Srpska pravoslavna crkva u jugoslavenskim ratovima

Izvor: Wikipedija
Prijeđi na navigaciju Prijeđi na pretragu
Teritorije pod srpskom kontrolom (1991-1995)

Srpska pravoslavna crkva u jugoslavenskim ratovima je imala, u najmanju ruku, vrlo kontroverznu ulogu.[1] Iako je u početku rata bilo apela na pomirenje i prestanak sukoba, kako je rat odmicao, SPC izdaje niz saopštenja kojima ohrabruje da se rat nastavi, a da se ono što je u ratu osvojeno održi.[1]

U periodu 1990-ih SPC stiče zapaženu ulogu u javnom životu.[2] Tokom jugoslovenskih ratova 1990-ih godina mnogi akteri su se pozivali na Srpsku pravoslavnu crkvu, tražili njenu podršku i često je dobijali.[3] Mnogi predstavnici SPC su javno podržavali srpske vojne i paravojne formacije.[4] Čak je i patrijarh Pavle blagosiljao Radovana Karadžića, Ratka Mladića i Željka Ražnatovića Arkana.[5]

Tokom 1990-ih SPC je kao institucija bila preokupirana »nacionalnim pitanjem«[6], a nacionalizam (nazvan i "svetosavski nacionalizam") je postao dominantna struja unutar crkve.[2][7][8] Kao glasnogovornike nacionalizma unutar Crkve, kritičari navode četiri Justinova učenika: Amfilohija Radovića, Artemija Radosavljevića, Atanasija Jevtića i Irineja Bulovića.[7] Do 1991. godine, sva četvorica justinovaca su se našli u vrhu SPC, kao episkopi. Njih četvorica, uz patrijarha Pavla, predstavljali su "idejni sinod" SPC.[9] Jedan od protivnika nacionalizma u crkvi u ovom periodu bio je zagrebački mitropolit Jovan. Na teološkom polju, ovo razdoblje karakteriše jačanje anti-ekumenskih tendencija.[6]

Srpska pravoslavna crkva je tokom ratova u bivšoj Jugoslaviji odbacila gotovo sve ponuđene mirovne planove, uključujući Vensov plan, Vens-Ovenov plan, Plan Kontakt grupe i Dejtonski mirovni sporazum. Čak i kad su poslanici Republike Srpske bili spremni da se povuku, SPC je zastupala "jedan puno militantniji stav".[1]

Pozadina[uredi | uredi kod]

Glavni članci: Srpska pravoslavna crkva u SFRJ i Pad komunizma

1989. godine se komunizam urušio u globalnim razmerama, a Crkva se vratila na društvenu scenu u vidu ideološke snage koja u nekim slučajevima postaje deo vlasti. Crkve su – posebno na pravoslavnom Istoku – svoju versku delatnost zamenile nastojanjima ka klerikalizaciji.[6]

Nakon sekularnog razdoblja SFRJ, početkom jugoslovenske krize Srpska pravoslavna crkva dobija sve veći prostor na političkoj sceni Srbije.[8] Srpska pravoslavna crkva je pružila bitnu podršku Miloševićevom usponu na vlast.[2][10] Unutar crkve se sve otvorenije govori o podeli Jugoslavije, sa posebno surovim osvrtom na predstojeće milionsko raseljavanje stanovništva:

Srbi su narod Božji, a Jugoslavija ovakva kakva jeste, saglasno s apsolutnom pravdom Božjom, nudi se da bude podeljena. Ne prolivajmo krokodilske suze zbog toga sto će se tada, odjednom, tri miliona ljudi naći u situaciji – što ce biti prinuđeni – da se nastane negde drugde.[6]

– Najava »crkveno-nacionalnog programa«, juna 1989.
Tokom razdoblja 1990-ih na čelu SPC je bio patrijarh Pavle.

1990. uoči prvih višestranačkih izbora u Bosni, crkvena glasila intenziviraju retoriku o srpskim žrtvama genocida, iskopavanju kostiju žrtava i ponovnom sahranjivanju. Vađenje iz jama kostiju žrtava Drugog svetskog rata je bilo okruženo kamerama, reflektorima, novinarima. Ljudi su na televizijskim ekranima mogli da vide stravične slike sa stotinama lobanja i kostiju poredanih po šatorskim krilima.[9] Prilikom vađenja kostiju iz jame Golubinka, u nju su se spustili čak i predsednik SDS-a Radovan Karadžić i član Predsedništva BiH Nikola Koljević. Karadžić i Koljević silazak u jame koriste kao svojevrstan politički marketing, a na izbore izlaze uz blagoslov SPC.[10] Srpska crkva je u politiku Bosne i Hercegovine ušla na velika vrata, vezujući crkvene i narodne interese za određenu političku opciju. Na političkim skupovima Srpske demokratske stranke su sveštenici sedeli u prvim redovima pored političara.[10] U Sarajevu, crkvene manifestacije su služile za promociju stranačkih lidera SDS-a. Do toga je dolazilo na inicijativu same Crkve, o čemu najbolje svedoči izjava Radovana Karadžića:

