Oradea – razlika između verzija

Izvor: Wikipedija
Prijeđi na navigaciju Prijeđi na pretragu
Interaktivna pretraga historije
← Starija izmjenaNovija izmjena →
Uklonjeni sadržaj Dodani sadržaj
VizualnoWikitekst
m (Script) File renamed: File:Flag of Oradea.gif → File:ROU BH Oradea Flag.gif File renaming criterion #6: Harmonize file names of a set of images (so that only one part of all names differs) to eas...
m pop - ovo je zbrčka
Red 1: Red 1:
{{Grad u Rumuniji (SR)
{{Grad u Rumuniji (SR)
| naziv = Veliki Varadin
| naziv = Veliki Varadin
| izvorni_naziv = {{jez-rum|Oradea}}<br />{{jez-mađ|Nagyvárad}}
| izvorni_naziv = <small>{{jez-rum|Oradea}}<br />{{jez-mađ|Nagyvárad}}</small>
| slika = OradeaTownHall.jpg
| slika = OradeaTownHall.jpg
| opis_slike = Gradska većnica
| opis_slike = Gradska većnica
Red 17: Red 17:
| gustina = 1.775
| gustina = 1.775
}}
}}
'''Veliki Varadin'''<ref>{{cite web|url=http://www.arhivvojvodine.org.rs/ISAD(G).pdf |title=Arhiv Vojvodine |format=PDF |date= |accessdate = 13. 3. 2012.}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.rastko.rs/antropologija/ljcerovic_srbi_slv.html |title=Projekat Rastko |publisher=Rastko.rs |date= |accessdate = 13. 3. 2012.}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.worldlingo.com/ma/enwiki/es/Serbian_exonyms |title=Egzonimi srpskog jezika |publisher=Worldlingo.com |date= |accessdate = 13. 3. 2012.}}</ref>, ili '''Oradea''' ({{jez-rum|Oradea}}, {{jez-mađ|Nagyvárad}}, {{jez-nem|Großwardein}}, {{jez-lat|Magnovaradinum}}, {{jez-heb|גרויסווארדיין}}) je grad u [[Rumunija|Rumuniji]], u severozapadnom delu zemlje, u istorijskoj pokrajini [[Krišana]]. Oradea je upravno središte okruga [[Bihor (okrug)|Bihor]].<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/430731/Oradea |title=Oradea (Romania) - Britannica Online Encyclopedia |publisher=Britannica.com |date= |accessdate = 13. 3. 2012.}}</ref>
'''Oradea''' ili '''Veliki Varadin'''<ref>{{cite web|url=http://www.arhivvojvodine.org.rs/ISAD(G).pdf |title=Arhiv Vojvodine |format=PDF |date= |accessdate = 13. 3. 2012.}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.rastko.rs/antropologija/ljcerovic_srbi_slv.html |title=Projekat Rastko |publisher=Rastko.rs |date= |accessdate = 13. 3. 2012.}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.worldlingo.com/ma/enwiki/es/Serbian_exonyms |title=Egzonimi srpskog jezika |publisher=Worldlingo.com |date= |accessdate = 13. 3. 2012.}}</ref>, {{jez-mađ|Nagyvárad}}, {{jez-nem|Großwardein}}, {{jez-lat|Magnovaradinum}}, {{jez-heb|גרויסווארדיין}}) je grad u [[Rumunija|Rumuniji]], u severozapadnom delu zemlje, u istorijskoj pokrajini [[Krišana]]. Oradea je upravno središte okruga [[Bihor (okrug)|Bihor]].<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/430731/Oradea |title=Oradea (Romania) - Britannica Online Encyclopedia |publisher=Britannica.com |date= |accessdate = 13. 3. 2012.}}</ref>


