Stari Ras

"Ras" preusmjerava ovdje. Za ostala značenja, v. Ras (razvrstavanje).

Stari Ras i Sopoćani
Svjetska baština – UNESCO
Srbija (Evropa)
Registriran:	1979. (3. zasjedanje)
Vrsta:	Kulturna
Mjerilo:	i, iii
Ugroženost:	ne
Referenca:	UNESCO

Stari Ras je srednjovekovni kompleks spomenika koji se nalazi na mestu na kome su se spajali putevi sa zapada i juga i vodili dalje ka istoku. Tokom jednog milenijuma tu su se smenjivale razne vojske, države, a značaj grada je vremenom rastao i opadao. Kompleks se sastoji od više spomenika, a najznačajniji lokaliteti koji su obuhvaćeni istraživanjima su: Gradina na Pazarištu sa Podgrađem, Trgovište, Gradina u Postenju, Reljina gradina, crkva u Naprelju i latinska crkva u Postenju. Gradina na Pazarištu sa Trgovištem zajedno sa obližnjim manastirom Sopoćani, manastirom Đurđevi stupovi i crkvom svetih Apostola Petra i Pavla svedoči o veličini i značaju Rasa u srpskoj srednjovekovnoj državi.

Ostaci Starog Rasa se nalaze na lokalitetu Gradina na Pazarištu sa donjim gradom Trgovište koji se nalazi na 11 km zapadno od Novog Pazara u blizini manastira Sopoćani. Poslednjih godina je pokrenuto istraživanje kojim se pokušava dokazati da je prava lokacija grada utvrđenje Gradina u Postenju koje se nalazi na 2 km od Novog Pazara. Ime Ras najverovatnije vodi poreklo od naziva utvrđenja Arsa koju pominje vizantijski istoričar Prokopije u VI veku. Srpska srednjovekovna država je prema imenu grada dobila naziv Raška, što je kasnije korišćeno kao ekvivalent sa nazivom Srbija.

Mesto na kome je smešten grad ima bogatu istoriju koja doseže do bronzanog doba. Na tom mestu se nalazilo vojno utvrđenje Rimljana, a tokom kasnoantičnog perioda su građeni i objekti za stanovanje i bazilika. Ime Ras prvi put se spominje u srednjovekovnim izvorima vizantijskog cara Konstantina VII Porfirogenita koje se odnose na rat između Srbije i Bugarske krajem IX veka. U periodu od IX do početka XII veka utvrđenje zaposedaju najpre Bugari, a potom naizmenično Srbi i Vizantijci. Od kraja XII veka i tokom XIII veka Ras je bio politički i kulturni centar srpske države i prestonica vladara iz dinastije Nemanjića. Tokom XIV i u prvoj polovini XV veka značaj grada u političkom smislu opada, ali je to period ekonomskog jačanja i bogaćenja njegovih stanovnika. Grad su 1455. godine osvojili Turci Osmanlije, a osnivanjem obližnjeg Novog Pazara počinje polako opadanje njegovog značaja.

U Rasu su nastala neka najstarija očuvana dela srpske umetnosti, a krajem XII veka je bio kulturni centar države.

Opsežna arheološka istraživanja kompleksa srednjovekovnog Starog Rasa su započeta krajem 1971. godine, a ceo kompleks se od 1979. godine nalazi na UNESKO-voj listi svetske baštine u sklopu spomenika srednjeg veka objedinjenih pod zaštićenom celinom Stari Ras i Sopoćani.

Ime grada

Danas je pitanje imena Ras još uvek otvoreno, mada je većina naučnika saglasna da ime Ras vodi poreklo od naziva utvrđenja Arsa (grč. ΑΡΣΑ) koju pominje vizantijski istoričar Prokopije u VI veku . Nastanak rimske Arse treba vezati za najvažniji činilac celokupnog razvoja, a to su obližnja bogata ležišta gvozdene rude. Ime grada se najranije pominje u delu „De administrando imperio“ vizantijskog cara Konstantina VII Porfirogenita, a srpski izvori ga spominju samo jednom i to na početku XIII veka, na jednom od poslednjih listova Vukanovog jevanđelja.