Sveštenici su nas ponekad zbunjivali ukazanom pažnjom. Govorili su da nas je sami Bog poslao da spasimo srpski rod.[10]

– Radovan Karadžić

Govoreći protiv rata u Hrvatskoj na skupu Srba iz Hrvatske u beogradskom Centru “Sava”, 29. juna 1990. godine, narodni heroj Jugoslavije dr Gojko Nikoliš je rekao:

Nije ovo više ono isto pravoslavlje koje je odigralo istorijski pozitivnu nacionalnu ulogu u vreme ropstva Turcima... današnje pravoslavlje, po mom uvidu, sve više klizi u političku stranku i klerikalizam. Takvo pravoslavlje ne mogu da prihvatim...[11]

– Gojko Nikoliš

01. 12. 1990. Pavle je izabran za patrijarha Srpske pravoslavne crkve. Izbor je obavljen za života prethodnog patrijarha, Germana. Mošti vladike Nikolaja prenete su iz Amerike u Srbiju u maju 1991. godine, u danima kada je otpočinjao rat na teritoriji bivše Jugoslavije.[8] Nacionalistička struja u Srpskoj pravoslavnoj crkvi, koja je u ovom periodu postala dominanta, je smatrala Velimirovićevu rehabilitaciju načinom da se srpsko nacionalno biće „pročisti od sablasti komunizma“.[7]

1991: početak rata u Hrvatskoj[uredi | uredi kod]

Glavni članak: Pavlovo pismo Karingtonu
Fotografija koja je obišla svet: Filaret u mantiji i sa pastirskim štapom, preko ramena drži puškomitraljez.

Uoči rata u Hrvatskoj, zvaničnici SPC su zastupali velikosrpsku platformu insistirajući da teritorije na kojima žive Srbi ne mogu ostati u sastavu Hrvatske, već se moraju naći u istoj državi sa Srbijom i "svim srpskim krajinama".[6] U jeku jugoslovenske krize, Atanasije Jevtić i Amfilohije Radović javno traže spajanje "svih srpskih krajeva" u Ujedinjene srpske zemlje.[10] Predstavnici srpske crkve su novu hrvatsku državu odmah poredili sa ustaškom Nezavisnom Državom Hrvatskom. Od početka rata u Hrvatskoj, svi episkopi čije su se eparhije nalazile u Hrvatskoj prelaze u Beograd, ili na teritorije pod srpskom kontrolom. U "Pravoslavlju" je 15. marta 1991. godine objavljen tekst vladike Lukijana slavonskog pod naslovom "Antisrpsko nastupanje ustaške države". Crkvena štampa je mnogo uradila na ubeđivanju srpskog naroda u ustaštvo novih hrvatskih vlasti. Tih godina mnogi iz SPC pominju kolektivnu odgovornost Hrvata za genocid u NDH.[9] Početkom aprila, episkop Nikanor javno istupa navodno promovišući velikosrpsku ideologiju krvi i tla:

Tamo gde se prospe srpska krv i gdje padnu srpske kosti to mora biti srpska zemlja.[12]

– Vladika Nikanor

Maja 1991. godine, prilikom svog ustoličenja za episkopa, koje je bilo glavni medijski događaj tih meseci, Atanasije Jevtić govori o “zlobnim i agresivnim muslimanima” koji su vekovima sarađivali sa polumesecom protiv “srpskog krsta sa tri prsta”:

Ponovo je srpski narod na krstu i na Kosovu i Metohiji, i u Dalmaciji, i Krajini, i Slavoniji, i Baniji, Lici, Kordunu, Sremu, Bosni i Hercegovini. ... I šta možemo reći drukčije nego što je rekla mudra Jevrejka[13] zlobnim i agresivnim muslimanima: 'Praštamo vam što ste nas ubijali, ali ne možemo da vam oprostimo ako nas prisilite da vas ubijamo'.[9]

– Atanasije Jevtić

Mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije je jula 1991. pustio Željka Ražnatovića Arkana i njegovu paravojnu formaciju „Tigrovi“ da naoružani borave u Cetinjskom manastiru, zbog čega se pričalo da je od manastira "napravio kasarnu".[14] Arkanovci su blagoslovima i zdravicama ispraćeni na ratište, a Amfilohije Radović je potom i sam krenuo na dubrovačko ratište, gde je tokom jeseni 1991. hrabrio crnogorske rezerviste i srpske paramilitarce koji su vršili opsadu Dubrovnika.[3][14] Vođa paramilitaraca koji su opsedali Dubrovnik je u to vreme izjavljivao da mu je "vrhovni komandant" patrijarh Pavle:

Nama je vrhovni komandant patrijarh Pavle“[15].

