Antička tragedija

Rekonstrukcija Dionisovog pozorišta u Atini na kom su se igrale tragedije

Antička tragedija ili grčka tragedija je pozorišni žanr koji je nastao u antičkoj Grčkoj. Svoju najznačajnija formu stekla je u 5. veku pne. Najvažniji pisci tragedija su Eshil, Sofokle i Euripid.

Naziv

Termin tragedija (složenica nastala od grčkih reči tragos «jarac» i oide «pesma») kao naziv književne vrste javio se u Atini krajem 6. veka pne. Postoji nekoliko hipotetičkih tumačenja ovog naziva. Pretpostavlja se da je označavao «pesmu prilikom žrtvovanja jarca» ili «pesmu koja se peva da se osvoji jarac kao nagrada» ili «pesmu kostimiranih pevača, članova hora, obučenih u jareće kože»..

Postanak i razvoj

Eshilova bista

Tragedije su izvođene za vreme praznika u čast boga Dionisa, o Velikim ili Gradskim Dionisijama od 9. do 13. dana meseca elafeboliona (mart-april) i o Lenejama od 11. do 13. antesteriona (februar-mart). Tom prilikom su se nadmetala tri tragička pesnika, svaki jednom trilogijom, ili, ako se računa i satirska drama, tetralogijom, i tri ili pet komičkih pesnika, svaki jednom komedijom. Tetralogije su obično predstavljale jednu organsku, sadržajnu celinu obrađujući jedan i to isti mit. To nije bio uvek slučaj; svaka tragedija mogla je da bude posebna sadržajna celina. O takmičenju sastavljan je zapisnik koji se zvao didaskalija. Didaskalija je sadržala naziv arhonta, praznik, imena pesnika i horega koji su se nadmetali, natpise drama kojima su se pesnici takmičili, imena protagonista i sudijsku ocenu.

Sofokleova bista

Grčka tragedija se razvila iz horskih priredbi ritualno-religijske prirode. U njima je horska pesma bila praćena svirkom i igrom koja je sadržala dramski element. Igra je «predstavljala» (prvobitno značenje grčke reči mimezis) neki mit strogo stilizovanim i konvencionalnim načinom glume. Razvijena atička tragedija sačuvala je sva tri osnovna elementa horske priredbe iz koje je potekla: horski, dramski i religiozni element. Od samih početaka grčka tragedija bila je u vezi sa kultom boga Dionisa (prvobitno seoski i vegetativni), rasprostranjenim među srednjim i nižim slojevima grčkog stanovništva. Kod starih Helena prikazivanje tragedije predstavljalo je službu bogu, deo državnog kulta i po tome se helenska tragedija razlikovala od potonjih, modernih. Širenju i jačanju kulta boga Dionisa doprineli su grčki tirani u 6. veku pne. koji su na taj način pokušavali da suzbiju društveni uticaj aristokrata u čijim su rukama bili kultovi starijih, olimpijskih božanstava. Za vreme vladavine atinskog tiranina Pizistrata oko godine 535. pne. prvi put je izvedena tragedija o Velikim ili Gradskim Dionisijama. I tokom 5. veka pne. prikazivanje tragedija bilo je sastavni deo prolećnih svetkovina.

Statua Uripida

Tvorcem tragedije smatra se pesnik Tespid (oko 535. pne.). Njemu se pripisuje uvođenje prvog glumca i maski. Nepouzdani su i podaci da je Tespid uveo prolog i govorne odseke u horsku priredbu iz koje proizišla tragedija. Frinihu se pripisuje uvođenje maske za ženske likove i tetrametar, a razvoju tragedije je doprineo obradom tema teških patnji i stradanja iz mitologije.

