Moderna arhitektura u Bosni i Hercegovini

Kuća Damić, projektanti Dušan Smiljanić i Helen Baldasar

Moderna arhitektura u Bosni i Hercegovini je naziv za arhitektonsko i urbanističko stvaralaštvo u Bosni i Hercegovini tokom XX. stoljeća. Nastanak i razvoj te arhitekture bio je pod uticajem škole za arhikteturu i primijenjenu umjetnost Bauhaus, koju je u Njemačkoj osnovao arhitekt Walter Gropius 1919. godine u Weimaru. Bauhaus, termin koji često i u govornom jeziku i u istoriografji ravnopravno zastupa formalni naziv same škole, ali i njene tekovine, formalno je postojao kao institucija 1919-1933. godine. Filozofja škole, razumijevanje djelatnosti ne samo arhitekata nego i slikara, kipara, majstora raznih zanata i uopšte rukodjelaca, jeste ono što čine istinske vrijednosti Bauhausa.

Za razliku od mnogih drugih pravaca, Bauhaus se nije temeljio na teoriji i interpretaciji shvatanja, nego na radu i proizvodnji i upravo je to dovelo do dalekosežnih uticaja na arhitekturu, prvo u okruženju, a kasnije i u svijetu.

Period između dva svjetska rata

Počevši od 1926. godine, mlađa generacija bosanskohercegovačkih arhitekata školovanih na naprednim srednjoevropskim arhitektonskim školama donosi nove stvaralačke ideje. Taj pristup podrazumijevao je masovno odbacivanje svih pseudostilova, oblikovanje zgrade kao odraz unutrašnje funkcije, projektovanje velikih prozorskih otvora i isticanje konstrukcije, što je osnovna karakteristika tog perioda.

Sarajevo

Prva građevina u duhu moderne arhitekture bila je Kuća Damić, urađena 1927. god po projektu Dušana Smiljanića i Helena Baldasara. Njih dvojica su, zajedno sa kolegama iz Praške Tehničke škole, koji su se nešto kasnije pridružili - braća Muhamed i Reuf Kadić, Jahiel Finici, Leon Kabiljo, Isidor Rajs, Branko Bunić, Emanuel Šamanek i Mate Bajlon, projektovali brojna zdanja moderne arhitekture u Sarajevu.

Njima se priključio 1938.godine arhitekt Juraj Najdhart, koji je stekao iskustvo u ateljeima Pitera Behrensa i Le Corbusiera. Najdhart i teoretičar Dušan Grabrijan nadopunjavali su se u potrazi za modernom arhitekturom koja odgovara Bosni i Hercegovini. Neposredno prije Drugog svjetskog rata njihova nastojanja rezultirala su zanimljivim ostvaranjima standardnih radničkih stanova u pojedinim gradovima središnje Bosne: Zenica, Breza, Ilijaš, Vareš i Ljubija.

Izgradnja Željezničarske kolonije na Crnom Vrhu predstavljala je najkrupniji urbanistički poduhvat u Sarajevu iz ovog perioda. Do 1932. godine Željezničarska zadruga je otkupila cjelokupnu južnu stranu Crnog Vrha, a područje je regulirano. U projektovanju pojedinačnih objekata učestvovali su arhitekte moderne arhitekture sa područja Kraljevine Jugoslavije: Dušan Smiljanić, Mate Bajlon, Franjo Lavrenčić, Bruno Tartalja, Danilo Kocijan, Franc Novak i Stjepan Planić. Planska osnova naselja je očuvana i kasnijim izvedbama nakon Drugog svjetskog rata.

Zgrada Burze rada i Banka Gradske štedionice u Sarajevu, podignute su po projektu Mate Bajlona.

Neboder Željezničarsko-štedne zadruge u Sarajevu, izgrađen je 1938. god. kao prvi neboder u Sarajevu, projektant Isidor Rajs.

Zgrada Higijenskog zavoda u Sarajevu, danas Zavod za javno zdravstvo Federacije Bosne i Hercegovine, nalazi se u ulici Maršala Tita 9. Podignuta je po projektu bosanskohercegovačkog arhitekte Vase Todorovića neposredno pred Drugi svjetski rat.