Postoje i mišljenja da je naziv grada došao od imena reke Raške čiji se izvor nalazi u neposrednoj blizini grada. Taj naziv je možda ilirskog porekla i može značiti „nešto što pada“ što se može odnositi na obližnju planinsku rečicu.

Položaj grada

Prema istraživanjima dr Marka Popovića lokacija grada je utvrđenje Gradina sa Podgrađem na Pazarištu koja se nalazi na 11 km zapadno od Novog Pazara u blizini manastira Sopoćani. Samo utvrđenje se nalazi iznad ušća Sebečevske reke u Rašku. Istraživanja na ovom lokalitetu su obilato naučno dokumentovana i najšire prihvaćena u naučnim krugovima. Ovo utvrđenje je 1979. godine obuhvaćeno zaštitom u okviru liste svetske kulturne i prirodne baštine UNESKO-a.

Novija istraživanja pokušavaju da dokažu hipotezu da je lokacija Starog Rasa utvrđenje Gradina u Postenju, iznad puta Novi Pazar-Raška, na 2 km od Novog Pazara. Iskopavanja na ovom lokalitetu su u toku, a još uvek nema ozbiljnijih naučnih dokaza koji bi potvrdili ovu hipotezu. Postoji i kontroverzna ideja da se grad Ras nalazio na mestu današnjeg Novog Pazara ili da se ime Ras ne odnosi na jednu lokaciju već da je zbirno ime za više utvrđenja, crkava i manastira koji su činili centar države XII veka.

Istorija grada

Period pre IX veka

Južnoslovenska plemena na Balkanskom poluostrvu oko 700. godine

Ovaj period istorije grada je malo poznat zbog nedostatka sadržajnijih i pouzdanijih izvora. Na lokalitetu grada su postojala naselja u ranom bronzanom dobu koja su napuštena početkom V veka pne. Ostaci iz antičkog doba su pronađeni na Podgrađu i Gradini na Pazarištu gde je u nekoliko slojeva pronađen rimski novac iz III veka, kao i ostaci nekoliko objekata. U kasnoantičnom periodu Podgrađe i deo zaravni na Gradini su bili okruženi bedemima, koji su bili ojačani sa jednom kulom. Lica bedema su građena od delimično pritesanog i lomljenog kamena u nepravilnom slogu, sa trpancem između, uz korišćenje krečnog maltera kao vezivnog sredstva. Utvrđenja tog tipa su tada bila uobičajena u raznim delovima Rimskog carstva, a zajedno sa utvrđenjem Gradina u Postenju je verovatno bila deo jedinstvenog odbrambenog sistema. Ovakva utvrđenja tipa kastela i refugija, tj. pribežišta su tokom kasne antike postala obrazac sigurnog naselja. U njima su bili smešteni malobrojni pripadnici vojske, ali i okolno stanovništvo, a u utvrđenim podgrađima zanatlije i trgovci .

Petrova crkva u Rasu iz VIII veka

Osim objekata vojnog i odbrambenog karaktera, u blizini ušća Sebečevske reke na desnoj obali reke Raške, su pronađeni ostaci rimske bazilike koja je podignuta krajem IV ili početkom V veka . Utvrđenje u Podgrađu je aktivno korišćeno od početka IV veka, a stradalo je zajedno sa bazilikom u VI veku. Na lokalitetu Trgovište, na levoj obali reke Raške, pronađena je kasnoantička nekropola gde se nalazila i ranovizantijska crkva sa grobnicom koja datira iz V ili VI veka. To je jednobrodna građevina u čijem se središnjem delu, ispod poda, nalazi zidana grobnica. Baš u tom periodu su Sloveni počeli da nailaze sa severa i da potiskuju Vizantiju. U prvim decenijama VII veka u predelima Raške su se već ustalila slovenska plemena, a vizantijska vlast je gotovo nestala. Vizantija je, međutim, kasnije jačala i uspevala da povrati stare teritorije.

