Srednjebosanska kulturna grupa
Srednjobosanska kulturna grupa je grupa bronzanog i željeznog doba na današnjoj teritoriji Bosne i Hercegovine, oko gornjih i srednjih tokova rijeka Bosne sa dolinom Lašve i Vrbasa, i planinskih predjela između i oko ovih riječnih dolina.[1]
Srednjebosanska kulturna grupa zauzima prostor srednjebosanskog gorja, najstarije rudarske oblasti u Bosni i Hercegovini gdje se odvijala gotovo neprekinuta rudarska aktivnost. Ovaj kraj u kojem se eksploatirao bakar, zlato, olovo, srebro, željezo, a vjerojatno i živa u literaturi je poznat još i pod nazivom srednjobosansko rudogorje.[2]
Interpretacija arheološkog materija otkrila je intenzivan život i dinamičan razvoj na navedenom dijelu Bosne, na kojem je uočena značajna srodnost u trajanju oko jednog milenijuma (počevši od oko 1200. g. p.n.e. pa sve do kraja stare ere). Srodnost se vidi u: obliku naselja, načinu sahranjivanja, izrađevinama od metala i keramike. Uočena srodnost materijalne i duhovne kulture omogućila je da se utvrdi postojanje jedne dosta homogene ljudske zajednice koja je dobila naziv Srednjebosanska kulturna grupa.
Ovaj prostor bio je u neolitu domovina pripadnika poznate Butmirske kulture. U eneolitu i na početku bronzanog doba predjele naseljavaju pripadnici Vučedolske kulture, donoseći obradu metala kao novu fazu u razvoju. I upravo je prostor srednje Bosne bogat brojnim rudama, što je bilo primaljivo za doseljenike i važan uslov daljnjeg razvoja. Nalazi srednjebosanske kulturne skupine pokazuju veliku ekspanzivnost krajem drugog milenijuma stare ere. Najveća nalazišta su: Debelo Brdo (Sarajevo), Velika gradina Varvara na izvoru rijeke Rame i gradina Pod kod Bugojna.[3] [4]
Kulturni ekonomski razvoj doveo je u VII stoljeću i do političke organizovanosti nosioca te skupine, u istoriji poznate pod imenom Desitijati.[5][6]
Periodizacija[uredi | uredi kod]
Dobro stratificirani materijal sa Poda, uz materijal sa mnogobrojnih drugih gradinskih naselja, omogućio je definiranje srednjobosanske kulturne grupe.[7].[3] Njene faze u razvoju su:
- Faza 1 – od sredine 11. do sredine 8. stoljeća p.n.e.
- Faza 2 – od 750/725. – 625/650 p.n.e. Ovu fazu karakterišu veliki radovi na fortifikaciji utvrđenja (Gradine u dolini Lašve, Gradine kod Kiseljaka, Gradine u Sarajevskom polju. Dolazi do definisanja završne faze zapadnobalkanskog geometrijskog stila u ornametici keramike (tanki urez, izduženi šrafirani trouglovi, rombovi, motivi mreže).
- Faze 3 i 4 – od 625/650 – 450. P.n.e. U ovom periodu dolazi do znatne proizvodnje predmeta od željeza. U vezi sa tim dolazi do razvoja trgovine i znatnog priliva stanovništva u gradini Pod. Tada je po prvi put izgrađeno podgradinsko naselje. Kasnije su preko tog naselja Rimljani izgradili svoje veliko naselje, a naselje je napravljeno i u srednjem vijeku, tako da su ostali neznatni tragovi praistorijskog naselja i nejasan njegov izgled. Staro naselje u gradini je preuređeno, sa trgom, podgrađem, pravilnim rasporedom kuća, uskim uličicama koje su strogo uređivane, sa razvijenim zanatstvom i trgovinama čiji je obim prevazilazio potrebe naselje. Ovo naselje bio je grad, makar i u embrionalnom smislu. Sva ostala naselja bila su jednostavna ratarska ili stočarska sela, u kojima se sreće i željezarstvo, ali ne i bogatstvo kakvo je dokumentovano u naselju Pod. Takvo je možda bilo i Debelo Brdo i još neko u dolini Lašve, koja su vukla ekonomski razvoj cijele zajednice.[5]
- Faze 5 i 6 – od 450. – 300. P.n.e. Nastavlja se kontinuitet u materijalu, narošito keramičkom, uz pojavu novih fibula glasinačkog i ranolatenskog tipa, narukvica, pravougaonih pojasnih kopči, prstenje sa ugraviranim figuralnim oredstavama helenističkog tipa te razne varijante dvojnih igala. Sve je ovo posljedica jakih trgovačkih veza dolinama Bosne i Vrbasa prema Panoniji i Neretve prema Jadranu.
- Završna faza – od 3 –do 1. soljeća. p.n.e.[1] Ovaj period oslikavaju nalazi iz nekropole Kamenjača u kojoj su nađene urne kao znak naglog prelaska na incineraciju (spaljivanje)[8] ili je Kamenjača u to doba bila samo kultno mjesto.[9] Nalazište, uz autohtoni, obiluje i keltsko-latenskim i helenističkim materijalom.