Banja Luka

U Banjaluci djelovali su: Edgard Kobencl, Nikola Fedorov, Milan Popov, Ibrahim Salihagić, Suljaga Salihagić, Josif Goldner, Stojan Borovnica i Bogdan Petrović. Prvi reprezentativni primjeri objekata koji su djelimično nastali pod uticajem Bauhausa u Banjoj Luci su:

• Činovnički paviljoni, prve višespratna stambena zgrada u Banjoj Luci, po projektu arhitekte Edgarda Kobencla iz 1930. godine,
• Gradska opština, arhitekte Milana Popova, podignuta 1931. godine,
• Dom kralja Petra Prvog (kasnije Narodno pozorište), arhitekte Josifa Goldnera iz 1934. godine
• Hirurški paviljon, Nikola Fedorov, 1934-1936
• Higijenski zavod, Nikola Fedorov, 1932-1933, sa pojedinim elementima ekspresionizma

Svojom arhitekturom, konstrukcijom i primijenjenom materijalizacijom slijedio je cijeli niz objekata usklađen sa evropskim tokovima Bauhausa:

• Vila Emerika Paskole, prema projektu donesenom iz inostranstva, iz Italije ili

Austrije. Investitor Paskola je bio vlasnik ciglane koja se nalazila u neposrednoj blizini parcele. Vila je od 2010. god. Nacionalni spomenik BiH

• Vila Franje Klindića, arhitekta Ibrahim Salihagić, 1940.
• Kuća Žorža Paskole, arhitekta Suljaga Salihagić, 1938-1939
• Kuća direktora Niže poljoprivredne škole, Nikola Fedorov, 1936,
• Kuća doktora Branka Petrovića, arhitekte Bogdan Petrović i Stojan Borovnica, 1939,
• Kuća Stane Kecman, Ibrahim Salihagić, 1940,
• Kuća Amalije Licitar, Ibrahim Salihagić, 1940.
• Stambeno - poslovna zgrada "Vakufska palata", Stjepan Planić, 1938.

U Mostaru su djelovali Miroslav Loose i Hinko Marašek.

• 
  Zgrada Crvenog krsta u Sarajevu, Helen Baldasar
• 
  Zgrada Doma društva Gajret u Sarajevu, Dušan Smiljanić
• 
  Stambeno-poslovni objekat Vakufa Hovadža Kemaludina i neboder JAT, Reuf Kadić i Muhamed Kadić
• 
  Zgrada penzionog fonda, Muhamed Kadić
• 
  Sportski centar FIS u Sarajevu, Hinko Bauer i Marijan Haberle
• 
  Zgrada Higijenskog zavoda u Sarajevu, arhitekta Vaso Todorović
• 
  Činovnički paviljon, Banja Luka, arhitekta Edgard Kobencl
• 
  Higijenski zavod, Banja Luka, arhitekta Nikola Fedorov
• 
  Kuća Žorža Paskole, Banja Luka
• 
  Narodno pozorište (Dom kralja Petra Prvog), Banja Luka, arhitekta Josif Goldner
• 
  Vakufska palata, Banja Luka, Stjepan Planić

Period SFRJ

Stambeni kompleks na Džidžikovcu u Sarajevu iz 1947. godine, po projektu braće Kadić prva je značajna izvedba poslije Drugog svjetskog rata. U neposrednoj blizini podignut je Dom milicije, po projektu Husrefa Redžića. Nešto kasnije, Muhamed Kadić dao je značajan doprinos izgradnjom niza privrednih zgrada. Željeznička stanica u Sarajevu, rad skupine arhitekata iz Čehoslovačke, završena je 1952.godine (arhitekt B. Stojkov).

Arhitektura je u tom vremenu bila u funkciji realizacije društvenih planova razvoja kao što su stanovanje, obrazovanje, zdravstvo, industrija, turizam, administracija, i slično. Veliki broj objekata zahtijevao je i veliki broj arhitekata zaposlenih u brojnim projektnim biroima. Kreativni i projektantski dio rada bio je u rukama arhitekte.

Na konkursu 1955.godine prihvaćen je urbanistički plan Marindvora Juraja Najdharta. Njegova rješenja u kombinaciji ideje Le Corbusiera i CIAM s određenim elementima arhitekture Bosne i Hercegovine, predstavlja kontinuitet arhitekture na njenom putu u suvremene trendove. Šesdesetih godina dvadesetog stoljeća Z. Kovačević i grupa arhitekata, realizirala je urbanistički plan za Grbavicu I – prvu veliku plansku stambenu izgradnju u Sarajevu u kontaktnim zonama. Z. Kovačević je također vodio i tim koji je do 1964.godine izradio Generalni urbanistički plan grada Sarajeva.