– Željko Ražnatović Arkan, oktobar 1991.

Dalmatinski episkop Longin je također blagosiljao srpske vojne i paravojne jedinice koje su ratovale po Hrvatskoj.[16] Septembra 1991. godine tadašnji protosinđel Filaret je uslikan kod manastira Komogovina, između Kostajnice i Gline, s grupom srpskih "boraca" na oklopnom vozilu.[17] Njegova fotografija u mantiji sa puškomitraljezom isred tenka, koja je obišla svet, do danas izaziva kritike.[3] Povodom te fotografije vladika bački Irinej Bulović je reagovao:

Svešteno lice koje danas uzima mitraljez, po mom mišljenju, duboko greši. Ono se ogrešilo o svoju savest i o savest bližnjih koje sablažnjava. To su egzibicionizmi - po mom mišljenju sasvim neprilični i nedostojni sveštenog lica.[9]

– Irinej Bulović
Mitropolit Amfilohije nazdravlja Željku Ražnatoviću Arkanu.

Bilo je i pokušaja zaustavljanja sukoba. Godine 1991, kada se rat u Hrvatskoj već rasplamsao, patrijarh Pavle se u dva navrata susreo s kardinalom Kuharićem.[1] S druge strane, Pavle je tražio odvajanje "srpskih oblasti" iz Hrvatske. 1. novembra 1991. srpski patrijarh je poslao otvoreno pismo britanskom lordu Karingtonu, predsedniku Međunarodne mirovne konferencije o Jugoslaviji, kojim ga ubeđuje da Srbi ne mogu živeti sa Hrvatima i da imaju pravo da se ujedine sa Srbijom.[18]

Srbi ne mogu da žive sa Hrvatima ni u kakvoj državi. Ni u kakvoj Hrvatskoj.[19]

– patrijarh Pavle

Pavle je objašnjavao britanskom lordu da su u Jugoslaviji "Srbi bili prisiljeni da žive zajedno sa Hrvatima", ali da više ne mogu da žive zajedno i da "delovi Hrvatske moraju biti pripojeni matici srpskog naroda, Republici Srbiji". U pismu patrijarh Pavle otvoreno govori da se velik deo teritorija Hrvatske mora "naći pod zajedničkim državnim krovom sa današnjom Srbijom i svim srpskim krajinama". Takođe kaže da svoju braću "iste vere i krvi" koja žive u Hrvatskoj "srpska država i srpski narod moraju zaštititi svim legitimnim sredstvima, uključujući i oružanu samoodbranu".[9]

Nakon pada Vukovara 18. novembra 1991. 'Pravoslavlje' je objavilo da deca Vukovara dišu radošću i srećom jer su oslobođena.[3] Krajem novembra 1991. godine srbijansko rukovodstvo se založilo za prihvatanje Vensovog plana, po kojem bi u Hrvatsku bile poslate snage UN, što je bio uzrok konačnog razlaza Babića i Miloševića. Gornjokarlovački Episkop SPC Nikanor je osuđivao one mirotvorce koji bi da mire Srbe i Hrvate, "te vjekovne neprijatelje".[20] Kada je prvi put potpisano primirje u Hrvatskoj, episkopi SPC su objavili da nijedna vlada u ime srpskog naroda nema pravo da potpisuje nikakva primirja bez blagoslova svoje crkve.

1992: početak rata u Bosni i Hercegovini[uredi | uredi kod]

Januara 1992. godine sazvan je vanredan Arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve zbog prihvatanja Vensovog mirovnog plana od strane Miloševića. Glavna tema crkvenog sabora održanog 16. i 17. januara su bile državne granice na jugoslovenskim prostorima. Sa Sabora je izdato zvanično saopštenje u kome se kaže da SPC ne priznaje granice jugoslovenskih republika:

Srpski narod je već pola veka politički razdrobljen i izdeljen neprirodnim granicama koje rasecaju njegov živi organizam ... Njih je isplanirala komunistička Internacionala, ostvarila neofašistička i ustaška okupacija, a utvrdila i produžila - protiv volje srpskog naroda - Titova komunistička diktatura preko svog izrazito antisrpskog AVNOJ-a ... Zbog toga, ni Srpska pravoslavna crkva, ni srpski narod nikada nisu priznali veštačke i nelegitimne 'avnojevske' unutrašnje granice...[21]

– Saopćenje arhijerejskog sabora SPC, januar 1992.

