Spasoje Stejić
| Spasoje Stejić | |
|---|---|
 | |
| Datum rođenja | 1892. |
| Mesto rođenja | Ada Austrougarska |
| Datum smrti | jun 1943. (51 god.) |
| Mesto smrti | Tjentište ND Hrvatska |
| Profesija | molerski radnik |
| Član KPJ od | 1919. |
| Učešće u ratovima | Prvi svetski rat Oktobarska revolucija Narodnooslobodilačka borba |
Spasoje Stejić Baćo (Ada, 1892 — Tjentište, jun 1943) je bio komunistički revolucionar, pripadnik tajne organizacije pelagićevaca i atentator na regenta Aleksandra Karađorđevića 1921. godine.
Na "vidovdanskom procesu" je osuđen na smrt, što mu je preinačeno u 20 godina zatvora. Nakon više od 19 godina robije, učesnik je čuvenog bega robijaša-komunista iz Sremskomitrovačkog zatvora 1941. godine.
Po izlasku na slobodu postaje partizanski borac. Poginuo je na Sutjesci 1943.
Biografija[uredi | uredi kod]
Rođen je 1892. godine u Adi u Vojvodini.
Veliki rat i ruska revolucija[uredi | uredi kod]
Prijavio se dobrovoljno u K.u.K. vojsku 1914. godine. Učestvujući, sa jedinicama dobrovoljaca srpske vojske u borbama u Dobrudži teško ranjen. Potom prešao u Rusiju, gde je uključen u Jugoslovenski dobrovoljački korpus. Sa nekolicinom boraca istupio iz korpusa i priključio se boljševicima. Tokom 1918. godine boravio je u Samari, gde je radio kao ilegalni partijski radnik sa Urošem Čonkićem i drugima.
Sredinom 1918. godine, u Moskvi je od jugoslovenskih veterana ruske revolucije organizovana Jugoslovenska komunistička grupa pri Ruskoj komunističkoj partiji (boljševika). 5. novembra iste godine, unutar Jugoslavenske grupe formiran je inicijativni komitet za organizovanje ilegalne revolucionarne partije u Jugoslaviji.[1] U Komitet su ušli: Lazar Vukičević, Lazar Manojlović, Franja Drobni, Sava Lazić, Z. Petold, Nikola Grulović i Spasoje Stejić.[1] Većina članova Komiteta bila je sa područja Vojvodine.
Program Komiteta buduće komunističke partije je predviđao revolucionarno preuzimanje vlasti. Neke od tačaka programa su bile:[2]
- stvaranje ilegalnih partijskih ćelija i legalnih partijskih organizacija;
- širenje komunističke propagande u vojsci Kraljevine SHS;
- preuzimanje vlasti i uspostavljanje diktature proletarijata.
Jugoslovenski komunisti su još u Moskvi odlučili kod kuće stvoriti konspirativne partijske organizacije po uzoru ruskih boljševičkih za vrijeme carizma.[2] Decembra 1918. godine Stejić i drugi članovi Komiteta su upućeni u Kraljevinu SHS na revolucionarni rad.
Povratak u Kraljevinu SHS[uredi | uredi kod]
Po povratku revolucionara u Kraljevinu, 27. februara 1919. održana je sednica Komiteta u Novom Sadu, na kojoj je odlučeno da se sazove ilegalni kongres na Fruškoj gori.[2] Na brdu Stražilovu održan je 9. marta osnivački kongres Jugoslavenskog komunističkog revolucionarnog saveza Pelagićevaca.[2] Na kongresu je sudjelovalo 48 delegata, ne samo povratnici ruske revolucije, nego i socijaldemokrati iz zemlje.[2] Na kongresu su usvojene četiri odluke:
- da se ide na predstojeći socijalistički Kongres ujedinjenja i na njemu predloži stvaranje komunističke partije.
- da se ne pristupa socijaldemokratama dok ne prihvate diktaturu proletarijata.
- da se izdaju vlastiti list i literatura, jer se socijalistička štampa u zemlji ne upravlja »parolama revolucionarne borbe«.