Veliki Varadin se prostire se na 115,56 km² i prema poslednjem popisu iz 2002. godine u gradu je živelo 206.614 stanovnika.<ref>[http://www.restromania.com/Geografie/AboutOradea.htm Your Guide to Romania<!-- Bot generated title -->]</ref>
Veliki Varadin se prostire se na 115,56 km² i prema poslednjem popisu iz 2002. godine u gradu je živelo 206.614 stanovnika.<ref>[http://www.restromania.com/Geografie/AboutOradea.htm Your Guide to Romania<!-- Bot generated title -->]</ref>
Red 33: Red 33:
Grad je doživeo veliki privredni uspon krajem [[19. vek|19.]] i početkom [[20. vek]]a. Veliki doprinos ovom razvoju dali su tada veoma brojni [[Jevreji]], koji su pred [[Drugi svetski rat]] činili skoro trećinu od 100.000 stanovnika Velikog Varadina. Grad je [[1890.]] imao 7 železničkih linija, 17 crkava, 6 manastira, dve katedrale, dve biskupske palate, nov teatar i gradsku većnicu. Od 38.557 stanovnika, većina su bili [[Mađari]], a bilo je i 2.527 [[Rumuni|Rumuna]]. [[Rimokatolici|Rimokatolika]] je bilo 12.030, [[reformati|reformata]] 10.880 i 10.114 [[Jevreji|Jevreja]].
Grad je doživeo veliki privredni uspon krajem [[19. vek|19.]] i početkom [[20. vek]]a. Veliki doprinos ovom razvoju dali su tada veoma brojni [[Jevreji]], koji su pred [[Drugi svetski rat]] činili skoro trećinu od 100.000 stanovnika Velikog Varadina. Grad je [[1890.]] imao 7 železničkih linija, 17 crkava, 6 manastira, dve katedrale, dve biskupske palate, nov teatar i gradsku većnicu. Od 38.557 stanovnika, većina su bili [[Mađari]], a bilo je i 2.527 [[Rumuni|Rumuna]]. [[Rimokatolici|Rimokatolika]] je bilo 12.030, [[reformati|reformata]] 10.880 i 10.114 [[Jevreji|Jevreja]].


U kući Aurel Lazara je 12. 10. [[1918.]] godine, doneta deklaracija o pravu na samoopredeljenje [[Transilvanija|transilvanijskih]] [[Rumuni|Rumuna]]. Dana 3. novembra u gradu je obrazovan rumunski nacionalni savet, u sastavu: dr Aurel Lazar (predsednik), Roman Ciorogariju, Coriolan Pop, Džejms Rodžer, i drugi. Istog dana je osnovan i rumunski vojni savet u Velikom Varadinu. Na dan velikog ujedinjenja (1. decembra 1918), veliki broj delegata iz okruga [[Bihor (okrug)|Bihor]] učestvuje u Velikoj narodnoj skupštinini u [[Alba Julija|Alba Juliji]] sa jednoglasnom željom da se ujedini sa [[Rumunija|Kraljevinom Rumunijom]].<ref>{{cite web|url=http://www.oradea-online.ro/oradea/2/istorie_cronologie8.htm |title=Oradea - istoria orasului - cronologie |publisher=Oradea-online.ro |date= |accessdate = 13. 3. 2012.}}</ref>
U kući Aurel Lazara je 12. 10. [[1918.]] godine, doneta deklaracija o pravu na samoopredeljenje [[Transilvanija|transilvanijskih]] [[Rumuni|Rumuna]]. Dana 3. novembra u gradu je obrazovan rumunski nacionalni savet, u sastavu: dr Aurel Lazar (predsednik), Roman Ciorogariju, Coriolan Pop, Džejms Rodžer, i drugi. Istog dana je osnovan i rumunski vojni savet u Velikom Varadinu. Na dan velikog ujedinjenja (1. decembra 1918), veliki broj delegata iz okruga [[Bihor (okrug)|Bihor]] učestvuje u Velikoj narodnoj skupštinini u [[Alba Iulia|Alba Juliji]] sa jednoglasnom željom da se ujedini sa [[Rumunija|Kraljevinom Rumunijom]].<ref>{{cite web|url=http://www.oradea-online.ro/oradea/2/istorie_cronologie8.htm |title=Oradea - istoria orasului - cronologie |publisher=Oradea-online.ro |date= |accessdate = 13. 3. 2012.}}</ref>


