Osvobodilna fronta
Oslobodilačka fronta slovenskog naroda (sl. Osvobodilna fronta slovenskega naroda), poznata kao Osvobodilna fronta, je bila slovenska antifašistička organizacija za vreme drugog svetskog rata, koja je okupljala većinu slovenačkih antifašističkih stranaka i organizacija u borbi protiv okupatora i domaćih kvislinga.
26. 4. 1941.[1] u vili književnika Josipa Vidmara u Rožnoj dolini održan sastanak predstavnika nekoliko političkih stranaka i kulturnih radnika na kojem je osnovana Protiimperialistična fronta (PIF), koja je 22. 6. 1941. promenila naziv u Osvobodilna fronta slovenskega naroda (OF SN). Narednih godina se oružano borila protiv fašističke okupacije Slovenije. Delovala je sve do 1953. kada je postala republički ogranak Socijalističkog saveza radnog Naroda Jugoslavije, odnosno Socijalistički savez radnog naroda Slovenije. U spomen na ovaj događaj u Sloveniji se 27. aprila obeležava kao Dan osvobodilne fronte (Dan OF-a), od 1992. godine Dan upora proti okupatorju.
Pozadina[uredi | uredi kod]
Fašističke sile su okupirale Jugoslaviju, i podelile između sebe teritoriju Slovenije. Nemci su uzeli severne delove, a italijani južne, na kojima su stvorili Ljubljansku pokrajinu.
Nacistička Nemačka je smatrala slovensku teritoriju svojom i posle okupacije ju je pripojila Nemačkoj, kao južnu granicu Rajha. Trebalo je da Slovenci budu deportovani ili germanizovani, i da zemlja bude naseljena Nemcima.
Najteži proces koji se mora rešiti u Donjoj Štajerskoj sastoji se u tome da se donjoštajersko nacionalno telo očisti od stranog slovenskog elementa koji ne može da se podvrgne procesu germanizacije. Ako ponovna germanizacija Donje Štajerske uopšte ima izgleda da uspe, i ako ovaj jugoistočni kraj treba da postane pouzdana granica spram uvek burnog Balkana, onda lokalno stanovništvo mora da bude oslobođeno od svakog sastojka koji ometa germanizaciju bilo u pogledu rase ili u pogledu ponašanja... Zato se planira deportacija stanovništva, koja će biti izvedena u četiri faze, i to na način koji se pokazao kao uspešan u sličnim aktivnostima na drugim ponovo zadobijenim teritorijama Rajha (posebno na Istoku). ... Jasan pogled na stvarne potrebe mora da ostavi po strani sve suviše humane emocije koje su takođe svojstvene nemačkoj prirodi; to je potrebno posebno ako se uzmu u obzir nemilosrdne destruktivne konfrontacije kojima je nemačka nacionalnost bila izložena ovde, u Donjoj Štajerskoj, od strane onih koji sada treba da odu. Deportacije u Srbiju i delimično u Hrvatsku biće izvedene vozovima sa po oko 1.000 lica. Početak i trajanje akcije (u ovom trenutku planiraju se jedan ili dva voza dnevno) još nisu određeni.[2]
– Izveštaj Ministarstva unutrašnjih poslova Nemačke administraciji Donje Štajerske, od 30. maja 1941. o masovnim preseljenjima Slovenaca
Osnivanje Osvobodilne fronte i početak ustanka[uredi | uredi kod]
Aprila 1941. godine, građanske stranke su potpuno zatajile prilikom okupacije Jugoslavije i podele slovenačkih zemalja na nemačku i italijansku okupacionu zonu. Komunistička partija Slovenije je za to vreme razvila snažnu agitaciju za dobrovoljce, a 27. aprila njen je Centralni komitet u vili Josipa Vidmara u Rožnoj dolini osnovao Osvobodilnu frontu uz pomoć svojih saveznika još iz vremena Narodnog fronta, hrišćanskih socijalista, levog krila u Sokolu i predstavnika napredne slovnačke kulture. Predstavnici KP Slovenije su bili Boris Kidrič, Aleš Bebler i Boris Ziherl, hrišćanskih socijalista Tone Fajfar, Sokola Josip Rus, a predstavnici kulturnih radnika Josip Vidmar, France Šturm i Ferdo Kozak.