Krivica za političku izdeljenost srpskog “živog organizma” pripisana je komunistima i "izrazito antisrpskom” AVNOJ-u, koji je zapravo re-ujedinio Jugoslaviju, razdeljenu nakon fašističke okupacije. Episkopi su sa istog zasedanja poručili da se mimo njih ne mogu donositi nikakve obavezujuće političke odluke koje se tiču Srba:

Ničije pogodbe sa nosiocima vlasti u Srbiji, koja nema mandat da istupa u ime čitavog srpstva, ili sa organima jugoslovenske federacije ili komandujućim strukturama jugoslovenske vojske ne obavezuju srpski narod kao cjelinu bez njegove saglasnosti i bez blagoslova duhovne matere, Pravoslavne srpske crkve.[21]

– Saopćenje arhijerejskog sabora SPC, januar 1992.

Vensov plan je i pored svega ipak prihvaćen, što je značilo praktično priznanje postojećih granica Hrvatske. Episkop Atanasije Jevtić na televiziji Studio B, 12. marta 1992. godine predsednika Srbije Slobodana Miloševića proglašava izdajnikom. 27. aprila 1992. godine proglašena je Savezna Republika Jugoslavija, čime su definitivno prihvaćene "avnojevske" granice. U aprilu 1992. mitropolit Amfilohije Radović izjavljuje da se zalaže za ujedinjenje svih srpskih zemalja, ali se plaši da će ta šansa ponovo biti propuštena, “kao što je bila propuštena i 1918.”

Kičmena moždina tih Ujedinjenih zemalja već se zna i ona se - i pored svih tegoba - ponovo oblikuje, a to je Srbija i Crna Gora. zatim tu spada istočna Hercegovina, jedan dobar dio Bosanske Krajine, Srpska Krajina... Konture tih srpskih zemalja već su se nazrele tako jasno u svim ovim zbivanjima i samo je velika nesreća što na vapaj i krik Srpske Krajine nije uslišeno u pravom trenutku...[22]

– Amfilohije Radović

Nakon referenduma za nezavisnost BiH, glavni urednik "Pravoslavlja" Dragan Terzić je marta 1992. pisao da bi Srbi u BiH imali isti status koji imaju hrišćani u islamskim zemljama, tj. “bili bi robovi", što su već iskusili tokom islamske okupacije.[9] Uoči prvih sukoba u Bosni, "Pravoslavlje" 15. marta 1992. piše da rat ne mora nužno biti loš, i da mir ne mora nužno biti dobar:

Nije sve što miruje dobar mir, i nije sve što ratuje zao rat. Može mir, kao takav, da bude zlo, a može rat, kao takav, da bude dobro - zavisno od sadržaja kojim su jedan i drugi fenomen ispunjeni.[23]

– Pravoslavlje, novine srpske patrijaršije

Godine 1992. sve tri glavne verske zajednice u Bosni i Hercegovini (SPC, Rimokatolička crkva i Islamska zajednica) su izdale zajednički apel na pomirenje. Neki strani analitičari su ocenjivali da je to pozitivan primer bez presedana, odnosno da nema puno primera da su tokom ratnih sukoba lideri verskih zajednica uopšte stupali u kontakt, a kamoli zvanično pozivali vernike na pomirenje i praštanje.[1] S druge strane, početkom rata u Bosni i Hercegovini zvorničko-tuzlanski episkop Vasilije Kačavenda je u Bijeljini držao ratnohuškačke govore i javno podržavao politiku Radovana Karadžića.[24] U to vreme se već počelo izveštavati o srpskim ratnim zločinima, o čemu Atanasije na parastosu u manastiru Vavedenje 5. maja 1992 kaže:

Srbi pod ovakvom političkom i vojnom komandom čine zločine. Posle borbe, koliko znamo, u Zvorniku je pobijeno oko 400 Muslimana, a čuje se da je i u Foči bilo toga. Nije srpski običaj da se posle borbe ubija, pljačka, a čini se da nećemo izaći iz ovog rata čista obraza, pa makar je to trebalo i po cenu naših većih žrtava.[25]

– Atanasije Jevtić

Na arhijerejskom Saboru, održanom od 14. do 28. maja 1992. godine, donet je dokument nazvan "Memorandum SPC", koji govori protiv “avnojevskih” granica, te uskraćuje podršku vlastima novoosnovane SRJ koje su prihvatile te granice i zvanično se "povukle" iz rata:

Srpska crkva se otvoreno ograđuje i distancira od ove i ovakve vlasti i njenih nosilaca.

– Saopštenje arhijerejskog sabora SPC, maj 1992.

