci Prvog i Drugog (Beogradskog) bataljona i Posavske čete [[Posavski partizanski odred|Posavskog NOP odreda]]. Ovi borci su nakanadno stupili u Prvu proletersku brigadu, Posavska četa je stupila [[6. 1.|6. januara]], a Prvi i Drugi bataljon [[13. 1.|13. januara]] [[1942]]. godine. 
* '''Prva četa''' - jačina '''51''' borac, komandir [[Dušan Šajatović]], politički komesar [[Dušan Đorđević Korošec]]
* '''Druga četa''' - jačina '''46''' boraca, komandir [[Pavle Ilić Veljko]], politički komesar [[Miša Šterk]]
* '''Treća četa''' - jačina '''48''' boraca, komandir [[Siniša Nikolajević]], narodni heroj, politički komesar [[Dobrivoje Pešić]]
* '''Četvrta (posavska) četa''' - jačina '''55''' boraca, komandir [[Momčilo Vukosavljević Moma]], politički komesar [[Ivan Štagljar]]

=== Bataljon Garibaldi (5. bataljon) ===
{{main|Bataljon Garibaldi}}
[[Bataljon Garibaldi]], sastavljen od italijanskih dobrovoljaca nakon kapitulacije Italije, je polovinom septembra uključen u sastav 1. proleterske brigade kao njen 5. bataljon.<ref>Prva proleterska: ilustrovana monografija (str. 143), Beograd 1984.</ref>

* komandant [[Ilare Mongilardi]]
* politički komesar Jovan Vujošević
* zamenik političkog komesara Mario Tindari 
* načelnik štaba Jovan Pejković
* jačina oko 200-300 boraca

== Komandni sastav brigade ==
[[Datoteka:Popović and Lekić 1943.jpg|desno|mini|200p|Koča Popović i Danilo Lekić Španac, prvi komandant i prvi politički komesar brigade]]

* '''Komandanti brigade:'''
** pod komadom Vrhovnog štaba — od formiranja brigade do januara 1942.
** [[Koča Popović]] — od januara do novembra 1942.
** [[Danilo Lekić Španac]] — od novembra 1942. do jula 1943.
** [[Miloje Milojević (narodni heroj)|Miloje Milojević]] (v.d) — tokom jula i avgusta 1943.
** [[Božo Božović]] — od avgusta 1943. do februara 1944.
** [[Jagoš Žarić]] — od februara 1944. do kraja rata

* '''Politički komesari brigade:'''
** [[Filip Kljajić Fića]] — od formiranja brigade do novembra 1942.
** [[Mijalko Todorović]] — od novembra 1942. do avgusta 1943.
** [[Vlado Šćekić]] — od avgusta 1943. do kraja 1943.
** [[Dušan Korać]] — od kraja 1943. do februara 1944.
** [[Mirko Jovanović]] — od februara do novembra 1944.
** [[Komnen Žugić]] — od novembra 1944. do kraja rata

* '''Zamenici komandanta brigade:'''
** Danilo Lekić Španac — od aprila do novembra 1942.
** Miloje Milojević — od novembra 1942. do avgusta 1943.
** [[Savo Mašković]] — od februara do avgusta 1944.
** [[Vojo Abramović]] — od avgusta 1944. do kraja rata

* '''Zamenici političkog komesara brigade:'''
** Mijalko Todorović — od januara do novembra 1942.
** Dušan Korać — od novembra 1942. do kraja 1943.
** Komnen Žugić — od kraja 1943. do novembra 1944.