Period od IX do XII veka

Napušteno utvrđenje je u IX veku zauzeto i delom obnovljeno. Zajedno sa utvrđenjem Gradina u Postenju utvrđenje na Pazarištu je početkom X veka bilo u posedu Bugara koji su, prema podacima iz knjige vizantijskog cara Konstantina VII Porfirogenita „De administrando imperio“, osvojili Rašku oko 924. godine. Bugarski han Presijam (836-852) je tri godine ratovao protiv kneza Vlastimira, a tokom vladavine njegovih sinova, Mutimira, Strojimira i Gojnika, bugarski han Boris (853-888) je napao Srbiju, ali je teško poražen. Prema istorijskim izvorima, bugarski zarobljenici su zatražili da budu dopraćeni do granice odnosno do grada Rasa, gde je i sklopljen mir između Bugarske i Srbije.

O ovim događajima Konstantin VII Porfirogenit piše:

„Za vlade istog Vlastimira zarati protiv Srba Presijam, arhont Bugarske, želeći ih potčiniti, ali ratujući tri godine ne samo da ništa ne postiže već izgubi i većinu svoje vojske. Posle smrti arhonta Vlastimira naslediše vlast u Srbiji tri njegova sina: Mutimir, Stojimir i Gojnik, podelivši zemlju. Za njihovo vreme pojavi se arhont Bugara Mihailo Boris, želeći da osveti poraz svoga oca Presijama i otpočne rat; i Srbi ga potuku, te zarobe njegovog sina Vladimira, sa dvanaest velikih boljara. Zbog sinovljevih muka, tada Boris, iako preko volje, sklopi mir sa Srbima. Želeći da se vrati u Bugarsku i plašeći se da ga Srbi negde na putu ne presretnu iz zasede, zatraži za svoje obezbeđenje decu arhonta Mutimira, Borena i Stefana, koji ga sprovedoše čitavog do granice, do Rasa. Za ovu ljubaznost Boris ih obdari velikim darovima, a ovi njemu uzvratiše kao gostinjski dar dva roba, dva sokola, dva psa i osamdeset krznenih haljetaka“

(Konstantin VII Porfirogenit - „De administrando imperio“, X vek)

Manojlo I Komnin

Srbija je za vreme Časlava Klonimirovića (927 - oko 950) obuhvatala Rašku, Bosnu i Travuniju, a središte te države je bilo u gradu Rasu. Nakon pada Bugarskog carstva, 971. godine, utvrđenje ponovo postaje deo Vizantije. Nakon tog događaja Srbija je počela da slabi i priznala je vizantijsku vlast, a potom i ušla u sastav države cara Samuila. Nakon sloma te bugarske države Srbija je ponovo priznala vrhovnu vlast Vizantije, a kratko vreme bila i pod vlašću kralja Bele. U to vreme je postojala raška eparhija, sa sedištem u crkvi svetih apostola Petra i Pavla u Rasu, koja je bila potčinjena Ohridskoj arhiepiskopiji. Nakon tog perioda Raška je oslabila i potpala pod uticaj Zete.

Nakon XI veka utvrđenje na Gradini se aktivnije koristi i tada biva više puta rušeno i obnavljano. Obnova tvrđave u XI veku se pripisuje Srbima. Iz svedočanstva Ane Komnine sasvim je izvesno da knez Vukan od 1083. godine drži Ras. Vizantija je 1091. godine napala Srbiju, nakon čega je tvrđava ponovo prešla u posed Vizantije. Za vreme velikog župana Uroša I Srbija je povratila Ras od Vizantije. Istoričar Jovan Kinema opisuje kako je vizantijski vojskovođa Kritopl pobegao iz grada Rasa od „odmetnutih Srba“. Srbi su utvrđenje na Gradini srušili 1127. godine. Srušenu tvrđavu su obnovili Vizantijci tokom četvrte decenije XII veka. Tom prilikom su podignuti zidani bedemi, sa kapijom koja je branjena sa dve kule. I pored toga što je utvrđenje tada ojačano, ono je ponovo stradalo 1149. godine prilikom borbi koje je car Manojlo I Komnin (1143-1180) vodio protiv raškog župana Uroša II (oko 1145-1162). Prema rečima Jovana Kinema:

„ušavši u Dalmaciju car razori tvrđavu Ras i sve usput popleni, nebrojeno mnoštvo koje je načinio robljem ostavi tamo s posadom Konstantinu, sevastoipertatu, koga nazivahu Anđeo, a sam je krenuo dalje...“

(Jovan Kinema o osvajanju Rasa, XII vek)

Nakon toga je usledila poslednja obnova tvrđave. Tada je ulazna kapija zazidana, a otvorena je nova pored ojačane glavne kule. U severnom delu utvrđenja je podignuta dvorska palata, a u unutrašnjem delu nekoliko brvnara. Tom prilikom Vizantija je u tvrđavi ostavila srpsko stanovništvo pod vizantijskom komandom, što je potvrđeno nalazima grnčarije na Gradini iznad Pazarišta. Nakon što je car Manojlo I Komnin (1143-1180) potukao vojsku raškog župana Dese (oko 1161—1165), 1163. godine, za velikog župana je postavljen Tihomir (1165-1166), brat Stefana Nemanje. Njegova prestonica je najverovatnije bila u Rasu. Vizantici su iz Rasa konačno potisnuti tek za vreme Stefana Nemanje.

Period od XII do XIII veka - Zlatno doba

Stefan Nemanja, freska iz manastira Studenica

Dolaskom Stefana Nemanje (1166/68-1196) na čelo srpske države, Ras postaje njegovo glavno uporište. Stefan Nemanja je nakon dolaska iz Zete, u četvrtoj deceniji XII veka, kršten drugi put po grčkim običajima u crkvi svetih apostola Petra i Pavla koja je bila sedište episkopije. Prema istorijskim podacima ova crkva se nalazila „po srede Rasa“ (rodoslovi Zagrepski, Pajsijev i Vrhobreznički) ili „in meditulio Rasciae“ (letopis Brankovićev).

Kako je Nemanja sve više pokazivao pretenzije ka prestolu došao je u sukob sa braćom koji su ga zatočili u pećini oko 1166/67. godine. Prema pretpostavci ta pećina se nalazila na jugoistočnoj padini Gradine. U potkapini pećine je bio smešten kompleks manastira arhanđela Mihajla koji je podignut krajem XII ili u prvim decenijama XIII veka. Manastirska crkva je bila mala, skoro kvadratna. U okolini manastira se nalaze nepristupačne isposnice u stenama gde su se monasi bavili prepisivačkom delatnošću. Na tom mestu je starac Simeon 1202. godine napisao Vukanovo jevanđelje. Na 189. listu Vukanovog jevanđelja postoji zapis starca Simeona koji kaže da je knjigu napisao: „svom gospodinu velikom županu... u Peći(ni) u gradu Rasu“.

Posle pobede nad braćom kod Pantina 1170. godine Stefan Nemanja je preuzeo vlast nad Rasom. U znak zahvalnosti svetom Đorđu, koji ga je po predanju izbavio iz pećine, 1171. godine je podigao manastir Đurđeve Stupove.

Đurđevi stupovi iz 1171. godine

Iz tog perioda je tokom istraživanja pronađena grnčarija za svakodnevnu upotrebu, delovi oružja od kostiju, kao i oruđa od drveta i gvožđa. Najzanimljivija su, svakako, svedočanstva o radu jednog zlatara, a to su mala posuda sa kapljicama zlata i kalup za livenje medaljona sa predstavom Bogorodice i Hrista. Istraživanjem lokaliteta je pronađen novac kralja Radoslava (1223 - 1234), kao i kalup za izradu novca na osnovu čega se može zaključiti da je na tom mestu od 1230. godine bila prva srpska kovnica novca.

Krajem XII veka počinju da se grade prve kuće u Podgrađu, izvan gradskih zidina. Prva naselja su formirana na padinama Gradine, blizu tvrđave u kojoj se u slučaju potrebe mogao naći zaklon. U to vreme je u Trgovištu, u dolini ispod tvrđave, bila smeštena nekropola, a jedini objekat na levoj obali Raške koji je istovremen sa životom na tvrđavi je jednobrodna crkva koja potiče iz druge polovine XII veka.