Ogradivši se od rukovodstva u Srbiji, vrh SPC postaje izuzetno blizak sa rukovodstvom bosanskih Srba na Palama. Po uspostavljanju Republike Srpske, Crkva je postala deo državne strukture, veronauka je uvedena u škole, episkopi su prisustvovali zasedanjima Parlamenta, savetovani su prilikom važnijih odluka, a sam Radovan Karadžić je izjavljivao da za svaku svoju odluku mora da se konsultuje sa episkopima ili patrijarhom.[3] Decembra 1992. godine, u saopštenju sa vanrednog zasedanja Svetog arhijerejskog sabora, odbačene su optužbe da Srbi u BiH drže logore u kojima se siluju muslimanke:

U ime pravde Božje, na osnovu svedočenja naše sabraće arhijereja iz Bosne i Hercegovine i drugih pouzdanih svedočenja, izjavljujemo sa punom moralnom odgovornošću da takvih logora u Republici Srpskoj Bosne i Hercegovine, kao ni u Srpskim Krajinama, niti je bilo niti ima.

– Saopćenje arhijerejskog sabora SPC, decembar 1992.

Kasnije tokom rata, patrijarh Pavle je nastupao pomirljivo, i govorio da u ratu u Bosni i Hercegovini stradaju i Srbi, Hrvati i Muslimani, te da je mir svima potreban, "jer smo svi mi deca Božija". Ovome se usprotivio episkop Artemije Radosavljević tvrdeći da je izjednačavanje ljudi za pravoslavno hrišćanstvo neprihvatljivo, posebno izjednačavanje pred Bogom.[9]

1993: razlaz sa Miloševićem[uredi | uredi kod]

Nakon što je Milošević ukinuo podršku ratnom rukovodstvu bosanskih Srba, SPC se okreće od njega ističući da Radovan Karadžić i Biljana Plavšić „idu svetolazarskim putem“.[3] Crkva se sve više okreće Republici Srpskoj, koja se veliča kao nekakav "novi srpski pijemont".[1]

U to vreme, ratni zločini u BiH, rušenje džamija, pljačke, izgoni i pokolj Muslimana, počeli su sve više da skreću pažnju svetske javnosti. Početkom 1993. godine tadašnji predsednik SR Jugoslavije Dobrica Ćosić zatražio je od hercegovačkog episkopa Atanasija da mu razjasni šta to Srbi rade u tamo Hercegovini (konkretno Trebinju), i da ga obavesti ima li na terenu njegove eparhije zločina koje čine srpske trupe. Atanasije je odgovorio da on brine o srpskom narodu „koji je žrtva i paćenik“, a ne o muslimanima ili nekim tamo drugima.[3]

U poodmaklim godinama rata u BiH, kada su neki poslanici Republike Srpske bili spremni na primirje, srpska crkva je zastupala militantniji stav, suprotstavljajući se raznim mirovnim predlozima, insistirajući da nema uzmaka sa zaposednutih teritorija.[3] Početkom 1993. predložen je Vens-Ovenov plan za okončanje rata u BiH, ali se Crkva protivila. Nakon što je u maju 1993. rukovodstvo RS odbacilo Vens-Ovenov plan, mitropolit Amfilohije je rekao:

U ovom trenutku, našu dušu, kao što je naš jezik čuvao i sačuvao Vuk Karadžić, jedan njegov prezimenjak sa Plavšićkom, novom kosovkom djevojkom, sa Krajišnikom - čuvaju nas i našu dušu, jer su ove noći krenuli svetolazarskim putem. Opredijelili su se, kao i car Lazar... za carstvo nebesko.[9]

– mitropolit Amfilohije

Hercegovački episkop Atanasije Jevtić 6. avgusta 1993. izjavljuje da Republika Srpska mora "sići na Neretvu" i "na srpsko more":

Mi u svakom slučaju moramo sići na Neretvu, makar do mučeničkih Klepaca i Prebilovaca, do srpskih hramova koji su porušeni, i na srpsko more. Jer je Dalmacija, samo padina BiH. I da BiH praktično silazi na more. Ne mogu se Hercegovci odreći mora.[26]

– Atanasije Jevtić

Velikodostojnici Srpske pravoslavne crkve su bili prisutni na skoro svim ratnim zasjedanjima Skupštine Republike Srpske. Mitropolit dabrobosanski Nikolaj Mrda je govorio da Srbi pod vodstvom Karadžića i Mladića "slijede trnovit put Isusa Hrista".[27] Krajem aprila 1993.godine, mitropolit Nikolaj je izjavio da general Ratko Mladić prihvata sve njegove predloge. Predsednik Republike Srpske dr Radovan Karadžić, početkom 1994. ocenio je odnose između Crkve i države kao izvanredne.[9]

