Urbar

Urbar (lat. urbarium) bila je zbirka pripisa koji su u srednjovekovnoj Sloveniji, Hrvatskoj, Slavoniji i Vojvodini uređivali odnose feudalaca i kmetova i njihove uzajamne obaveze. Sve do urbarne regulacije Marije Terezije u 18. veku, urbari su bili privatnopravni dokumenti, koje su uglavnom pisali sami feudalci.

Neki najstarijim urbarom smatraju Vinodolski zakon iz 1288, jer pored uređenja odnosa između vinodolskih naselja, sadrži i odredbe koje ga čine urbarom. Međutim, prva zbirka propisa koja se sa sigurnošću može nazvati najstarijim urbarom u Hrvatskoj jeste Statut zagrebačkog kaptola, koji je 1334. godine sastavio zagrebački kanonik Ivan Arhiđakon Gorički (1334). Tipični urbari pojavljuju se 15. veku, kada se u njima nabrajaju i kmetovske porodice, njihove zemlje i dužnosti.

Zbog sve veće eksploatacije često su izbijale kmetovske bune, pa je i država u 18. veku uzela ovo pitanje u svoje ruke i donela zbirke propisa, koje su određivale gornju granicu kmetovskih davanja i takođe su se zvale urbarima. Marija Terezija je 1756. donela takav urbar (tzv. hrvatsko-slavonski urbar) za slavonske županije virovitičku, požešku i sremsku, a u razdoblju od 1775-1780 i za hrvatske županije zagrebačku, varaždinsku i križevačku. Zakonom su urbarijalni odnosi regulisani 1836 i 1840.

Ukidanjem kmetstva 1848-1853 i razrešenjem kmetovskih odnosa, urbari gube svoje značenje. Urbari se ubrajaju među najznačajnije izvore za izučavanje starije agrarne, ekonomske i socijalne istorije. Ako je jedno vlastelinstvo sačuvalo niz urbara iz raznih vekova (što nije redak slučaj), mogu se pomoću njih pratiti promene u položaju kmetova, broju seoskih gazdinstava, broju seoskog stanovništva, koje su se kulture gajile i dr.