Nemanjin pečat

U Rasu su se donosile najznačajnije političke odluke srpske države tog vremena. Veliki župan je važnija pitanja iznosio pred državni sabor kome je prisustvovalo sveštenstvo i vlastela. U crkvi svetih Apostola Petra i Pavla u Rasu je oko 1186. godine održan sabor na kojem je odlučeno da se bogumilska jeres silom iskoreni , a na istom mestu je 25. marta 1196. godine Nemanja predao presto Stefanu Prvovenčanom. Nakon povlačenja sa prestola Nemanja i njegova žena Ana su se zamonašili u Rasu. Ana, koja je dobila monaško ime Anastasija, je provela ostatak života u ženskom Bogorodičinom manastiru u Rasu. Danas se ne zna tačno mesto na kome se nalazio ovaj manastir.

Manastir Sopoćani u Rasu

U doba kralja Stefana Prvovenčanog središte srpske crkve je iz Rasa prebačeno u njegovu zadužbinu manastir Žiča. Nakon dolaska na presto kralja Stefana Uroša I 1243. godine u Rašku dolaze rudari Sasi koji intenzivno počinju da razvijaju rudnike u okolini Rasa. Trgovački odnosi sa Dubrovnikom, koji su postojali još od vremena Stefana Nemanje, su se za vreme Uroša I još više razvili. To je doprinelo privrednom snaženju Raške i grada Rasa. Kada je vizantijsko poslanstvo posetilo srpski dvor u Rasu 1268. godine zatekli su dvorjane kako predu konoplju, a tridesetak godina kasnije izaslanstvo je videlo srpskog kralja ukrašenog skupocenim nakitom, a „ceo dvor je blistao svilenim i zlatom ukrašenim nameštajem“. O bogatstvu Rasa danas najbolje svedoči veličanstvena zadužbina kralja Uroša I, manastir Sopoćani koji je podignut u šestoj deceniji XIII veka. Živopis manastirske crkve su oslikali najbolji umetnici tog doba, a pozadina na freskama je bila zlatna. Stefana Uroša I je nasledio kralj Dragutin (1276 - 1282), a njegov dvor najverovatnije nije bio u Rasu, već u obližnjoj Deževi. Nakon tog perioda značaj grada polako opada.

Period od XIV do početka XV veka

Politika kralja Milutina (1282 – 1321) je bila orijentisana na osvajanje južnih oblasti. Time je u prvoj polovini XIV veka izgubljen značaj Rasa kao odbrambene tvrđave. Ova izmenjena uloga je imala uticaj na svakodnevni život i Ras je nastavio da živi u mirnijoj klimi koja je bila povoljna za razvoj trgovine i zanatstva. Usled razvoja trgovine sredinom XIV veka naselje u Podgrađu je postalo tesno, a pretpostavlja se da je u tom periodu utvrđenje Gradina porušeno i napušteno, a život je bio nastavljen na trgu otvorenog tipa, Trgovištu, prometnom trgovačkom mestu sa dvorskim majstorskim selima koja su se nalazila u dolini.Krajem druge polovine XIV veka na mestu današnjeg Pazarišta, 9 km zapadno od Novog Pazara, je postojalo formirano urbanizovano naselje Trgovište. Nastalo ispod ruševina tvrđave Rasa, Trgovište je moglo da ponese ime staroga grada i verovatno su se jedno vreme koristila oba naziva za isto trgovačko mesto. Nakon toga se ustalio naziv Trgovište. Grad se razvijao kao izduženo neutvrđeno naselje u dve faze. U prvoj fazi su bile građene kuće od drvenih oblica ređanih uz vertikalno postavljene direke. Iz tog perioda su pronađeni fragmenti keramike i novac kralja Dušana (1331 - 1346, kralj). U to vreme centar srpske države se nalazio daleko od Rasa u novoosvojenim teritorijama Kosova i Makedonije. Nakon raspada srpske carevine grad Ras, odnosno Trgovište, je bio u posedu nekoliko velikaša, a od sedme decenije do kraja XIV veka je bio u posedu Vuka Brankovića.