Episkop Atanasije je aprila 1994. protestvovao što ratni gradonačelnik Trebinja, Božidar Vučurević, prihvata pakete humanitarne pomoći od Hrišćanske adventističke crkve, rekavši: "Ako izigravate 'demokratu' onda vas pitam zašto ste uopšte progonili muslimane i rimokatolike iz Trebinja i ostale Hercegovine?".[9]

1994. godine je predložen mirovni plan Kontakt grupe, koji je Srpska pravoslavna crkva također odbacila. Na zasedanju Skupštine Republike Srpske u julu 1994. godine na kome se odlučivalo o prihvatanju mirovnog plana, episkop Atanasije Jevtić rekao je poslanicima da SPC ne može ponovo pristati na "desetkovanje srpskog naroda" i da ne treba prihvatiti ponuđeni plan.[9] Mitropolit Amfilohije je tom prilikom uputio telegram podrške sa Cetinja kojim odbacuje mirovni plan. 5. jula 1994. godine Episkopska konferencija SPC je uputila "Apel srpskom narodu i svetskoj javnosti", u kojem su izložene teritorijalne pretenzije u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, i kojim pozivaju sav srpski narod da stane u odbranu RS:

Sa punom odgovornošću pred Bogom i svojim narodom i ljudskom istorijom pozivamo sav srpski narod da stane u odbranu vekovnih prava i sloboda, svojih vitalnih interesa nužnih za fizički i duhovni opstanak i opstanak na svojoj očevini i dedovini... Mi danas ne možemo pristati, niti možemo nametnute nam u Ženevi odluke o procentima i mapama prihvatiti, te da ostanemo bez svojih: Žitomislića na Neretvi ili Saborne crkve u Mostaru ili crkve Sopotnice na Drini, Manastira Krke ili Krupe u Dalmaciji, Ozrena i Vozuće u Bosni, Prebilovaca u Hercegovini ili Jasenovca u Slavoniji.[28]

– SPC, "Apel srpskom narodu i svetskoj javnosti", 1994.

Amfilohije je sa Cetinja 8. avgusta 1994. godine izdao žestoko saopštenje kojim je kritikovao Srbe što su "već brigu na veselje udarili", i što kao turisti idu "po primorju i banjama" koje odjekuju od "lakoumlja i bezumnih zabava". Za razliku od ovih i ovakvih Srba, kaže Amfilohije, "narod i Skupština Republike Srpske danas čuvaju i obraz i dušu srpskoga naroda pravoslavnog". On je rat u BiH nazvao svetim, pravoslavnim, pravednim i bogolikim:

U Bosni i Hercegovini danas se bije bitka za slobodu zlatnu i obraz časni čitavog Pravoslavlja, za pravdu i dušu čitavog svijeta, za svetinju bogolikog ljudskog dostojanstva.[29]

– Amfilohije Radović

Vladika Atanasije je u avgustu 1994. još jednom podržao odbacivanje plana Kontakt grupe, čak i po cenu NATO bombarovanja:

Suverenitet Republike Srpske se mora ostvariti, a dok se to ne desi moramo trpeti. Neka nas i bombarduju, ali ne možemo potpisati presudu i nećemo prihvatiti karte Kontakt grupe koje predstavljaju novo sakaćenje srpskog naroda.[9]

– Atanasije Jevtić

Federacija protestantskih crkava Švajcarske je u vreme rata u Bosni uputila apel SPC sa predlogom da se ona »odrekne svoje u svakom pogledu nacionalističke pozicije i da se distancira od Karadžića«. Ni ovaj apel, kao ni brojne slične inicijative domaće javnosti, nije naišao na zapaženiji odjek u SPC.[6]

1995: Dejtonski sporazum[uredi | uredi kod]

Mnoge majke, koje nisu želele da imaju više od jednog deteta, danas čupaju kose i gorko ridaju nad izgubljenim sinovima, u ovim ratnim sukobima, proklinjući često Boga i ljude, ali pri tom zaboravljajući da optuže sebe što nisu rodile još dece da im ostanu kao uteha.[15]

– Patrijarh Pavle, u Božićnoj poslanici, januar 1995.