Nakon [[Prvi svetski rat|Prvog svetskog rata]] [[Mađarska]] je odredbama [[Ugovor iz Trijanona|Ugovora iz Trijanona]] morala da [[Velika Rumunija|„Velikoj Rumuniji“]] prepusti svu [[Transilvanija|Transilvaniju]] i [[Krišana|Krišanu]] sa Velikim Varadinom. Tokom [[Drugi svetski rat|Drugog svetskog rata]] Veliki Varadin je od [[1940.]] do [[1944.]] ponovo pripadala [[Mikloš Horti|Hortijevoj]] [[Mađarska|Mađarskoj]] prema odredbama iznuđene druge [[Bečka arbitraža|Bečke arbitraže]]. Posle rata grad je vraćen [[Rumunija|Rumuniji]].
Nakon [[Prvi svetski rat|Prvog svetskog rata]] [[Mađarska]] je odredbama [[Ugovor iz Trianona|Ugovora iz Trianona]] morala da [[Kraljevina Rumunjska|Kraljevini Rumunjskoj]] prepusti svu [[Transilvanija|Transilvaniju]] i [[Krišana|Krišanu]] sa Velikim Varadinom. Tokom [[Drugi svetski rat|Drugog svetskog rata]] Veliki Varadin je od [[1940.]] do [[1944.]] ponovo pripadala [[Mikloš Horti|Hortijevoj]] [[Mađarska|Mađarskoj]] prema odredbama iznuđene druge [[Bečka arbitraža|Bečke arbitraže]]. Posle rata grad je vraćen [[Rumunija|Rumuniji]].


Veliki Varadin ima veliki značaj za [[jevreji|jevrejsku]] zajednicu. Prvi [[jevreji]] su se naselili tokom [[15. vek]]a, što je jedno od najranijih naseljavanja [[jevrej]]skog stanovništva na tlu današnje [[Rumunija|Rumunije]].<ref name=autogenerated1 /> Tokom [[1944.]], [[jevrej]]sko stanovništvo je podvrgnuto ponižavajućim rasističkim zakonima. Tokom maja, [[gestapo]] je sproveo deportacije [[jevreji|jevreja]] u nacističke koncentracione logore. Oko 90% [[Jevreji|Jevreja]] iz Velikog Varadina nastradalo je u tim logorima, naročito u [[Aušvic]]u i [[Dahau]]u.<ref>{{cite web|url=http://www.oradea-online.ro/oradea/2/istorie_cronologie9.htm |title=Oradea - istoria orasului - cronologie |publisher=Oradea-online.ro |date= |accessdate = 13. 3. 2012.}}</ref>
Veliki Varadin ima veliki značaj za [[jevreji|jevrejsku]] zajednicu. Prvi [[jevreji]] su se naselili tokom [[15. vek]]a, što je jedno od najranijih naseljavanja [[jevrej]]skog stanovništva na tlu današnje [[Rumunija|Rumunije]].<ref name=autogenerated1 /> Tokom [[1944.]], [[jevrej]]sko stanovništvo je podvrgnuto ponižavajućim rasističkim zakonima. Tokom maja, [[gestapo]] je sproveo deportacije [[jevreji|jevreja]] u nacističke koncentracione logore. Oko 90% [[Jevreji|Jevreja]] iz Velikog Varadina nastradalo je u tim logorima, naročito u [[Aušvic]]u i [[Dahau]]u.<ref>{{cite web|url=http://www.oradea-online.ro/oradea/2/istorie_cronologie9.htm |title=Oradea - istoria orasului - cronologie |publisher=Oradea-online.ro |date= |accessdate = 13. 3. 2012.}}</ref>
Red 47: Red 47:
Arhitektura Velikog Varadina je mešavina građevina iz komunističkog doba, većinom u predgrađima, i lepih istorijskih zdanja iz doba Austro-ugarske. Veliki Varadin je kao mali broj gradova u [[Rumunija|Rumuniji]] očuvao [[staro gradsko jezgro]] sa brojnim crkvama i palatama. Uz barokne građevine, tu je više izuzetnih primera arhitekture [[Secesija|secesije]].
Arhitektura Velikog Varadina je mešavina građevina iz komunističkog doba, većinom u predgrađima, i lepih istorijskih zdanja iz doba Austro-ugarske. Veliki Varadin je kao mali broj gradova u [[Rumunija|Rumuniji]] očuvao [[staro gradsko jezgro]] sa brojnim crkvama i palatama. Uz barokne građevine, tu je više izuzetnih primera arhitekture [[Secesija|secesije]].


