Šparhet
| Šparhet Sparherd | |
|---|---|
 | |
| Država |  Austro-Ugarska
|
Šparhet ili šparet - šporet ili štednjak kako se službeno zove je uređaj od lijevanog željeza koji se koristi za kuhanje i grijanje.
Etimologija[uredi | uredi kod]
Sparherd je riječ austrougarskog porijekla[1] proširena po podunavskim i južnoslavenskim zemljama tokom 19. vijeka, porastom gradova u kojima su se počele uvoditi tadašnje tehnološke novine. To je zapravo sintagma od riječi sparen (štedjeti) + herd (ognjište)[2], Nijemci za to inače upotrebljavaju riječ - Herd ili Kochherd.- Küchenherd.
Oblik i namjena[uredi | uredi kod]
Tipični šparhet bio je izrađen od lijevanog željeza i poprilično težak, pored gornje ploče na kojoj se kuhalo imao je pećnicu (rernu[3] ) i ognište u koje su se ubacivala drva i ugljen, i vratašca za izbacivanje pepela. Šparhet je morao biti povezan sa dimnjakom da bi mogao dobro funkcionirati.
Historija[uredi | uredi kod]
Prve ozidane peći od cigle potječu iz vremena kineske Dinastije Qin (221. i 206. pne.)
Prvi historijski zapis o peći u Evropi je iz 1490. iz Alsaca, ona je bila potpuno izgrađena od cigli i crijepa uključujući i dimnjak.[4] Ali su se sve do 18. vijeka ipak koristila otvorena ognjišta za kuhanje.
Prva peć od lijevanog željeza proizvedena je u Lynnu, Massachusetts - 1642. Ta peć u obliku obične kutije od lijevanog željeza, nije imala nikakve grijaće ploče ili rešetke.[4] Oko 1740. Benjamin Franklin izumio je Pensilvanijsku peć, koja je riješila osnovne principe peći za grijanje. Njeno ložište u koje se ubacivalo drva imalo je klizna vrata koja su se mogla koristiti za kontrolu protoka zraka od ložišta do dimnjaka. Kako je bila relativno mala, mogla se instalirati u velike kamine ili koristiti kao slobodno stojeći predmet u sredini sobe ukoliko se mogla spojiti sa dimnjakom.[4] Franklinova peć grijala je kuće, stanove po gradu i brvnare po granici diljem Sjeverne Amerike. Njen dizajn utjecao je trbušaste peći koje su grijale brojne stanove još do 20. vijeka. Prve okrugle peći od lijevanog željeza s rešetkom za kuhanje hrane na njima, proizveo je Isaac Orr iz Philadelphije u Pennsylvaniji - 1800. Prvi šparhet na ugljen proizveo je 1833 Jordan Mott iz New Yorka.[4]
Od 20. vijeka kuhanje je postalo dominantna funkcija peći, naročito od kad se raširilo centralno grijanje. Kako su masivni željezni šparheti na drva i ugljen isijavali veliku količinu topline, kuhanje je bilo prilično neugodna stvar naročito za vrućih ljetnih dana. Taj problem riješen je od druge polovice 20. vijeka kad su šparheti zamjenjeni električnim i plinskim štednjacima.[4]
Izvori[uredi | uredi kod]
- ↑ „Wörterbuch der donauschwäbischen Lebensformen” (njemački). Hans Gehl. Pristupljeno 03. 01. 2015.
- ↑ „špàrhet” (hrvatski). Hrvatski jezički portal - Novi liber. Pristupljeno 03. 01. 2014.
- ↑ „Šporet” (hrvatskosrpski). Leksikon. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-04. Pristupljeno 03. 01. 2014.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 „Stove” (engleski). Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 03. 01. 2015.
Vanjske veze[uredi | uredi kod]
- Der Sparherd (de)