U prvoj polovini XV i do kraja XVII veka umesto brvnara se zidaju kamene kuće na sprat. U prizemlju su se nalazile radnje sa trgovačkom robom, a možda i zanatske radionice. Prostorije na spratu su služile za stanovanje. Istraživanjima su pronađene 64 kuće koje su bile pravilno i gusto raspoređene. U naselju na Trgovištu je otkriveno i pet crkava koje su imale i nekropole. Glavna crkva u naselju je bila podignuta u prvoj polovini XV veka i nalazila se na dominantnom položaju iznad srednjeg dela naselja. Ovo naselje domaćih i primorskih trgovaca imalo je ulogu važnog oblasnog središta, kako za promet ruda i metalnih proizvoda rudarskog centra Gluhavice koji se nalazio u blizini, tako i za trgovački promet na jednom od glavnih drumova kojima se obavljala karavanska trgovina Primorja sa unutrašnjosti Balkana. Tokom XIV veka i XV veka stanovnici Trgovišta, odnosno Rasa su aktivno trgovali sa Dubrovčanima o čemu postoje podaci u Dubrovačkom arhivu. Dubrovčani su u Trgovištu imali svoju koloniju i svoju bogomolju.

Period od kraja XV do XVII veka

Mehmed II (1451 - 1481)

Nakon 1427. godine grad je bio u posedu despota Đurađa Brankovića, a jedan od trgova je nosio naziv despotov trg. Nakon prvog pada despotovine 1439. godine čitav kraj je već bio u turskom posedu, a nakon obnove despotovine 1444. godine ponovo je pripojen Srbiji. Osmanlije su u proleće 1455. godine zauzeli Trgovište koje su nazvali Pazar (trg). U Trgovištu je 1459. godine bio subaša, a 1461. godine kadija, s obzirom da je to bio administrativni centar vilajeta Ras. Nakon što su Turci osvojili Bosnu 1463. godine vilajet Ras je ukinut i pripojen vilajetu Jeleč. Kada je oko 1461. godine znameniti turski vojskovođa Isa-beg Ishaković osnovao Novi Pazar Trgovište je prozvano Stari Pazar (tur. Eski Bazar). U vreme osnivanja Novog Pazara Trgovište je bilo naselje gradskog tipa okruženo vinogradima i seoskim privrednim i zanatlijskim zaleđem. Osnivanjem Novog Pazara Trgovište počinje da zamire. Trgovina se polako seli na novi trg koji je bio ekonomski jači i nalazio se na povoljnijem položaju. Krajem XV veka kao dva naseljena mesta spominju se Novi Pazar i Ras.

Nakon XV veka Trgovište se veoma retko spominje. Prema zapisu iz 1595. godine za nekog Mateju Pribisalića iz Trgovišta je te godine pisana knjiga. Sigurno je da je Trgovište kao trgovačko mesto neko vreme opstajalo uporedo sa Novim Pazarom. Krajem XVII veka ceo kraj je veoma stradao u događajima koji prethode Velikoj seobi, a tada je stradao i obližnji manastir Sopoćani. Posle toga Trgovište je verovatno još neko vreme opstajalo kao naseljeno mesto.

Kulturni centar Raške

Minijatura jevanđeliste Jovana u Vukanovom jevanđelju

Grad Ras je osim političkog centra stabilne i snažne Raške istovremeno krajem XII veka postajao sve više i kulturni centar države. U Rasu su nastajala neka najstarija očuvana dela srpske umetnosti. Minijature Vukanovog jevanđelja iz 1202. godine, koje se danas čuva u Sankt Peterburgu u Rusiji, predstavljaju najstarije očuvano delo raške slikarske umetnosti koja je formirana u ćelijama obrazovanih Srba isposnika sa kraja XII veka. Jevanđelje je veoma značajno za istoriju jezika zbog uloge pisma i jezika jevanđelja za kasniju istoriju srpske redakcije staroslovenskog pisma.