Broj glumaca je u početku bio ograničen, i svi su bili muškarci. U početku je sve uloge igrao jedan glumac. Eshil je uveo drugog glumca, a Sofokle trećeg. Hor je u tragediji bio sastavljen od dvanaest horeuta, kasnije (za Sofokla) od petnaest, a u komediji od dvadeset i četiri. U različitim periodima hor je imao razne zadatke. Tako je kod Eshila hor učestvovao u samoj radnji. I kada ne učestvuje u radnji, hor prati sa dubokim saosećanjem sudbinu karaktera na pozornici. Sofoklov hor ne utiče na radnju, on je samo pasivni posmatrač, radnju prati sa interesovanjem, a u svom sudu se ne uzdiže nad običnim ljudima. Kod Euripida horske partije zauzimaju još manje prostora i gube na značaju. Ono što se kod Euripida tek pojavljuje, kod potonjih pesnika preovlađuje: horske pesme su izgubile svaku vezu sa radnjom i postale su goli umeci.

Grčka tragedija je svoj puni, razvijeni umetnički oblik dostigla tokom 5. veka pne. u doba obaranja tiranide i uspostavljanja atinske demokratije, odražavajući duh koji je vladao u Atini od vremena velikih grčkih pobeda nad Persijancima (490. pne. Maraton, 480-479. pne. Salamina i Plateja) do sloma atinske moći u sukobima sa Spartom (peloponeski ratovi, konačan poraz Atinjana 404. pne.) Najznačajniji tragediografi tog perioda su Eshil (oko 525-456. p.n.e), Sofokle (496-406. pne.) i Euripid (480-406. pne.). Sačuvan je srazmerno mali broj dela ovih pesnika. Sedam sačuvanih Eshilovih su tragedija: Persijanci, Sedmorica protiv Tebe, Hiketide («Pribeglice»), trilogija Orestija koju sačinjavaju Agamemnon, Hoefore, («Pokajnice» ili «Žrtva na grobu») i Eumenide i Okovani Prometej. Takođe je sačuvano sedam Sofoklovih tragedija: Ajant, Trahinjanke, Antigona, Kralj Edip, Elektra, Filoktet, Edip na Kolonu i sedamnaest Euripidovih tragedija (kojima je kao 18. pridružen Res u čiju se autentičnost sumnja): Alkesta, Medeja, Heraklidi, Andromaha, Hekaba i Hiketide, Hipolit, Elektra i Herakle, Trojanke, Ifigenija na Tauridi, Helena, Ion, Feničanke, Orest, Ifigenija u Aulidi i Bakhantkinje.

Sačuvana su uglavnom najbolja dela trojice tragediografa koja su već antički filolozi svrstali u antologijska izdanja.

Kompozicija

Kompozicija razvijene grčke tragedije određena je strogo propisanom smenom pevanih, horskih odseka i govornih odseka glumaca. Tragedija počinje monološkim ili dijaloškim prologom glumca ili glumaca. Zatim sa strane ulazi u orhestru hor, pevajući parodos. Ova pesma često nastavlja ekspoziciju prologa i može imati oblik komosa. Slede «činovi» (episodion) isprekidani lirskim pesmama hora (stasimon) koji stoji u orhestri. Na kraju hor napušta orhestru pevajući eksodos. U tragediji se javlja i glumačka monodija.

Aristotel razvrstava elemente tragedije po suštini i po veličini. Delovi po suštini su:

• priča, odnosno radnja tragedije,
• karakteri, «ono što pokazuje volju»,
• govor, kojim se saopštavaju misli koje su u službi volje,
• misli, «ono čime lica govoreći nešto dokazuju ili opštu misao iskazuju»
• predstava, način podražavanja, scensko izvođenje tragedije,
• melopeja, sastavljanje pesama koje se pevaju uz muzičku pratnju.

Delovi po veličini su:

• prolog (početni čin),
• episodija (srednji činovi),
• eksodos (završni čin)
• horske pesme.

Horske pesme se dele na: parodos (ulaznu pesmu), stasimon (stajaće pesme)

Prolog definiše Aristotel kao «celovit deo tragedije pre parodosa»; predstavlja uvodni monolog ili dijalog kojim se publika obaveštava o radnji koja će uslediti.