U početku je OF nosila ime Antiimperijalistički front zbog tadašnje politike Sovjetskog Saveza prema Nemačkoj. Napadom Nemačke na SSSR preimenovana je u Osvobodilnu frontu. Tako je OF ujedinila narod pocepan na tri tradicionalne političke stranke (klerikalna, liberalna i socijaldemokratska) i nastojala da ga uključi u beskompromisnu borbu protiv okupatora.
Unutar OF ukupno je delovalo petnaest organizacija, među kojima i:
- Komunistička partija Slovenije (osnivač)
- Hrišćanski socijalisti (osnivač)
- Narodni demokrati - Sokolovi (osnivač)
- Skupina kulturnjaka (osnivač)
- Udruga seoskih mladića i devojaka
- Stara pravda (kasnije isključena)
- „Skupina mnistara“ (ministri jugoslovenske kraljevske vlade)
- „Čoševa skupina“ (studenti Ljubljanskog univerziteta)
- Savez inženjera
- Savez slovenačke omladine
- Jugoslovenski savez žena (kasnije isključen)
- Antifašistički front žena Slovenije (priključen posle rata)
- Narodna omladina Slovenije (priključena posle rata)
- Jedinstveni sindikati (priključeni posle rata)
Posle nemačkog napada na Sovjetski Savez, juna 1941. godine, Centralni komitet KP Slovenije pojačao je pripreme za oružanu borbu, koja je trebala da dobije oblik opšteg narodnog ustanka. Tako su već sredinom jula počele organizovane borbe protiv okupatora, iako je zvanični dan ustanka naroda Slovenije bio 22. juna. Naročita borbena aktivnost bila je razvijena u italijanskoj „Ljubljanskoj pokrajini“.
Karakteristično za Ljubljanu i pokrajinu bilo je brzo prerastanje Osvobodilne fronte iz opšteslovenačkog oslobodilačkog pokreta u sve homogeniju celinu sa Vrhovnim plenumom OF i Izvršnim odborom na čelu, koji je predstavljao organ novostvarane narodne vlasti. IOOF je osnovan 28. jula 1941. godine, a njegovi članovi su bili Boris Kidrič, Edvard Kardelj, Tone Fajfar, Josip Rus i Josip Vidmar. Avgusta 1941., IOOF-u su pridruženi Edvard Kocbek i France Lubej (početkom 1943. i Marijan Brecelj i Zoran Polič).
1. Mora se voditi nemilosrdna oružana borba protiv neprijatelja.
2. Ta aktivnost predstavlja osnov oslobađanja i ujedinjenja svih Slovenaca. Smatrajući zajednicu jugoslovenskih naroda prirodnom i istorijskom, Osvobodilna fronta (OF) ne priznaje slom Jugoslavije. Ona će uložiti sve svoje napore u borbi za razumevanje i jedinstvo svih jugoslovenskih naroda. U isto vreme, ona teži ujedinjenju svih slovenskih naroda pod vođstvom velikog ruskog naroda, na temelju prava na samoopredeljenje svakog naroda.
5. Sve grupe koje učestvuju u Osvobodilnoj fronti saglasile su se da budu lojalne jedna drugoj.
7. Posle oslobođenja, Osvobodilna fronta će uvesti narodnu demokratiju. Sva pitanja koja izlaze iz okvira nacionalnog oslobođenja biće rešena na demokratski način.[2]
– Osnovi programa Osvobodilne fronte, 1. novembar, 1941.
Već novembra 1941. godine bilo je samo u Ljubljani 188 terenskih odbora OF, decembra 240, a januara 1942. čak 433. Drugi masovni borbeni oblik OF bila je Narodna zaštita (NZ), koja je uključivala više od 2.000 ilegalnih boraca, organizovanih u vodove, čete i bataljone. OF je od svog nastanka izdavala svoj redovni organ „Slovenski poročevalec“, a imala je i ilegalnu emisionu radio-stanicu.
