Rimske skupštine

Drevni Rim
Članak je dio serije: Politika i uprava Drevnog Rima
Periodi
Rimsko Kraljevstvo 753. pne. – 510. pne. Rimska Republika 510. pne. – 27. pne. Rimsko Carstvo 27. pne. – 476. n.e./1453 Principat Zapadno Carstvo Dominat Istočno Carstvo
Redovni magistrati
Konzul Pretor Kvestor Promagistrat Edil Tribun Cenzor Guverner
Izvanredni magistrati
Diktator Magister Equitum Konzularni tribun Rex Triumviri Decemviri
Titule
Imperator Legatus Dux Officium Praefectus Vicarius Vigintisexviri Lictor Magister Militum Imperator Princeps senatus Pontifex Maximus Augustus Caesar Tetrarh
Institucije i pravo
Rimski Ustav Rimski Senat Cursus honorum Rimske skupštine Kolegijalnost Rimsko pravo Rimsko državljanstvo Auctoritas Imperium
Druge države

Rimske skupštine (lat. comitia) delile su se na tri vrste ― kurijatske (comitia curiata), centurijatske (comitia centuriata) i tributske skupštine (comitia tributa), u zavisnosti od toga da li su se građani okupljali organizovani po kurijama (curiae), po centurijama (centuriae) ili po tribama (tribus). Sve su rimske skupštine imale zakonodavnu i sudsku vlast, a osim toga bile su odgovorne za izbor magistrata, koji su imali izvršnu vlast. Skupštine su, makar formalno, postojale sve do 3. veka n. e.

Kao prethodnicu tri navedene vrste neki antički izvori pominju i skupštine nazvane comitia calata (otprilike = "sazvane skupštine" od calare = sazivati), ali su njene funkcije pa i samo postojanje kao posebne skupštine nepouzdani. Prema nekim istraživačima, ove je skupštine u najranije doba sazivao vrhovni sveštenik (pontifex maximus) da bi okupljenim građanima saopštio kalendar za tu godinu sa danima tokom kojih su se mogli obavljati pravni poslovi (praksa koju je krajem 4. veka st. e. okončao Gnej Flavije), da bi se izabrali neki sveštenički kolegiji (flamines) i rex sacrorum, te da bi okupljeni građani poslužili kao svedoci pri objavljivanju testamenata. Samo ime ove skupštine, međutim, upućuje na njen neorganizovan, gotovo neobavezan karakter, a njene pretpostavljene funkcije svode se isključivo na religijsku ulogu (čin svedočenja prilikom ostavljanja zaveštanja je i sam bio religijskog karaktera). To daje povoda da se pomišlja na to da se radilo jednostavno o okupljenim građanima, ili pre jednom njihovom delu, a ne o organizovanoj instituciji državne vlasti.

Comitia curiata

Od najstarijih vremena Rimskog kraljevstva rimski se narod pri vršenju svojih političkih prava i dužnosti delio na trideset grupa nazvanih curiae (= "bratstvo" ili "zajednica"), pa je zajednički sastanak ovih grupa nazivan kurijatskom skupštinom (comitia curiata). Prema tradiciji, ova je skupština prvobitno bila osnovni oblik okupljanja. U svakom slučaju, već početkom republike, kurijatska skupština gubi svoj značaj, pa i svoja zakonodavna ovlašćenja i sastaje se uglavnom samo da bi saslušala i formalno odobrila najvažnije odluke koje su se ticale čitave zajednice, kao što je na primer bila objava rata, te da bi formalno potvrdila izbor novih magistrata (po lex curiata de imperio = "kurijatski zakon o imperiju"). Ova je skupština tokom republike takođe odlučivala o usvajanju dece, prelasku patricija u plebejsku porodicu, izboru na neke svešteničke dužnosti i drugim religijskim pitanjima. U doba pozne republike sastanci kurijatske skupštine postali su već puka formalnost: za kvorum je bilo dovoljno da prisustvuju tridesetorica liktora.