Episodija znači pristup glumca horu; dijaloški deo tragedije između celovitih horskih partija. Sastoji se od razgovora ili pesama glumca i hora ili samih glumaca. U episodijama se izlažu doživljaji i događaji koji pripremaju razvitak radnje. Među govorima treba istaći i glasničke izveštaje u kojima se izlaže ono što se desilo van pozornice. Broj episodija u tragedijama je varirao. Oblik dijaloga u kome učesnici naizmenično izgovaraju po jedan stih naziva se stihomitija. Predstavlja vrstu verbalnog duela koji se javlja u najdramatičnijim situacijama kada se junaci u velikom uzbuđenju međusobno sukobljavaju i razračunavaju. Kada se dijalog razvija u polustihovima to je hemistihomitija, a kada se odgovor sastoji od dva stiha to je distihomitija.

Eksoda je završni deo antičke tragedije iza kojeg ne dolazi horska pesma. Termin kasnije označava ceo završni deo tragedije, iza poslednjeg stasimona, uključujući i katastrofu. Katastrofa – akcija kojom se razrešava i završava sukob u radnji drame; tužni završetak tragičke radnje, dok u komediji označava rešenje problema i opšte pomirenje. Do razrešenja sukoba dolazi ili logičkim razvoje zapleta, ili otkrićem i preokretom u događajima, ili pojavom «boga iz mašine» (dues ex machine).

Parodos je «prvi celovit govor hora» po Aristotelu; ulazna pesma hora koja se peva pri ulasku u orhestru. Postoje razne vrste parodosa, neki obaveštavaju publiku od sudbini ličnosti, drugi opisuju scenu i mesto radnje...

Stasimon je pesma koju hor peva kad je zauzeo mesto u orhestri. Po Aristotelu stasimon je «horska pesma bez anapesta i troheja». Stasimon se peva između episodija i povezan je sa predmetom radnje. Vremenom stasimon sve više gubi vezu sa radnjom u drami i postaje umetak.

Tematika

Tematika atičke tragedije, osim u retkim slučajevima (Frinihove „Feničanke“, Eshilovi „Persijanci“) preuzimana je iz mitologije. Svaki je tragičar imao punu slobodu u obradi mitske priče. Mit nije bio kanonski zatvoren što je omogućavalo njegovu slobodnu interpretaciju i postupnu reinterpretaciju. Obrađujući poznatu mitsku priču pesnici pokreću i brojna religiozno-filozofska pitanja, otkrivajući aktualnu dimenziju i problematiku u tradicionalnoj mitsko-religioznoj temi. Predmet tragedije je stradanje junaka, njegov pad u sukobu sa samim sobom, svojim idealima, sa okolnostima, sa društvom i državom, sa prirodnim, ljudskim i božanskim zakonima. U antičkoj drami stradanje junaka proizilazi iz njegovog suprotstavljanja volji bogova ili sudbini.

Aristotel opisujući tragediju (O pesničkoj umetnosti) nastoji da otkrije njenu prirodu i osobenosti i pokaže njenu vrednost zasnovanu na emocionalnom dejstvu koje pruža. Prema Aristotelu osnovni cilj tragedije i načelo dejstvovanja tragediografske umetnosti jeste postizanje katarse, emocionalnog pročišćenja, pražnjenja, rasterećenja od afekata koje prikazivanje tragičke radnje izaziva kod gledaoca. Tragički pesnik prikazivanjem radnje u kojoj junaci stradaju, (sopstvenom greškom – hamartija – tragička krivica) opisivanjem uzroka i načina čovekovog pada, izazivaju jad (potresenost, ganutost) i jezu (stravu, užas) kod gledalaca koji se sa tim junacima poistovećuju. U isto vreme gledalac doživljava i neku vrstu pražnjenja, psihofizičkog rasterećenja od tih afekata što izaziva osećanje olakšanja kod gledaoca i pruža mu uživanje.

Literatura

• Dr Miloš Đurić, Istorija helenske književnosti, Beograd, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 1988, ISBN 86-17-01560-8
• Tragedija antička, Miron Flašar. U Rečniku književnih termina, Beograd, Nolit, 1992, ISBN 86-19-01962-7