Lokalitet Trgovište

Veliki spomenici arhitekture i slikarstva koji su danas očuvani, a koji su nastali ili obnovljeni krajem XII i početkom XIII veka (Crkva svetih Apostola Petra i Pavla, Đurđevi Stupovi, Sopoćani) svedoče o veličini i značaju kulturne aktivnosti koja je postojala u Rasu i njegovoj okolini. Usled toga na 3. zasedanju UNESKO-a u Kairu u Egiptu na listu svetske kulturne baštine je upisan srednjovekovni kompleks Stari Ras i Sopoćani koji sačinjavaju: utvrđenje Gradina sa donjim gradom Trgovište, manastir Sopoćani, crkva svetih Apostola Petra i Pavla i manastir Đurđevi Stupovi .

Arheološka istraživanja, konzervacija i zaštita

Opsežna arheološka istraživanja Rasa su započeta krajem 1971. godine, a potrebno je još dosta rada kako bi se utvrdilo šta tačno krije kompleks koji čini nekoliko arheoloških lokaliteta u okolini Novog Pazara. S obzirom da se ceo kompleks nalazi na UNESKO-voj listi svetske baštine, samo istraživanje se odvija u skladu sa programom istraživanja, zaštite, uređenja prostora i korišćenja. Međutim, poslednja ozbiljnija sistematska iskopavanja su obavljena početkom 1990. godine, nakon čega su istraživanja prestala. U novije vreme su aktivirana istraživanja na lokalitetu Gradina u Postenju. Arheološkim istraživanjima su obuhvaćeni sledeći lokaliteti:

Najznačajniji arheološki lokaliteti kompleksa srednjovekovni Stari Ras
Naziv lokaliteta	Opis	Istraživanje, konzervacija i zaštita
Utvrđenje Gradina na Pazarištu sa Podgrađem	Utvrđenje je smešteno na vrhu planinskog grebena i ima oblik nepravilnog četvorougla, dužine 180 m, a širine od 20 do 60 m. Jedna strana utvrđenja ide vrhom grebena od koga se teren obrušava pod velikim nagibom pa je prilaz sa te strane gotovo nemoguć. Druga strana se prostire paralelno sa njom po blažoj padini i ona je ojačana sa četiri manje i jednom velikom, verovatno Donžon kulom. Ova kula je polukružne osnove prečnika 8 m. Bedemi debljine od 1,5 do 2,2 m su izgrađeni od lomljenog kamena i krečnog maltera, a imali su stazu sa zupcima. U unutrašnjosti utvrđenja se nalazio dvorac koji je bio naslonjen na najveću kulu. U grad se ulazilo kroz dve kapije sa zapadne i južne strane. Glavna kapija se nalazila sa zapadne strane i bila je branjena sa dve polukružne kule nejednakih dimenzija. Ovakav izgled utvrđenje je najverovatnije dobilo oko 1149. godine. Iz ranijeg perioda grada su otkriveni i ostaci kasnoantičkog bedema na prostoru Severnog sektora. Ovaj bedem je bio ojačan jednom kulom pravougaone osnove.	Utvrđenje na Gradini je 1979. godine obuhvaćeno zaštitom u okviru liste svetske kulturne i prirodne baštine UNESKO-a. Sistematska istraživanja su se obavljala do 1990. godine
Utvrđenje Gradina u Postenju	Utvrđenje je smešteno na kupastom uzvišenju iznad puta Novi Pazar – Raška. Arheološka iskopavanja su pokazala da je u pitanju višeslojni lokalitet na kome je kontinuitet u naseljavanju trajao od starijeg gvozdenog doba do srednjeg veka. Ostaci sadašnjeg utvrđenja potiču iz VI veka, a na lokalitetu su pronađene tri crkve.	Iskopavanja su u toku. Neophodna je konzervacija.
Trgovište	Na srednjovkovnom Trgovištu su pronađene 64 kuće i obiman arheološki materijal. Nađena je kuhinjska i stona keramika, metalni predmeti, ostava srebrnog nakita, predmeti od kosti, arhitektonska plastika itd.	Pokretni arheološki materijal pronađen tokom istraživanja se nalazi u Muzeju „Ras“ u Novom Pazaru.
Reljina gradina	Ostaci manastira sveta Varvare koji je bio smešten na desnoj obali reke Raške. Manastir je osnovan u XV veku, a obnovljen u XVII veku.	Ostaci su istraženi i konzervirani tokom istraživanja kompleksa Starog Rasa. Tokom 2004. i 2005. godine su obavljena istraživanja porte i objekata manastirskog kompleksa.
Naprelje	Lokalitet se nalazi između Novog Pazara i Novopazarske banje i čini ga crkva i nekropola. Taj prostor je u kontinuitetu korišćen od praistorije do kasnog srednjeg veka. Crkva koja je podignuta u XIII veku je stradala u požaru krajem XVII veka.	Istraživanja obavljena 1987. godine
Postenje – Latinska crkva	Nalazi se na putu Novi Pazar – Deževa u neposrednoj blizini crkve svetih Apostola Petra i Pavla. Crkva je podignuta u prvoj polovini XIV veka, a porušena je krajem istog veka.	Istraživanja obavljena 1983. godine