Biskupska palata, jedna od najpoznatijih građevina Velikog Varadina, konstruisana je po crtežima italijanskog arhitekte [[Đovani Batista Rica]]. Završio ju je austrijski arhitekta [[Franc Anton Hilerbrant]] 1770. Danas trospratna vila u obliku slova U sadrži 100 soba ukrašenih freskama, 365 prozora i fasadu sa isprekidanim jonskim kapitelima. Dom je „Muzeju regiona Krišana“.<ref name=autogenerated1 />
Biskupska palata, jedna od najpoznatijih građevina Velikog Varadina, konstruisana je po crtežima italijanskog arhitekte [[Giovanni Battista Ricca]]. Završio ju je austrijski arhitekta [[Franz Anton Hillebrandt]] 1770. Danas trospratna vila u obliku slova U sadrži 100 soba ukrašenih freskama, 365 prozora i fasadu sa isprekidanim jonskim kapitelima. Dom je „Muzeju regiona Krišana“.<ref name=autogenerated1 />


== Gradovi pobratimi ==
== Gradovi pobratimi ==
Veliki Varadin je pobratimljen sa sledećim gradovima<ref>{{cite web|url=http://www.oradea.ro/index.php?option=com_weblinks&view=category&id=142&Itemid=87 |title=Site-ul oficial al primăriei municipiului Oradea |publisher=Oradea.ro |date = 29. 1. 2009. |accessdate = 13. 3. 2012.}}</ref>:
Veliki Varadin je pobratimljen sa sledećim gradovima<ref>{{cite web|url=http://www.oradea.ro/index.php?option=com_weblinks&view=category&id=142&Itemid=87 |title=Site-ul oficial al primăriei municipiului Oradea |publisher=Oradea.ro |date = 29. 1. 2009. |accessdate = 13. 3. 2012.}}</ref>:
* [[Datoteka:Flag of Sweden.svg|20px]] [[Linčeping]], [[Švedska]]
* [[Datoteka:Flag of Sweden.svg|20px]] [[Linköping]], [[Švedska]]
* [[Datoteka:Flag of Hungary.svg|20px]] [[Debrecin]], [[Mađarska]]
* [[Datoteka:Flag of Hungary.svg|20px]] [[Debrecin]], [[Mađarska]]
* [[Datoteka:Flag of Israel.svg|20px]] [[Givatajim]], [[Izrael]]
* [[Datoteka:Flag of Israel.svg|20px]] [[Givatayim]], [[Izrael]]
* [[Datoteka:Flag of Spain.svg|20px]] [[Koslada]], [[Španija]]
* [[Datoteka:Flag of Spain.svg|20px]] [[Coslada]], [[Španija]]
* [[Datoteka:Flag of Italy.svg|20px]] [[Mantova]], [[Italija]]
* [[Datoteka:Flag of Italy.svg|20px]] [[Mantova]], [[Italija]]
* [[Datoteka:Flag of France.svg|20px]] [[Pij de Dom]], [[Francuska]]
* [[Datoteka:Flag of France.svg|20px]] [[Puy-de-Dôme]], [[Francuska]]


== Galerija slika ==
== Galerija slika ==
Red 79: Red 79:


{{Spisak gradova u Rumuniji}}
{{Spisak gradova u Rumuniji}}
{{Glavni gradovi rumunjskih okruga}}
{{Sedišta okruga u Rumuniji}}


[[Kategorija:Gradovi u Rumunjskoj]]
[[Kategorija:Gradovi u Rumunjskoj]]
[[Kategorija:Krišana]]