== Narodni heroji Prve proleterske brigade ==
Od oko '''22.000''' boraca koliko je, za tri i po godine rata, prošlo kroz redove Prve proleterske udarne brigade njih '''83''' proglašeno je za [[narodni heroj Jugoslavije|narodne heroje]]:
[[Datoteka:zastava_prve_brigade.jpg|desno|thumb|200px|Zastava i [[Orden narodnog heroja]] Prve proleterske brigade u [[Vojni muzej Beograd|Vojnom muzeju]] u [[Beograd]]u]]
<table border=0><tr valign=><td>
* [[Milan Antončić Velebit]]
* [[Krsto Bajić]]
* [[Hamid Beširević]]
* [[Ante Bilobrk]]
* [[Edo Blažek]]
* [[Miloš Bobičić]]
* [[Dragoljub Božović Žuća]]
* [[Božo Božović]]
* [[Nikola Bubalo]]
* [[Savo Burić]]
* [[Dimitrije Vojvodić Zeko]]
* [[Đoko Vojvodić]]
* [[Jovan Vučković (narodni heroj)|Jovan Vučković]]
* [[Miloš Vučković]]
* [[Đuro Vujović]]
* [[Špiro Vujović]]
* [[Bogdan Vujošević]]
* [[Dušan Vujošević]]
* [[Jovan Vukanović]]
* [[Radovan Vukanović]]
* [[Đoko Vukićević]]
* Petar Prlja

<td>
* [[Radovan Gardašević]]
* [[Vojislav Grujić]]
* [[Boško Dedejić Pop]]
* [[Đura Dimitrijević]]
* [[Spasoje Dragović]]
* [[Momčilo Dugalić]]
* [[Živko Živković (narodni heroj)|Živko Živković]]
* [[Komnen Žugić]]
* [[Vuksan Đukić]]
* [[Milan Ilić Čiča]]
* [[Pavle Jakšić]]
* [[Mirko Jovanović]]
* [[Zdravko Jovanović]]
* [[Olga Jovičić|Olga Jovičić Rita]]
* [[Jovo Kapičić]]
* [[Filip Kljajić|Filip Kljajić Fića]]
* [[Miloš Komatina]]
* [[Dušan Korać]]
* [[Danilo Lekić|Danilo Lekić Španac]]
* [[Risto Lekić]]
* [[Đuro Lončarević]]
* [[Šerif Lojo]]

<td>
* [[Nikola Ljubičić]]
* [[Radoje Ljubičić]]
* [[Živan Maričić]]
* [[Savo Mašković]]
* [[Miloje Milojević (narodni heroj)|Miloje Milojević]]
* [[Danica Milosavljević]]
* [[Milosav Milosavljević]]
* [[Radisav Nedeljković Raja]]
* [[Gojko Nikoliš]]
* [[Siniša Nikolajević]]
* [[Dragan Pavlović Šilja]]
* [[Blažo Popivoda]]
* [[Koča Popović]]
* [[Voja Radić]]
* [[Ante Raštegorac]]
* [[Vladimir Rolović]]
* [[Milan Simović]]
* [[Momčilo Moma Stanojlović]]
* [[Mijalko Todorović]]
* [[Pero Ćetković]]
* [[Miodrag Urošević Artem]]
* [[Milan Šarac]]
</table>

== Priznanja i odlikovanja ==

Odlikovana je [[Orden narodnog oslobođenja|Ordenom narodnog oslobođenja]], [[Orden partizanske zvijezde|Ordenom partizanske zvezde]], [[Orden bratstva i jedinstva|Ordenom bratstva i jedinstva]] i [[Orden zasluga za narod|Ordenom zasluga za narod]]. Povodom petnaestogodišnjice [[bitka na Sutjesci|bitke na Sutjesci]], juna [[1958]]. godine, odlikovana je i [[Orden narodnog heroja|Ordenom narodnog heroja]].