Keramika i geometrijski stil[uredi | uredi kod]
U predrimsko doba zemlja Desitijata bila je vodeći centar jednog pravca u umjetnosti poznatog kao geometrijski stil koji čini osnovu njihove prehistorijske umjetnosti. Taj stil je začet u kasnomikenskoj umjetnosti. Srodni pravci tog stila sreću se na Apeninima, Balkanu i Podunavlju i svi stoje u nekoj idejnoj vezi, utičući jedan na drugi. Pronađeno je na hiljade primjeraka keramičkog posuđa ukrašenog u ovom stilu; Pod kod Bugojna, Gradina Varvara (Bugojno), Debelo Brdo (Sarajevo), Kopilo kod Zenice, Veliki Mošunj kod Viteza, gradine kod Travnika kao potvrda autohtonosti na ovom području. Geometrijski motivi su pronađeni i na metalnim proizvodima i nakitu.
Zdjela je bila najbrojniji keramički tip. Rađeni su i: zaobljene loptaste i poluloptaste šolje, lončići sa jedva naglašenim obodom, pehari sa dvije ili tri drške. Ukrasi su rađeni urezivanjem na uglančanoj, nešto prosušenoj površini, prije pečenja.
Motivi[uredi | uredi kod]
Od krivolinijskih motiva to su jednostruki ili dvostruki polukružni urezi, po pravilu u nizovima, rijetko nezavisni ili dopunjeni radijalno postavljenim linijama. Uobičajen motiv je koncentrični krug, obično spojen dvostrukom cik-cak linijom ili uklopljen u vertikalnu traku. Jedan od retkih krivolinijskih motiva su parovi lučnih linija okrenutih jedna prema drugoj (pojavljuje se na koricama mača iz Velikog Mošunja što potvrđuje jedinstvo stila na keramici i metalu u srednjoj Bosni.
Pravolinijski motivi su češći i nešto brojniji. Najjednostavniji su nizovi kosih ili okomitih linija, koje se pojavljuju samostalno, na ivici zdjela ili kao dodatni, prateći elementi sa nekim drugim motivom, zatim cik-cak linije, jednostruke ili dvostruke. Šrafirani trokut pripada nešto složenijim motivima, zato što se, po pravilu, pojavljuje u nizu, a nerijetko i u dva paralelna reda između kojih se nalazi negativma cik-cak traka. Kao posebno čest treba izdvojiti visoki trougao podijeljen u sredini okomitom cik-cak linijom ili neki drugi jednostavni motiv.
Rijedak je motiv grančice, tzv jelica u terminologiji narodnog veza. Kvadrat se uopšte ne pojavljuje, a rijedak je i romb i to isključivo kao negativni motiv nastao između dva niza šrafiranih trouglova čiji se vrhovi dodiruju.
Jedna od karakteristika ovog stila je potpuno odsustvo bilo kakvih predstava iz realnog svijeta.[5]
Literatura[uredi | uredi kod]
- Borivoj Čović, Srednjobosanska kulturna grupa - Praistorija južnoslavenskih zemalja V, Sarajevo, 1987, 481-528.
- Andrijana PRAVIDUR - PRILOG POZNAVANJU METALURŠKIH SREDIŠTA ŽELJEZNODOBNIH NASELJA SREDNJE BOSNE U SVJETLU NOVIH ISTRAŽIVANJA -Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2011
- Dimitrije Sergejevski, Iskopavanje bazilike u Brezi, AP 1, Beograd, 1959.
- Dimitrije Sergejevski, Arheološki nalazi u Sarajevu i okolici, GZM n.s. II, Sarajevo
Reference[uredi | uredi kod]
- ↑ 1,0 1,1 „Desitijati”. Arheološki leksikon -Zemaljski muzej, Sarajevo. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ↑ „Salmedin Mesihović , ILIRIKE”. Autorsko izdanje, Sarajevo, 2014. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ↑ 3,0 3,1 „Alojz Benac-Đuro Basler-Borivoj Ćović-Esad Pašalić-Nada Miletić-Pavao Anđelić - KULTURNA ISTORIJA BOSNE I HERCEGOVINE”. Veselin Masleša, Sarajevo, 1966. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „The Oxford Handbook of the European Bronze Age”. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 „Borivoj Čović: OD BUTMIRA DO ILIRA”. Kulturno naslijeđe, Sarajevo, 1976. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „„Dezidijati“: Identitetski konstrukt između antičkih i suvremenih percepcija”. ANUBiH, Godišnjak 36 Sarajevo, 2009. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „Ivo Bojanovski: BOSNA I HERCEGOVINA U ANTIČKO DOBA”. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, 1988. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „VELJKO PAŠKVALIN: Kamenjača, Breza kod Sarajeva − mlađeželjeznodobna i rimska nekropola”. Godišnjak centra za balkanološka ispitivanja ANUBIH, Knjiga XXXVII, strana 101. Arhivirano iz originala na datum 2020-10-12. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „Ana Marić -Nova interpretacija groba sa skeletnim ukopom žene iz mlađeg željeznog doba sa Kamenjače u Brezi kod Sarajeva”. Godišnjak centra za balkanološka ispitivanja ANUBIH, Knjiga XXXVII, strana 101. Arhivirano iz originala na datum 2016-10-23. Pristupljeno 9. 2. 2016.