- da se »hitno započne organizacija Crvene armije«.[2]
Odmah po osnivanju ilegalne organizacije započinje prikupljanje oružja za revoluciju i rađa se ideja o političkim atentatima koji bi mogli ubrzati njeno izbijanje.[3] Stejić se preseljava u kuću Lajoša Čakija, koja postaje mesto tajnih sastanaka i mesto gde se krije prikupljeno oružje.[3]
Od osnivanja Komunističke partije Jugoslavije, aprila 1919. godine, Stejić je bio njen član.
Atentat na Aleksandra Karađorđevića (1921)[uredi | uredi kod]
Prema komunističkoj historiografiji, Stejić se nakon donošenja Obznane, decembra 1920, sam odlučio za terorističke akcije. Prema pisanju tadašnje Politike, on je kockom izvučen za atentat.[4]
Stejić je bio krupan, razvijen čovek, visoka čela i potkresanih smeđih brkova.[5] Na dan proglašenja Vidovdanskog ustava 28. juna 1921. godine on se umešao među molerske radnike, i popeo na skele nedovršene zgrade Ministarstva građevina na uglu Miloševe i Masarikove ulice u Beogradu. Odatle je bacio bombu na kočije u kojima se nalazio regent Aleksandar, koji se vraćao iz zgrade Narodne skupštine sa proglašenja "Vidovdanskog ustava". Bomba je pri padu zapela za telefonske žice i eksplodirala ne pogodivši regenta, ali je povređeno desetak ljudi.[6] Kraljevska kola su brzo odmakla, a policija i žandarmerija su opkolile zgradu ministarstva.[6]
Stejić je tokom istrage u beogradskoj Glavnjači prošao brutalnu torturu. Lajoš Čaki je pred sudom svedočio da su mu u policiji doveli Stejića sveg krvavog i isprebijanog, kako bi ga naterali da potpiše iznuđenu izjavu.[7] Stejić je prvim priznanjem teretio Ćopića, Kovačevića, Filipovića i još neke rukovodioce da su mu naložili da izvrši atentat.[8]
Na "Vidovdanskom procesu" je suđeno Stejiću i saradnicima. Stejić je pred sudom izjavio da je atentat njegovo delo i da nema saučesnika.[8] Kasnije je poricao atentat, braneći se da "zadržana" bomba znači protest protiv režima, a nikako atentat.[9] Tužilaštvo je smatralo da je Stejić imao pomagače među poslanicima, a Đuro Salaj je optužen da mu je pomogao da uđe u Konstituantu.[10] Dragiša Vasić, advokat Spasoja Stejića, u svom obrambenom govoru dao je lik atentatora kao prkosne i anarhoindividualističke pojave.[11]
23. februara 1922. Spasoje Stejić je osuđen na smrt. Kasnije mu je kazna preinačena na 20 godina robije.[12] Kaznu je izdržavao u Sremskomitrovačkom zatvoru. Na robiji je, kao i tokom istrage, bio izložen torturi.
Tamo se nalazio Spasoje Stejić, atentator na kralja Aleksandra. On je već preko osam godina bio u samici. Na nogama je neprekidno nosio teške lance.[13]
– Svedočenje jednog od zatvorenika
Beg iz sremskomitrovačkog zatvora (1941)[uredi | uredi kod]
Nakon 19 godina robije, Stejić je bio učesnik spektakularnog bega iz Sremskomitrovačkog zatvora, izvedenog 22. avgusta 1941. godine, na samom početku ustanka. Zajedno sa 32 robijaša-komunista pobegao je iz sremskomitrovačkog zatvora, nakon čega su se pridružili partizanima na Fruškoj gori. Nakon osnivanja Fruškogorskog partizanskog odreda, stari Spasoje je radio kao ekonom. Borac Bura Matić piše o susretu sa Stejićem po dolasku u odred:
Prvi koga sam ugledao bio je čovek srednjeg rasta, dobro razvijen, obučen u robijaško odelo, sa okruglom kapicom sivo-bele boje na glavi. Ruke su mu upadljivo drhtale. On je dao znak za doručak (po čemu sam zaključio da je ekonom) i svi u logoru su se postrojili jedan za drugim. Po običaju moralo se pre doručka umiti na potoku. S nama je pošao i ekonom. Umivajući se upitao sam Lalu ko je taj drug. Rekao mi je da je to Spasoje Stejić atentator na regenta Aleksandra i da je živčano popustio.[14]