Time su stvoreni uslovi za širenje Sarajeva niz Sarajevsko polje prema Ilidži. Od početka šezdesetih godina je na potezu od Katedrale i Drvenije do Nedžarića, s obje strane Miljacke podignuto više poslovnih, administrativnih, kulturnih, školskih i stambenih objekata, kao što su Zgrada Jugobanke (1959.), Socijalno - danas zgrada PIO (1960.), Energoinvest (1962., prijašnji UPI), Unioninvest (1963), Historijski muzej Bosne i Hercegovine (1966.), kompleks Filozofskog i Prirodno-matematskog fakulteta, KSC Skenderija (1968), Studentski dom Nedžarići (1971.), Zgrada Radio-televizije Sarajevo (1972.), Hotel Bristol (1973.), Državna (bivša Vojna) bolnica (1976-79.), Porodilište (1977.), Stambeno naselje Alipašino polje (1974-79. po projektu tima firme Vranica), Tržni centar “Hepok” (1978.), zgrada bivšeg Republičkog izvršnog vijeća (vlada) i Republička skupština (1974-1982), Elektroprivreda (1978.), Energoinvest” (1982) i naselje na Dobrinji.

Najveći napor na građevinskom polju dostignut je u predolimpijskim godinama. U to je vrijeme izgrađena i rekonstruirana većina sportskih i turističkih kapaciteta, kao što su drugi paviljon Studentskog doma Nedžarići, Zgrada Oslobođenja, Zetra, Sportska dvorana Mojmilo, Stambeno naselje Ciglane itd.

U obnovi Banja Luke nakon katastrofalnog potresa 1969, nastalo je i nekoliko vrijednih ostvarenja: Spomen škola kao simbola solidarnosti u rekonstrukciji (arhitekt N. Nešković), Sportski centar Borik (arhitekt S. Zahirović), Hotel Bosna u Banjoj Luci (A. Džeba i P. Bulović) i Medicinski centar ( B. Kurpjel, R. Mandić, V. Hamsic i Z.Broz), rezultati su izuzetno intenzivnog stvaralaštva.

Brutalna arhitektura

Pojam brutalizam odnosi se na pokret u arhitekturi koji se razvijao tokom 50-tih i 60-tih godina 20. stoljeća. Naziv se vezuje za beton, odnosno za béton-brut, jer se neobrađeni beton koristio za materijalizaciju fasada objekata. Pokret je nastao u Engleskoj u periodu oko 1953. godine, kada aktuelne teme arhitekata postaju koncept mjesta, potreba za identitetom, te traženje odnosa između objekta i društveno-psiholoških potreba. Brutalizam se više ticao arhitektonske etike, a ne estetike. Objekti građeni u ovomstilu bili su jasni u funkcionalnom i konstruktivnom smislu.

Sportsko-kulturno-poslovni centar Skenderija

Skenderija je sportsko-kulturno-poslovni centar u Sarajevu, sagrađen 1969. godine. To je prvi reprezentativni primjer brutalizma u Bosni i Hercegovini i sa evidentnom vezom sa modernom arhitekturom. Smješten je na lijevoj obali Miljacke. Ukupna površina centra iznosi 70.000 m². Na Skenderiji se kasnije odvijao niz događaja i manifestacija sportskog, zabavnog, društveno-političkog, kulturnog karaktera. I u tom smislu cijeli kompleks KSC Skenderija je izuzetno značajan i vrijedan objekat, ali još uvijek nije stavljen pod institucionalnu zaštitu.

Centar su projektovali arhitekti Živorad Janković, Halid Muhasilović i konstruktor Ognjeslav Malkin. Kompleks čine objekti različitih sadržaja, sportsko-rekreativne, kulturne i trgovačke namjene. Slijedeći brutalistički koncept raščlanjenosti prostornih elemenata prema funkciji, svaki sadržaj ima svoju prostornu cjelinu. Uvučeno prizemlje, naglašena horizontalnost, posebno se ističe na objektu Doma mladih. Konstrukcija je čitljiva iz vanjskog izgleda sa jasno naznačenim nosivim elementima i onima koji su nošeni. Vidljiv je i utjecaj japanskog brutalizma, gdje su armirano-betonski konstruktivni detalji izvedeni kao da su rađeni u drvetu

Nakon KSC Skenderija izgrađen je niz tipološki sličnih objekata širom Bosne i Hercegovine, što ovom kompleksu posebno daje na značaju i vrijednosti.

Spomen dom ZAVNOBIH-a u Mrkonjić Gradu

Spomen dom ZAVNOBIH-a izgrađen je 1973. god, na tridesetu godišnjicu održavanja prvog zasjedanja ZAVNOBIH-a. Tim povodom organiziran je jugoslovenski arhitektonski konkurs. Većina radova išla je u pravcu brutalističke arhitekture. Pored vidljive armirano-betonske konstrukcije pobjednički rad sarajevskog arhitekte Zdravka Karačića prema formi asocirao je i na bosansku seosku arhitekturu, čime je ostvarena vezu sa tradicijom.