Comitia centuriata

Tokom republike samo su dve vrste skupštine birale magistrate i donosile zakone i druge važne odluke. U oba ova slučaja samo su odrasli muškarci s rimskim građanskim pravom mogli prisustvovati skupštinama u Rimu i koristiti pravo glasa. Skupštine su bile organizovane po principu grupnog glasanja. Mada je svaka osoba mogla dati svoj glas, ona je to činila u okviru veće glasačke jedinice. Glas većine u toj jedinici postajao je i glas te jedinice, a za donošenje odluka bili su potrebni glasovi većine glasačkih jedinica.

Centurijatska skupština (comitia centuriata) bila je vojničke prirode i sastavljena od glasačkih grupa nazvanih centurije (vojne jedinice). Jednostavno rečeno: ova je skupština bila rimska vojska organizovana u glasačko telo. Zbog svog vojnog karaktera ona se uvek sastajala van svete granice grada (pomerium), na Marsovom polju (Campus Martius). Odlučivala je o ratu i miru i birala sve magistrate koji su imali imperium (konzule, pretore, cenzore i kurulne edile). Pre formiranja krivičnih sudova u poznoj republici ova je skupština zasedala i kao viša sudska instanca i odlučivala o prekršajima koji su se kažnjavali smrtnom kaznom. Mada je mogla donositi zakone, tu je funkciju uglavnom obavljala tributska skupština. Osim toga, svaki zakon koji bi izglasala centurijatska skupština morao je potvrditi senat, inače taj zakon nije stupao na snagu.

Centurijatska je skupština evoluirala tokom različitih faza rane republike, ali danas je poznata samo njena konačna organizacija. Ona je najverovatnije nastala kao građanska vojska koja se sastaje pod oružjem da bi izabrala svog zapovednika i odlučivala o ratu i miru. U istorijsko je doba ova skupština imala složenu organizaciju. Svaki je građanin s pravom glasa bio raspoređen u jednu od pet ekonomskih klasa, prema svom imovnom stanju. Svaka je klasa imala različit broj centurija, a cela se skupština sastojala od 193 jedinice. Prva (i najbogatija) klasa građana imala je 80 jedinica, dok su druga, treća i četvrta imale po 20 jedinica. Peta klasa, koja se sastojala od najsiromašnijih vojnika, imala je 30 centurija. Pored toga, postojalo je 18 centurija konjanika ― ljudi koji su bili dovoljno bogati da priušte konja za konjaničku službu ― i 5 drugih centurija, od kojih su jednu činili proletarii, tj. ljudi bez zemlje i stoga suviše siromašni da bi služili vojsku. Konjanici su glasali zajedno s prvom klasom, a glasanje su vršile prvo bogatije, pa zatim siromašnije klase. Pošto su konjanici i prva klasa kontrolisali 98 glasačkih jedinica, predstavljali su dominantnu grupu u skupštini, mada su činili najmanji deo glasačkog tela. Skupština je namerno bila organizovana na takav način da veću moć pruži bogatijem elementu i bila je odgovorna za održavanje političke prevlasti ustanovljenog nobiliteta.

Comitia tributa

Tributska skupština (comitia tributa) bila je civilna skupština građana. Stoga se sastajala u okviru gradskog pomerija, te je birala magistrate koji nisu imali imperium (narodne tribune, plebejske edile i kvestore). Upravo je ova skupština bila zadužena za donošenje najvećeg broja zakona, a služila je i kao sud za ozbiljne javne prekršaje koji su se kažnjavali novčanim kaznama. Tributska je skupština bila više demokratska u svojoj organizaciji od centurijatske. Teritorija rimske države bila je podeljena na geografske oblasti nazvane tribe (tribus) i narod je glasao u ovim jedinicama, prema mestu stanovanja. Grad je bio podeljen na četiri gradske tribe. Tokom 5. veka st. e. okolina grada bila je podeljena na 17 seoskih triba. Sa širenjem rimske teritorije u srednjoj Italiji (387―241. st. e.) dodato je još 14 seoskih triba, tako da je skupština najzad brojala 35 jedinica, i taj se broj više nije povećavao. Kada bi se na ovoj skupštini sakupili samo plebejci, i to pod predsedavanjem narodnih tribuna, onda se ona nazivala "skupom plebejaca" (concilium plebis), a odluke tu donete "plebiscitima" (plebi scita).