[[Mirko Tepavac]], borac vojvođanske brigade, u svojoj knjizi ostavio je sledeće upečatljivo svedočanstvo o ratnom susretu sa prvom proleterskom, u istočnoj Bosni jula 1943. godine, noć uoči [[Napad NOVJ na Zvornik 1943.|napada na Zvornik]]:

{{citiranje|"Prva proleterska" nalazi se na prilazima Zvorniku, kojeg će te noći napasti. Jedan vojvođanski bataljon obezbeđuje cestu iz pravca Tuzle, dok se "proleteri" odmore i pripreme za noćni napad. Proletere smo sreli već nekoliko nedelja pre toga u zajedničkim borbama za Srebrenicu i Vlasenicu. Bili su radikalno proređeni posle teških borbi, posle tek završene Pete ofanzive, ali izvrsno uvežbani, disciplinovani i maksimalno naoružani. Ne verujem da je ikad do tada igde postojala takva organizovana partizanska vojska (ni kod nas, ni bilo gde). Ali glavna njihova prednost bila je moderan, efikasan, maštovit način ratovanja. Možda naši vojvođanski borci nisu, pojedinačno uzevši, bili mnogo manje hrabri - imali su već dosta ratnog iskustva - ali je Prvu proletersku odlikovalo takvo ratno majstorstvo koje je preraslo u neku vrstu kolektivne ratničke uigranosti štabova i boraca. Komande su se više podrazumevale nego glasno izricale. Sve što može da učini oružje - nije morao borac. Svaki se cilj merio veličinom žrtava koje treba podneti, što je pre svega bila zasluga legendarnog proleterskog komandanta Koče Popovića.

Dakle, tog dana popodne, pojavila se pred položajima Vojvođanskog bataljona, sa kojim sam se tada, kao član Štaba brigade, nalazio na zadatku, grupa tenkova iz pravca Tuzle, lako je prešla tek prokopani i minirani put, koji smo smatrali neprolaznim, i uputila se prema našem položaju, na kosi gde smo se rasporedili po rovovima. Izdržali smo sve dok tenkovi nisu "opkoračili" rovove i počeli, u stvari, da gaze iznad nas. Protivtenkovske bombe doduše nismo imali, ali nismo imali ni dovoljno iskustva u neposrednoj borbi protiv njih. "Povukli" smo se (blago rečeno) prema Proleterima, dok su tenkovi zastali na zauzetoj uzvišici čekajući da pristigne pešadija. 

U jednoj šumovitoj udolini, nekoliko stotina metara dalje prema Zvorniku, oveća skupina boraca Prve proleterske zaneseno je pratila predstavu Pozorišta narodnog oslobođenja (sećam se živo improvizovane pozornice i aplauza koji je često propraćao predstavu). Potražio sam komandanta i ubrzo se našao pred Kočom Popovićem koji se, za divno čudo, čak i setio da me je već video 1941. godine u Srbiji. Primio je, bez mnogo uzbuđenja, obaveštenje da smo se povukli pred tenkovima i pozvao jednog komandanta bataljona da mu izloži situaciju. Čim je komandant bataljona čuo i razumeo o čemu se radi, naredio je da se sa priredbe povuče njegova prva četa. (Samo jedna četa, pitao sam se iznenađeno?) Brzo prikupljena, četa je krenula tamo odakle se povukao čitav naš, doduše već desetkovan, bataljon! Izrazio sam nevericu da će takvo pojačanje biti dovoljno, a dobio još neverovatniji odgovor: "A, ne idemo mi kao vaše pojačanje; mi ćemo preuzeti položaj! Zvaćemo vas ako zatreba... samo vi prikupite svoje borce i ostanite na priredbi".

Hitro i vešto kolona proletera u hodu se raspoređivala, borci su već pripremali velike protivtenkovske bombe i slagali ih u torbice, a jedan, valjda najmlađi među njima, rekao je, misleći da ne čujemo, "B'em ti ove Vojvođane, zbog njih nas sada dižu sa priredbe, kad je najlepše!". Desetak minuta kasnije čula se žestoka paljba i više uzastopnih eksplozija tenkovskih topova i protivtenkovskih bombi. Tenkovi su se povukli, a proleterska pešadija nije ni žurila da zauzme položaj kada su ga tenkovi napustili. Jedan je goreo! 