Svaka funkcija unutar kulturnog centra ima svoj kubični prostor. I ovdje je evidentna veza sa . U detalju su armirano-betonski elementi izvedeni u formi drvenih elemenata, što je veza sa japanskom brutalističkom arhitekturom. U sklopu centra, odvojeno od Spomen doma, izgrađen je hotel za smještaj ekskurzija iz cijele Jugoslavije koje su posjećivale ovaj kulturni centar.

Muzej Bitke na Neretvi

Na Jugoslovenskom arhitektonskom natječaju za Muzej Bitke na Neretvi u Jablanici pobijedili su arhitekti Branko Tadić, Zdravko Dunđerović i Mustafa Ramić. U muzeju se nalazi izložbeni prostor, sala za predavanja, biblioteka i niz pratećih sadržaja.

Objekat leži na terenu, fizički ostvaruje kontakt sa platoom i kanjonom rijeke Neretve. To je brutalistička zgrada rađena u bijelom natur betonu, koji je prilikom posljednje rekonstrukcije obojen. U enterijeru se osjeća otklon ka visokoj moderni i postmoderni. Pored natur betona, korištene su stropne čelične prostorne rešetke i drvo. Iz enterijera je ostvarena veza sa okolnim ambijentom. Taj pomak ka povezivanju unutrašnjeg muzejskog prostora sa vanjskim ambijentom u praksu će ući tek na prelazu iz 20. u 21. stoljeće.

Dom radio-televizije Bosne i Hercegovine

Značajan primjer brutalističke arhitekture u Bosni i Hercegovini je i Dom radio-televizije Bosne i Hercegovine, arhitekata Milana Kušana i Branka Bulića. Jedan dio zgrade je završen 1975., a drugi 1983. Uzor za ovaj objekat je zgradu Yamanashi RTV u Koufu japanskih arhitekata. Masivna konstrukcija se u posljednjem ratu pokazala adekvatnom za primjenu kod ove vrste objekata, jer unatoč granatiranju program nikada nije prestao da se emitira.

Spomenički kompleks Bitke na Sutjesci

Spomenički kompleks Bitke na Sutjesci sastoji se od spomenika i spomen doma. Spomenik je djelo skulptora Miodraga Živkovića, izgrađen 1971. godine u bijelom betonu. Poslije rata u Bosni i Hercegovini je obnovljen. Kustosi izložbe Toward a Concrete Utopia: Architecture in Yugoslavia 1948.-1980., održane u Muzeju moderne umjetnosti (MoMa) u New Yorku 2019. godine prepoznali su njegov značaj i vrijednost, te su ga predstavili na izložbi i u trodimenzionalnim modelom kojom je njegova raščlanjena forma u potpunosti saglediva.

Spomen dom je izgrađen 1974. godine po projektu arhitekte Ranko Radović|Ranka Radovića. On je primjer potpuno drugačije arhitekture u odnosu na Jugoslovensko stvaralaštvo u to vrijeme. Cio dom je urađen u armiranom betonu u vidu kosih krovova. Unutrašnji prostor je cjelovit sa freskama slikara Krste Hegedušića. Freske su restaurirane 2020.godine. Ia

• 
  Skenderija, autori Živorad Janković i Halid Muhasilović
• 
  Spomen dom ZAVNOBIH-a, autor Zdravko Karačić
• 
  Muzej Bitke na Neretvi u Jablanici, arhitekti Branko Tadić, Zdravko Dunđerović i Mustafa Ramić
• 
  Memorijalni kompleks Tjentište, autori Miodrag Živković i Ranko Radović

1000 škola

Arhitektonska rješenja škola i školskih objekata proizašla su iz akcije 1.000 škola u BiH i raspisanog arhitektonskog natječaja, nakon dobro prostudiranog programa i sadržaja svakog karakterističnog tipa škole. Znanje i arhitektonsko projektovanje bilo je stiglo do takozvanih "otvorenih škola". To su bili koncepti koji su u to vrijeme zaživjeli i u evropskim zemljama.

Literatura

• Siniša Cvijić, Moderna stambena arhitektura: Banjaluka, 1929-1941. Beograd: Zadužbina Andrejević, 2014
• Aleksandar Ignjatović, Dva modernizma u dve Jugoslavije, 2017

Izvori

Moderna arhitektura u Bosni i Hercegovini na Wikimedijinoj ostavi