Jačanje Osvobodilne fronte[uredi | uredi kod]
Vojna situacija zimi sa 1941. na 1942. godinu nije bila povoljna radi razbijanja prvih partizanskih jedinica, no uprkos tome rasla je snaga OF, a u njenim organima jačali su sve više organi narodne vlasti. Vrhovni plenum OF se već na svom trećem zasedanju, septembra 1941. godine, konstituisao u Slovenački narodnooslobodilački odbor (SNOO). U toj funkciji on je doneo prve četiri revolucionarne odluke:
- odluku o uključenju slovenačkih partizanskih četa u narodnooslobodilačke partizanske odrede Jugoslavije
- odluku o zaštiti slovenačke nacije u borbi za oslobođenje i ujedinjenje
- odluku o uvođenju narodnog poreza
- odluku o raspisivanju zajma slobode
Oktobra 1941. godinje SNOO je dobio svoju prvu potvrdu, i to na izboru delegata okružnih odbora OF iz Ljubljanske pokrajine. Na prelasku iz 1941. na 1942. godinu, bile su definitivno formulisane i pragmatske „Temeljne točke OF“:
- borba protiv okupatora, koja je ujedno i borba za ujedinjenje svih Slovenaca
- nepriznavanje komadanja Jugoslavije
- sloga i jedinstvo jugoslovenskih i svih slovenskih naroda pod vođstvom ruskog naroda, a na temelju prava svake nacije na samoodređenje
- borba slovenačkih narodnih masa za nacionalna i ljudska prava
- lojalnost svih grupa koja sarađuju u OF
- posle oslobođenja će na slovenačkoj teritoriji vlast preuzeti OF u celosti i uvesti doslednu narodnu demokratiju
- pitanja koja prelaze okvir NOB-a rešavat će se posle oslobođenja na dosledan narodnodemokratski način
- u skladu s Atlantskom poveljom, posle nacionalnog oslobođenja odlučivat će o unutrašnjem uređenju ujedinjene Slovenije i o svojim vanjskim odnosima slovenački narod sam, a OF će njegovo elementarno pravo zastupati i braniti svim sredstvima
- narodna vojska na slovenačkoj teritoriji izrasta iz slovenački narodnooslobodilačkih četa i Narodne zaštite, kamo su pozvani svi svesni Slovenci
Edvard Kardelj je marta 1942. godine javljao Josipu Brozu Titu da je „OF stvarna vlast, ne samo u propagandističkom smislu, nego prava vlast u samoj Ljubljani“.
Učvršćenje jedinstva OF i kapitulacija Italije[uredi | uredi kod]
Krajem februara 1943. godine, posle dugih diskusija među osnivačkim grupama, u IOOF-u je bila usvojena Izjava triju osnivačkih grupa, poznatija pod imenom Dolomitska izjava, u kojoj su se sokolska i hrišćanskosocijalistička grupa odrekle za budućnost organizovanja sopstvene stranke i bilo kakve političke grupacije, te su ponovno priznale KP Slovenije avangardnu ulogu u OF. Time je Osvobodilnoj fornti bio oduzet i formalni oblik „koalicije“, što je još više učvrstilo njeno jedinstvo.
Kapitulacijom Italije 8. septembra 1943. godine, koncentracija 14. i 15. divizije omogućila je Glavnom štabu NOV i PO Slovenije dvostruku pobedu: razoružanje italijanske vojske i vojni obračun s belom i plavom gardom. Ljubljanska pokrajina bila je oslobođena gotovo u celosti, a isto tako i Primorska. Prva znčajna mera IOOF bila je naredba o opštoj mobilizaciji (od 17 do 45 godina), a druga raspisivanje izbora za Zbor delegata slovenačkog naroda. Kao što je i ranije, tako je i sada OF preuzela svu vlast na oslobođenoj teritoriji. Kada se posle kapitulacije Italije očiglednije približavao kraj rata ikada su zbog velike oslobođene teritorije bili mogući demokratski izbori za najviše slovenačko predstavničko telo, tj. za Vrhovni plenum OF (SNOO), birači su (muškarci i žene s navršenom 17. godinom) do kraja septembra izabrali su u čitavoj Sloveniji više od 500 delegata za pomenuti Zbor. Za administrativne poslove na oslobođenoj teritoriji IOOF je u to vreme osnovao Upravnu komisiju, koja je sa svojim odsecima (za finansije, industriju, prosvetu, itd.) u kratko vreme obavila veliki posao.
