Institucije (Gaj)

Gajev portret, plitki reljef u Predstavničkom domu SAD-a na Kapitolu.

Institucije (lat. Institutiones) naslov je udžbenika rimskog prava, koji je sastavio rimski pravnik Gaj oko 161. godine n.e. Predstavljaju najznačajniju zbirku rimskog prava koje ne pripada Justinijanovim institucijama. Ovo je ujedno i najstariji sačuvan udžbenik prava u istoriji. Poređenje sa Justinijanovim Institucijama pokazuje da su cijela metoda i raspored kasnijeg dela kopirani iz Gajevih Institucija, a mnogobrojni su odlomci od reči do reči isti.

Sadržaj

Gajeve institucije su podeljene u četiri knjige koje je autor nazivao commentarii, i procenjuje se da su objavljene 161. godine. Gajeve institucije su u Starom rimu korišćene ako udžbenik za obrazovanje pravnika.

U Gajevim institucijama je izvršena sistematska podela prava po principu triparticije, gde je pravo podeljeno na ono koje se odnosi na lica, stvari i tužbe (lat personae-res-actiones). Prva knjiga Gajevih Institucija obrađuje fizičke osobe i razlike u njihovom pravnom; druga knjiga obrašuje stvari i načine na koji se nad stvarima može steći pravo, pa uključuje i odredbe koje se tiču testamenata; treća knjiga obrađuje nasleđivanje bez testamenta i obligacije; a četvrta knjiga bavi se pravnim akcjama i njihovim oblicima. Princip triparticije je prihvaćen kao osnova za izlaganje pravne materije u ranim buržoaskim kodifikacijama prava. Ovaj princip podele prava je i danas u upotrebi u mnogim pravnim udžbenicima.

Značaj i uticaj

Gajeve institucije su izvršile veliki uticaj na sastavljanje Justinijanovih Institucija par vekova kasnije, kada se komisija koja je bila zadužena za izradu koristila Gajevim institucijama. Istočnorimski car Teodosije II i zapadnorimski car Valentinijan III 426. godine su doneli Zakon o citiranju, koji je Gajeva dela iz još četvoricu rimskih pravnika učinio pravno obavezujućim za sudove.

Još jedna okolnost koja Gajevo delo za proučavanje istorije čini zanimljivijim od Justinijanovog jeste to što je Gaj živeo u vreme kada su se pravni postupci rešavali sistemom formula (formulae), tj. formalnim uputstvima koja je davao pretor, do koga bi tužba prvo stigla i koji je ta uputstva upiućivao sudiji (iudex), koji je postupao u datom postupku. Bez poznavanja sadržaja ovih formula nemoguće je rešiti najzanimljivije pitanje u istoriji rimskog prava i pokazati kako su kruta pravila svojstvena drevnom rimskom zakonu modifikovana onim što se nazivalo pravičnom jurisdikcijom pretora, tako da budu primenljiva u novim uslovima i dovedu se u sklad sa shvatanjima i potrebama razvijenijeg društva. Iz podataka koje Gaj donosi jasno je da je do ove modifikacije došlo putem manipulacije postojećim formulama. U Justinijanovo vreme taj razvoj je bio završen, i sistem formula je nestao.

Nakon Justinijanovih Institucija, Gajeve su izgubile na značaju, i dugo vremena su se smatrale izgubljenim sve dok nemački istoričar B. G. Niebuhr u biblioteci u Veroni 1816. godine nije otkrio sačuvani primerak iz kasnog petog veka. Gajev tekst pronađen je na palimpsestu, na kome su neka Hijerinimova dela bila napisana preko teksta Institucija. Veći deo palimpsesta je, međutim, dešifrovan uz pomoć Augusta von Bethmann-Hollvega i tekst je sada prilično potpun. U novije vreme pronađena su dva skupa fragmenata papirusa. Otkriće Gajevog dela osvetlilo je delove istorije rimskog prava koji su ranije bili vrlo nejasni. Mnogo istorijskih informacija koje je dao Gaj nedostaje u Justinijanovim kompilacijama, a posebno u izveštajima o drevnim oblicima pravne procedure. U ovim oblicima mogu se videti neki koji su preživeli iz najstarijih vremena, koja nauci uporednog prava pružaju dragocene podatke, koje mogu objasniti neobične oblike pravnog postupka uočene u drugim ranim sistemima.