Krajem 1995. godine je došlo do velikih sukoba oko potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma, kojim je okončan rat u Bosni i Hercegovini. Naime, nakon što je Radovan Karadžić ovlastio Miloševića da u Dejtonu zastupa interese bosanskih Srba, Milošević je tražio da to patrijarh aminuje. Patrijarh Pavle je isprva potpisao dokument, ali je decembra 1995. godine najmanje deset episkopa SPC zbog toga zatražilo njegovu ostavku. Sazvan je čak i vanredni crkveni sabor 21. i 22. decembra na kojem je Pavlov potpis proglašen nevažećim.[3]

1996. godine Amfilohije Radović je uredio zbornik Jagnje Božije i zvijer iz bezdana, u kome se izlaže srpska pravoslavna filozofija rata.[30] Knjiga sadrži doprinose mnogih srpskih sveštenika i učenjaka, među kojima je i Radovan Karadžić, a služi pravdanju rata u Bosni i suprotstavljanju srbijanskoj anti-ratnoj literaturi.[31]

Na zasedanju arhijerejskog sabora u maju 1996, odlučeno je sledeće:

Bez obzira na raspad versajske, odnosno Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, jurisdikcija Srpske Pravoslavne Crkve i dalje se prostire na sve pravoslavne na toj teritoriji.[32]

– Odluka arhijerejskog sabora SPC, 1996.

1997. godine srpski patrijarh Pavle je potpisao deklaraciju za obustavljanje postupka Haškog tribunala protiv Radovana Karadžića.

1998: Kosovski rat[uredi | uredi kod]

1998. godine, kada se rat na Kosovu razbuktavao, Sveti arhijerejski sabor je poručio kosovski Srbima sa svog vanrednog zasedanja:

Ne napuštajte svoje domove i ognjišta iz bilo kojih razloga, jer samo na takav način možemo očuvati i sebe i naše sveto Kosovo i Metohiju u Srbiji. Odlazak sa svojih ognjišta u ovom teškom momentu bio bi ravan izdaji najuzvišenijih i večnih ideala za koje su se borili i žrtvovali sveti knez Lazar i naši slavni i sveti preci.[9]

– Saopštenje arhijerejskog sabora SPC, 1998.

Početkom rata na Kosovu 1998. godine, jedan od monaha iz raško-prizrenske eparhije, Sava Janjić, je javno progovorio o stradanjima Albanaca na Kosovu, što je bio prvi put da neki pripadnik Srpske pravoslavne crkve pokaže brigu za položaj Albanaca.[3][33]

24. marta 1999. godine, nakon što je Milošević odbio mirovni plan ponuđen u Rambujeu, po kojem bi Kosovo dobilo natrag svoju autonomiju, a NATO ušao na to područje, počelo je zračno bombardiranje SRJ. Prvog dana bombardovanja, patrijarh Pavle je rekao Srbima da je ovaj rat za njih "odbrambeni, pa je zato i od Boga blagosloven":

Jasno je da drugog puta nije bilo. Tako je sada i nama nametnut rat. Zato je taj naš rat pravedan jer je odbrambeni. Ne napadački ni osvajački. Isus kaže: 'Nema veće ljubavi od te da neko položi život svoj za bližnjeg svog.' Onaj ko ide u odbrambeni rat za svoje ima Božju blagodat.[9]

– patrijarh Pavle

Nakon 78 dana zračnih udara, Milošević je 11. juna 1999. prihvatio da se Vojska Jugoslavije povuče sa Kosova. Nasuprot svojoj ranijoj izjavi, patrijarh Pavle nakon bombardovanja u jednom intervjuu daje izjavu koja bi se mogla protumačiti kao da Milošević nije ni trebalo da pruža otpor:

NATO se pripremao za kopnenu invaziju i tada se trebalo pripremiti. Svaki odbrambeni rat opravdan je ... Međutim, predsednika Miloševića velika je greška što nije razmislio kada je NATO izjavio da neće izvršiti kopneni napad, nego će to učiniti bombardovanjem. Morao je da dobro razmotri, kao onaj car sa deset hiljada vojnika koga će napasti dvadeset hiljada vojnika, da li će se moći izaći na kraj sa 17 najmoćnijih zemalja u svetu bez ijednog saveznika i učiniti pre ovako strašnog bombardovanja ono što je morao učiniti posle bombardovanja.[9]

– patrijarh Pavle

15. juna 1999. godine Sveti arhijerejski sinod je izdao saopštenje u kome je zatražio da "aktuelni predsednik države i njegova vlada, u interesu naroda i za njegovo spasenje, podnesu ostavku".[9]

Epilog[uredi | uredi kod]

Kritičari, poput Đorđevića, često naglašavaju da je SPC u procesu raspada jugoslovenske države i tokom burnih ratnih zbivanja "odigrala neslavnu ulogu".[6] Na teritoriji Republike Srpske porušene su gotovo sve džamije (ukupno 1.186) i veliki broj katoličkih crkvi (preko 500), što srpska crkva nije osudila.[34] Neki sveštenici, poput episkopa Vasilija Kačavende, su čak optuženi za ratna silovanja bosanskih žena i devojčica.[35]

Po završteku ratova u bivšoj Jugoslaviji, pred svoju smrt, patrijarh srpski Pavle je 2007. godine rekao:

A ja kažem: ako bi trebalo da se održi Velika Srbija zločinom, ja na to pristao ne bih nikada; neka nestane Velike Srbije, ali zločinom da se održava – ne. Ako bi bilo potrebno i nužno jedino da se održi Mala Srbija zločinom, ja i na to ne bih pristao. Neka nestane i Male Srbije ali zločinom da se održi – ne. I kad bi trebalo da se održi poslednji Srbin, ja da sam taj poslednji Srbin, a da se održi zločinom – ne pristajem, neka nas nestane ali da nestanemo kao ljudi, jer nećemo onda nestati, živi ćemo otići u ruke Boga Živoga.[36]

Izvori[uredi | uredi kod]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 O čemu crkva (ne)može da se pita: SPC, država i društvo u Srbiji (2000-2005)
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Političke aspiracije Srpske pravoslavne crkve
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 „Zašto se u crkvi šapuće, II deo”. Arhivirano iz originala na datum 2021-03-05. Pristupljeno 2011-10-23. 
  4. ↑ Mirko Đorđević, O sprezi pravoslavne crkve sa strukturama političke moći[mrtav link]
  5. ↑ Zašto Tadić sedi u Sinodu SPC?
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 Mirko Đorđević, Ratni krst srpske Crkve
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 „Jovan Byford, Sećanje na vladiku Nikolaja Velimirovića u savremenoj srpskoj pravoslavnoj kulturi”. Arhivirano iz originala na datum 2008-11-21. Pristupljeno 2011-08-15. 
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Zoran Petakov, Od desekularizacije ka klerikalizaciji (u zborniku Kritika klerikalizacije Srbije[mrtav link])
  9. ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 9,10 9,11 9,12 9,13 9,14 9,15 9,16 Milorad Tomanić, Srpska crkva u ratu i ratovi u njoj
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 „Duhovni krov "Velike Srbije"”. Arhivirano iz originala na datum 2017-10-17. Pristupljeno 2011-08-15. 
  11. ↑ ZAŠTO JE IZVIŽDAN GENERAL, NARODNI HEROJ I AKADEMIK, DR GOJKO NIKOLIŠ
  12. ↑ Borba, 3.aprila 1991.
  13. ↑ Golda Meir, nekadašnja premijerka Izraela.
  14. ↑ 14,0 14,1 Zvijer iz bezdana
  15. ↑ 15,0 15,1 Koalicija za sekularnu državu
  16. ↑ Episkop Longin i cetnici
  17. ↑ „Država, crkva i episkop Filaret”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-04. Pristupljeno 2011-08-17. 
  18. ↑ „MIRKO ĐORĐEVIĆ: Republika Srpska kao ulog za Patrijarha”. Arhivirano iz originala na datum 2010-02-23. Pristupljeno 2011-08-17. 
  19. ↑ Žene nisu poželjne u crkvi tokom menstruacije
  20. ↑ Dokumentarni film "Komšije"
  21. ↑ 21,0 21,1 Glasnik SPC, januar 1992.
  22. ↑ Duga, 20. april 1992.
  23. ↑ "Pravoslavlje" 15. mart 1992.
  24. ↑ „Jastrebovi SPC”. Arhivirano iz originala na datum 2021-03-10. Pristupljeno 2011-10-23. 
  25. ↑ Borba, 5. maj 1992
  26. ↑ NIN, 6. avgust 1993
  27. ↑ Religious separation and political intolerance in Bosnia-Herzegovina, by Mitja Velikonja[mrtav link]
  28. ↑ Glasnik SPC, oktobar 1994.
  29. ↑ „Šerbo Rastoder, RELIGIJA I POLITIKA 1991-1999.”. Arhivirano iz originala na datum 2011-09-27. Pristupljeno 2011-08-19. 
  30. ↑ Jagnje Božije i Zvijer iz bezdana[mrtav link]
  31. ↑ „Bieber, Florian; Montenegrin politics since the disintegration of Yugoslavia”. Arhivirano iz originala na datum 2010-07-03. Pristupljeno 2011-08-15. 
  32. ↑ Glasnik SPC, jun 1996.
  33. ↑ Sava Janjić se izvinio Albancima
  34. ↑ „Patrijarh Pavle izmakao zemljaskoj pravdi”. Arhivirano iz originala na datum 2009-11-20. Pristupljeno 2011-08-15. 
  35. ↑ VLADIKA SPC SILOVAO U BIH[mrtav link]
  36. ↑ Intervju sa Njegovom Svetošću Patrijarhom srpskim Pavlom

Vidi još[uredi | uredi kod]

Vanjske veze[uredi | uredi kod]

Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Srpska_pravoslavna_crkva_u_jugoslavenskim_ratovima&oldid=41689568