Literatura

• Veselinović, Andrija, Ljušić, Radoš, „Srpske dinastije“, Novi Sad 2001. ISBN 86-83639-01-0
• Više autora, Novi Pazar i okolina, Beograd, 1969.
• Gradina na Pazarištu - Kasnoantički horizont, http://www.muzejras.org
• Deretić, Jovan, „Istorija srpske književnosti“ (četvrto izdanje) Beograd 2007. ISBN 978-86-86003-45-4
• Janković, Đorđe, O crkvi Raške doba pre Nemanje, Filozofski fakultet u Beogradu, Glasnik srpskog arheološkog društva 20, 2004.
• Kompleks srednjovekovnog Rasa, http://www.muzejras.org/arheologija_srv_l.html
• Novaković, Relja. Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka. Narodna knjiga i Istorijski institut, Beograd, 1981.
• Popović, dr Marko, Tvrđava Ras, Arheološki institut, Beograd, 1999.
• Premović-Aleksić, Dragica – Kasnoantička i ranovizantijska utvrđenja u novopazarskom kraju, Niš i Vizantija II.
• Srejović, D., Praistorijska nekropola u Dojevićima i njen značaj za ocenu etničke pripadnosti stanovnika doline Raške u prerimsko doba, Iliri i Tračani - o starobalkanskim plemenima, Beograd 2002, 200-208.
• Stari Ras - Kolevka Srpske Državnosti, http://www.stariras.com/stari-ras/
• Stefan Prvovenčani, „Žitije svetog Simeona“
• Tomović, Gordana, Mikrotoponimija oko grada Rasa prema turskom popisu iz 1468/9. godine, Projekat *Rastko, http://www.rastko.org.yu/rastko/delo/11631, 2006.
• Fajfrić, dr Željko, Sveta loza Stefana Nemanje, DD "Grafosrem" i Srbska pravoslavna zajednica, Šid, 1998.
• Šabanović, Hazim, Bosanski pašaluk, Orijentalni institut u Sarajevu

Vidi još

• Istorija Srbije u srednjem veku
• Vlastimir
• Stefan Nemanja
• Dinastija Nemanjića
• Crkva svetih apostola Petra i Pavla u Rasu
• Manastir Đurđevi stupovi
• Manastir Sopoćani
• Novi Pazar

Vanjske veze

Stari Ras na Wikimedijinoj ostavi

• Zvanična prezentacija UNESKO-a o kompleksu Stari Ras i Sopoćani
• Prezentacija manastira Sopoćani sa arhivom fotografija i virtualnom šetnjom
• Prezentacija manastira Đurđevi stupovi sa arhivom fotografija i virtualnom šetnjom
• Prezentacija Petrove crkve sa arhivom fotografija i virtualnom šetnjom
• Prezentacija spomenika kulture pod zaštitom UNESKO-a u regionu Jadrana
• Galerije fotografija utvrđenja Gradina na Pazarištu