– Bura Matić
Sredinom septembra 1941. godine, po odluci Centralnog Komiteta Komunističke Partije Jugoslavije, sa Fruške gore (tada NDH) prešlo je u Srbiju 25 oslobođenih robijaša.[15] Oni su prvo prešli u Mačvu, gde im je Mačvanski partizanski odred priredio svečan doček.[16] 21. septembra u seocetu Petkovici ispod Cera ženski hor je svečano dočekao "drage robijaše" koji su pobegli iz Sremskomitrovačkog zatvora.[16]
Kad se kamion pojavio na ulazu u dvorište i ugledavši »mitrovčane u robijaškim odelima, iz ženskih grla razleže se pesma: »Hajd' u kolo robijaši, složno zaigrajmo, Mitrovčanku zapevajmo, sada je sloboda...«[16]
Jedna od partizanki svedoči o utisku koji je ostavljao stari Stejić:
Pojedinačno smo se interesovale za svakog. Podataka mnogo nismo dobili, izuzev za staroga Spasoja Stejića, da je jedan od atentatora na kralja Aleksandra Karàđorđevića i da je zbog toga godinama prebijan u samici zbog čega se sada ovako teško kreće. Za sve vreme bio je predmet naše posebne pažnje.[16]
Stari Spasoje je stigao u oslobođeno Užice u Vrhovni štab.[17] Postavljen je za ekonoma u intendanturi VŠ.[17] Nakon pada Užičke Republike krajem novembra 1941, Slobodan Penezić, Vukola Dabić i Spasoje Stejić su poslednji napustili grad.[18] Kada su polazili, Stejić je primetio da zastava nije skinuta. Naredio je da se zaustavi kamion, zatim se popeo na krov zgrade po zastavu.[19]
Smrt[uredi | uredi kod]
Poginuo je tokom borbi na Sutjesci. Ubila ga je avionska bomba na brdu Ozren povrh Tjentišta 9. juna 1943. godine.[17]
Literatura[uredi | uredi kod]
- Mala enciklopedija Prosveta, Beograd 1959.
- Ustanak naroda Jugoslavije 1941, Zbornik, knjiga 5, Beograd 1964.
- Ivan Očak, Povratnici iz Sovjetske Rusije u borbi za stvaranje ilegalnih komunističkih organizacija uoči Prvog kongresa SRPJ(k)[mrtav link], Historijski zbornik, Zagreb 1974.
Izvori[uredi | uredi kod]
- ↑ 1,0 1,1 Fedora Bikar, Uloga Ervina Szabóa u radničkom pokretu Mađara i nemađarskih naroda Ugarske od 1900. do 1918
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Ivan Očak, Povratnici iz Sovjetske Rusije u borbi za stvaranje ilegalnih komunističkih organizacija uoči Prvog kongresa SRPJ(k)[mrtav link]
- ↑ 3,0 3,1 Kako je nestao spomenik / Proizvodnja sećanja
- ↑ Politika 22. 07. 1921.
- ↑ Politika 26. 01. 1922.
- ↑ 6,0 6,1 Veliki procesi na filmskoj traci
- ↑ Politika 27. 01. 1922.
- ↑ 8,0 8,1 Politika 11. 02. 1922.
- ↑ Politika 04. 02. 1922.
- ↑ Politika 03. 02. 1922.
- ↑ Miroslav Krleža, Andelko Malinar, Panorama pogleda, pojava i pojmova, Volume 5
- ↑ http://www.politika.rs/rubrike/Tema-nedelje/svi-nasi-vidovdani/Atentati-na-Aleksandra-i-Pashica.lt.html
- ↑ Prilozi, Volume 7, Institut za istoriju radničkog pokreta Sarajevo, 1971
- ↑ Ustanak naroda Jugoslavije 1941, Zbornik, knjiga 5 (Bura Matić, Odlazak u odred), Beograd 1964.
- ↑ Hronologija narodnooslobodilačkog rata 1941-1945[mrtav link]
- ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 Ustanak naroda Jugoslavije 1941, Zbornik, knjiga 5 (ŽENE MAČVE U USTANKU, SUSRET SA »ROBIJAŠIMA«), Beograd 1964.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 Viktor Kučan - Borci Sutjeske
- ↑ Venceslav Glišić, Užička republika
- ↑ Vojno-istoriski glasnik, Volume 33