U posebnom proglasu Vrhnovni plenum OF je sredinom septembra priključio Slovenačko primorje Ujedinjenoj Sloveniji u slobodnoj Jugoslaviji i time potvrdio volju primorskog stanovništva, koje se posle kapitualcije Italije diglo na ustanak i osnovalo svoj najviši organ vlasti, Narodnooslobodilačko veće (Narodnoosvobodilni svet). Od 1. do 3. oktobra je u Kočevju zasedao izabrani Zbor delegata slovenačkog naroda, koji je izabrao 120 članova za Vrhovni plenum (SNOO) i 10 članova IOOF (predsedništvo SNOO-a) te naredio mobilizaciju sve žive snage i materijalnih dobara za pobedu nad nemačkim okupatorom. Ubrzo je usledila nemačka ofanziva koja je uspostavila vlast nad bivšim italijanskim okupacionim zonama, ali NOP u Sloveniji nije bio poražen.
U skladu s odlukama Drugog zasedanja AVNOJ-a, udareni su temelji slovenačke državnosti u okviru Demokratske Federativne Jugoslavije na Prvom zasedanju SNOO-a (Vrhovnog plenuma) u Črnomlju, 19. i 20. februara 1944. godine. SNOO je promenio ime u Slovenački narodnooslobodilački savet (SNOS) i proglasio se najvišim slovenačkim predstavničkim organom (Skupštinom).
Delovanje Osvobodilne fronte posle rata[uredi | uredi kod]
Osvobodilna fronta je nastavila delovati i posle Drugog svetskog rata pod istim imenom.
15. i 16. jula 1945. godine održan je Prvi kongres OF, nakon kojem je potvrđen program delovanja u državi i gospodarstvu. Na kongresu Narodnog fronta Jugoslavije u Beogradu, održanom od 5. do 7. avgusta 1945. godine, Osvobodilna fronta postala je njegov sastavni deo.
Na Drugom kongresu OF, održanom od 26. i 28. aprila 1945. godine u Ljubljani, zadatak OF bio je mobilizacija članova za učestvovanje u prvoj petoljetki i osigurati delovanje organizacije na terenu.
Treći kongres OF održan je na desetu godišnjicu osnutka, od 26. do 28. aprila 1951. godine u Ljubljani. Na njemu je OF prihvatila provođenje ideje radničkog samoupravljanja i razvoj socijalističke demokratije. OF je tada imala 676,500 članova u 3,560 lokalnih organizacija.
Februara 1953. godine, na Četvrtom zasedanju Narodnog fronta izvršena je reforma strukture i preimenovanje u Socijalistički savez radnog naroda Jugoslavije. Osvobodilna fronta, koja je delovala u sklopu NFJ, aprila iste godine preimenovana je u Socijalistički savez radnog naroda Slovenije.
Literatura[uredi | uredi kod]
|
Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi. |
- Zdravko Klanjšček: NARODNOOSLOBOOILAČKI RAT U SLOVENIJI 1941-1945., Vojnoistorijski institut, Beograd 1984.
- RESISTANCE, SUFFERING, HOPE - The Slovene Partisan Movement 1941 - 1945, National Committee of Union of Societies of Combatants of the Slovene National Liberation Struggle Ljubljana, Založništvo tržaškega tiska, Trieste (Trst) in cooperation with Slovenska kulturno gospodarska zveza, Ljubljana 2008.
- Enciklopedija Jugoslavije (knjiga sedma). „Jugoslavenski leksikografski zavod“, Zagreb 1968. godina.