Verzija na datum 24 februar 2015 u 12:36

Veliki Varadin
rum. Oradea
mađ. Nagyvárad


Gradska većnica

Zastava
Zastava
Osnovni podaci
Država  Rumunija
Okrug Bihor
Stanovništvo
Stanovništvo (2007.) 205.077
Gustina stanovništva 1.775 st./km²
Geografija
Koordinate 47°04′20″N 21°55′16″E / 47.072222°N 21.921111°E / 47.072222; 21.921111
Nadmorska visina 142 m
Površina 115,56 km²
Veliki Varadin na mapi Rumunije
Veliki Varadin
Veliki Varadin
Veliki Varadin (Rumunije)

Oradea ili Veliki Varadin[1][2][3], mađ. Nagyvárad, nem. Großwardein, lat. Magnovaradinum, hebr. גרויסווארדיין) je grad u Rumuniji, u severozapadnom delu zemlje, u istorijskoj pokrajini Krišana. Oradea je upravno središte okruga Bihor.[4]

Veliki Varadin se prostire se na 115,56 km² i prema poslednjem popisu iz 2002. godine u gradu je živelo 206.614 stanovnika.[5]

Prirodni uslovi

Veliki Varadin se nalazi u središnjem delu istorijske pokrajine Krišana, severozapadne pokrajine u okviru današnje Rumunije. Grad je udaljen 13 kilometara od mađarske granice.

Veliki Varadin se razvio na mestu od značajne prometne važnosti. Grad je smešten u dolini reke Kereš, na mestu gde ona izlazi iz pobrđa Bihora u Panonsku niziju. Reka Brzi Kereš protiče kroz grad. Oko grada nalazi se veoma plodna i gusto naseljena podgorina Bihora sa voćnjacima i vinogradima. Zapadno od grada pruža se Panonska nizija, a istočno planinski masivi pod šumama u pašnjacima.[6]

Istorija

Detalj iz starog jezgra Velikog Varadina
Stara gravira grada

Mađarski kralj Ladislav I je proglasio Veliki Varadin sedištem rimokatoličkog biskupa 1080. godine. Prvi dokument o gradu pominje se 1113. godine pod njegovim latinskim imenom Varadinum. Ruševine tvrđave koje su i danas vidljive u gradu, je prvi put pomenuta 1241. godine tokom mongolske najezde.[6][7] Ovde je 24. februara 1538. godine sklopljen Velikovaradinski mir između Ferdinanda I od Austrije i Jovana Zapolje. Turci su ga bezuspešno opsedali 1598. godine, da bi ga dobili mirovnim ugovorom 1663. godine Mađari povratili.

Grad je doživeo veliki privredni uspon krajem 19. i početkom 20. veka. Veliki doprinos ovom razvoju dali su tada veoma brojni Jevreji, koji su pred Drugi svetski rat činili skoro trećinu od 100.000 stanovnika Velikog Varadina. Grad je 1890. imao 7 železničkih linija, 17 crkava, 6 manastira, dve katedrale, dve biskupske palate, nov teatar i gradsku većnicu. Od 38.557 stanovnika, većina su bili Mađari, a bilo je i 2.527 Rumuna. Rimokatolika je bilo 12.030, reformata 10.880 i 10.114 Jevreja.

U kući Aurel Lazara je 12. 10. 1918. godine, doneta deklaracija o pravu na samoopredeljenje transilvanijskih Rumuna. Dana 3. novembra u gradu je obrazovan rumunski nacionalni savet, u sastavu: dr Aurel Lazar (predsednik), Roman Ciorogariju, Coriolan Pop, Džejms Rodžer, i drugi. Istog dana je osnovan i rumunski vojni savet u Velikom Varadinu. Na dan velikog ujedinjenja (1. decembra 1918), veliki broj delegata iz okruga Bihor učestvuje u Velikoj narodnoj skupštinini u Alba Juliji sa jednoglasnom željom da se ujedini sa Kraljevinom Rumunijom.[8]

Nakon Prvog svetskog rata Mađarska je odredbama Ugovora iz Trianona morala da Kraljevini Rumunjskoj prepusti svu Transilvaniju i Krišanu sa Velikim Varadinom. Tokom Drugog svetskog rata Veliki Varadin je od 1940. do 1944. ponovo pripadala Hortijevoj Mađarskoj prema odredbama iznuđene druge Bečke arbitraže. Posle rata grad je vraćen Rumuniji.