"Pustite Vojvođane da se odmore i dajte im nešto da pojedu", naredio je Koča Popović.<ref>[https://www.znaci.org/00003/527.htm Mirko Tepavac: MOJ DRUGI SVETSKI RAT I MIR]</ref>|[[Mirko Tepavac]], ''Moj drugi svetski rat i mir''}}

== Nasleđe ==

* Prva borba brigade, kod sela Gaočića i Mioča, [[22. 12.|22. decembra]] [[1941]]. godine, nekada se slavila kao dan [[Jugoslovenska narodna armija|Jugoslovenske narodne armije]].
* Ulica proleterskih brigada u Beogradu, kojom su se delovi Prve proleterske brigade probijali prilikom [[Beogradska operacija|oslobođenja Beograda]]<ref>Миле Максимовић, „Од Авале до палате 'Албанија''“, Прва пролетерска бригада. Сећања бораца, (ур. Вељко Миладиновић), I-IV, Београд, 1986, стр. III/302.</ref>, od 1997-me godine se zove Krunska ulica.
* Osnovna škola "Stari Grad"<ref>{{Cite web |title=Archive copy |url=http://www.osstarigrad.com/o-skoli/ |access-date=2015-07-16 |archive-date=2015-07-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150716204132/http://www.osstarigrad.com/o-skoli/ |dead-url=yes }}</ref> u Beogradu na istoimenoj opštini je od osnivanja 1961.ve do školske 1993-94.te nosila ime "Prva Proleterska Brigada".
** Osnivač je bila Skupština opštine Stari grad, a kum Udruženje boraca Prve proleterske brigade – beogradska sekcija. Šest ratnih bataljona prve proleterske brigade, tada dobija sedmi – mirnodopski bataljon pionira nove škole.
** Škola dobija naziv "Prva proleterska brigada" a pionirski odred "Sedmi bataljon Prve proleterske brigade". Lice škole simbolično ozelenjava sedam platana, a pionirski odred stasava pod zastavom sa lentom dobijenom od boraca kao znamen. Škola je sarađivala sa kasarnom "4. juli", koja je negovala tradiciju ratne Prve proleterske brigade, a svečano i reprezentativno obeležavan je Dan škole i Prve proleterske brigade, Dan [[Jugoslovenska narodna armija|JNA]] [[22. 12.|22. decembar.]]
* Danas se u [[Rudo, Bosna i Hercegovina|Rudom]] nekadašnja Ulica Prve proleterske brigade zove Ulica đenerala Draže.

== Literatura ==
{{Portal NOB}}
* '''[[Narodni heroji Jugoslavije (knjiga)|Narodni heroji Jugoslavije]]''', „Mladost“, Beograd 1975. godina
* Miloš Vuksanović '''Prva proleterska brigada'''; "Narodna knjiga" Beograd, "Pobjeda" Titograd; 1981. godina
* '''Prva proleterska - ilustrovana monografija''', "Globus" Zagreb, 1984. godina

== Reference ==
{{reflist|2}}

== Vanjske veze ==
{{commonscat|1st Proletarian Brigade}}
* [https://znaci.org/odrednica.php?slug=1-proleterska-udarna-brigada 1. proleterska udarna brigada] (znaci.org)
* [https://znaci.org/00001/54.htm Prva proleterska - ilustrovana monografija] 
* [https://www.znaci.org/00001/27.htm Prva proleterska brigada - sećanja boraca (knjiga 2)]

{{Proleterske brigade}}

[[Kategorija:Brigade NOVJ]]
[[Kategorija:Proleterske brigade]]
[[Kategorija:Jedinice NOV i PO Jugoslavije]]
[[Kategorija:Jedinice NOVJ odlikovane ONH]]
[[Kategorija:NOB u 1941.]]
[[Kategorija:Bitka na Sutjesci]]
[[Kategorija:Bitka na Neretvi]]