Veliki Varadin ima veliki značaj za jevrejsku zajednicu. Prvi jevreji su se naselili tokom 15. veka, što je jedno od najranijih naseljavanja jevrejskog stanovništva na tlu današnje Rumunije.[7] Tokom 1944., jevrejsko stanovništvo je podvrgnuto ponižavajućim rasističkim zakonima. Tokom maja, gestapo je sproveo deportacije jevreja u nacističke koncentracione logore. Oko 90% Jevreja iz Velikog Varadina nastradalo je u tim logorima, naročito u Aušvicu i Dahauu.[9]

Grad je poznat i po nadimku „mali Pariz“.[10]

Stanovništvo

Veliki Varadin je oduvek bio grad sa više naroda i vera. Istorijsku većinu su činili Mađari. Danas, Rumuni čine većinu gradskog stanovništva (70,04%), a od manjina prisutni su Mađari (27,5%), Romi (1,2%), Nemci (0,3%), Slovaci (0,2%) i druge manje etničke zajednice (Jevreji, Bugari, Rusi, Srbi, Turci, Arumuni i Kinezi). Nekada brojne zajednice Jevreja i Nemaca su gotovo nestale tokom 20. veka.[11][12]

Arhitektura

Arhitektura Velikog Varadina je mešavina građevina iz komunističkog doba, većinom u predgrađima, i lepih istorijskih zdanja iz doba Austro-ugarske. Veliki Varadin je kao mali broj gradova u Rumuniji očuvao staro gradsko jezgro sa brojnim crkvama i palatama. Uz barokne građevine, tu je više izuzetnih primera arhitekture secesije.

Biskupska palata, jedna od najpoznatijih građevina Velikog Varadina, konstruisana je po crtežima italijanskog arhitekte Giovanni Battista Ricca. Završio ju je austrijski arhitekta Franz Anton Hillebrandt 1770. Danas trospratna vila u obliku slova U sadrži 100 soba ukrašenih freskama, 365 prozora i fasadu sa isprekidanim jonskim kapitelima. Dom je „Muzeju regiona Krišana“.[7]

Gradovi pobratimi

Veliki Varadin je pobratimljen sa sledećim gradovima[13]:

Galerija slika

  • Rimokatolička katedrala
    Rimokatolička katedrala
  • Gradska kuća
    Gradska kuća
  • Pešačka ulica
    Pešačka ulica
  • Stare zgrade na Trgu ujedinjenja
    Stare zgrade na Trgu ujedinjenja
  • Pravoslavna crkva
    Pravoslavna crkva
  • Protestanska katedrala
    Protestanska katedrala
  • Gradsko pozorište
    Gradsko pozorište
  • Ferdinadov trg
    Ferdinadov trg

Izvori

  1. ↑ „Arhiv Vojvodine” (PDF). Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  2. ↑ „Projekat Rastko”. Rastko.rs. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  3. ↑ „Egzonimi srpskog jezika”. Worldlingo.com. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  4. ↑ „Oradea (Romania) - Britannica Online Encyclopedia”. Britannica.com. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  5. ↑ Your Guide to Romania
  6. ↑ 6,0 6,1 Your Guide to Romania
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 „ORADEA, Romania - Official Travel and Tourism Information”. Romaniatourism.com. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  8. ↑ „Oradea - istoria orasului - cronologie”. Oradea-online.ro. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  9. ↑ „Oradea - istoria orasului - cronologie”. Oradea-online.ro. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  10. ↑ „ORADEA”. Turism Bihor.info. 16. 3. 2005.. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  11. ↑ „Oradea Jewish Community”. Oradeajc.com. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  12. ↑ „Site-ul oficial al primăriei municipiului Oradea”. Oradea.ro. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  13. ↑ „Site-ul oficial al primăriei municipiului Oradea”. Oradea.ro. 29. 1. 2009.. Pristupljeno 13. 3. 2012. 

Spoljašnje veze

Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Oradea&oldid=9056131