Beograd u Narodnooslobodilačkoj borbi

Datoteka:Vesanje na Terazijama 17 avgust 1941.jpg

Vešanje antifašista u centru Beograda 17. avgusta 1941. godine.

Spomenik obešenim rodoljubima na Terazijama, avgusta 1941.

Kraljevina Jugoslavija je 25. marta 1941. pristuila Trojnom pakt. Zbog čega je 27. marta usledio masovni protest u Beogradu i državni udar. Grad je 6. i 7. aprila teško bombardovan od strane nemačke avijacije i ubijeno je na hiljade ljudi. Jugoslaviju su napale nemačke, italijanske, mađarske i bugarske snage. Beograd je okupiran 13. aprila, a sremska predgrađa su ušla u sastav Nezavisne Države Hrvatske, nacističke marionetske države.

Odmah po okupaciji Beograd je postao centar okupacione vlasti u Srbiji. U gradu su gormirani logori, Banjica i Sajmište, kroz koje je prošlo oko 450.000 ljudi, a streljano je preko 70.000 zatvorenika. Tokom čitavog rata u Beogradu je postojao jak pokret otpora, koji je vršio sabotaže i diverzije, a nekoliko hiljada Beograđana je otišlo u partizanske odrede koji su dejstvovali u okolini Beograda. Beograd je 16. 17. aprila 1944. godine, doživeo još jedno bombardovanje, savezničko, u kojem je poginulo oko 1.200 građana.

Borbe za oslobođenje grada su počele 13. i 14. oktobra, a grad je konačno oslobođen 20. oktobra 1944. Oslobodili su ga zajedničkim snagama, jedinice NOV Jugoslavije i Crvene armije.

Zbog heroizma svojih građana, kao i žrtava koje su podneli, grad Beograd je 20. oktobra 1974. godine odlikovan Ordenom narodnog heroja.

Bombardovanje Beograda i Aprilski rat

Beograd u ruševinama, aprila 1941.

Spomenik braniocima Beograda, aprila 1941, na Novom Beogradu

6. aprila 1941. godine Nemačka avijacija otpočela je vazdušne napade na Beograd. prvi napad, u tri talasa, uz učešće 234 bombardera i 120 lovaca trajao je od 6:30 do 8:00 časova. tokom dana su izvedena još tri napada. Gađani su objekti: železnička stanica, električna centrala, bolnice, stambene četvrti i skloništa u parkovima. Do 8. aprila je od bombardovanja poginulo oko 12.000 lica. Porušene su 672 zgrade, jako je oštećena 1.601 zgrada, a delimično je oštećeno 6.829 zgrada.

O rezultatima šestoaprilskog bombardovanja Beograda, nemački pukovnik Tusen, kao očevidac, 16. aprila 1941. godine, poslao je izveštaj Hitleru: "Prema lično dobijenim utiscima, vazdušni napad na Beograd bio je manje u vezi sa vojnim operacijama... Bitan momenat dejstva vazdušnog napada na Beograd bio je iznenađenje. Kratko pred napad dat je alarm za napad iz vazduha, ali se stanovništvo, koje je mislilo da se radi o nekakvoj vežbi za zaštitu iz vazduha, nije osvrtalo na to. Napad je bio vremenski koncentrisan i iznenadio je stanovništvo u kućama ili na ulicama. Ljudi su delom još spavali, a seljaci su se baš vozili sa periferije u centar grada na pijace. Otuda je početak napada doveo do velikih gubitaka, a moralni utisak je bio veoma snažan... Moralna posledica napada bitno je pojačana bukom „štuka“ i bombi, što je stvaralo utisak stalne pretnje i onda kada je dejstvo udaljeno. Prisustvo žena i dece i osećaj da oni ni na koji način ne mogu efikasno da se zaštite, niti da im se može pomoći, opterećivalo je nerve muškarcima. Ljudi koji su unezvereno tumarali ulicama tamo-amo i gledali kako im se kuće ruše, a oni ostaju bez krova nad glavom stvorili su i sami paniku... Leševi, koji su se nalazili svud unaokolo, pružili su jezovitu sliku. Pošto su u Beogradu organizacija za zaštitu iz vazduha i služba za spasavanje potpuno zatajile, leševi su danima ostali da leže na ulicama, posuti samo cvećem... Materijalna posledica napada postala je naročito teška usled uništenja električnih i vodovodnih instalacija, do čega je gotovo odmah usledilo. Njihovo uništavanje prilikom dužeg, stalnog napada, dovelo je, posle oko dve sedmice, do katastrofe i ljude je primoralo da napuste grad... "

Usled iznenadnog napada na Beograd 6. aprila 1941. godine, jedan broj Jugoslovenskih avijatičara, pilota lovaca, vinuo se u nebo bez posebne naredbe i pokušao, hrabro i požrtvovano da brani slobodu svoje zemlje i da se suprostavi neprijatelju.

Za odbranu Beograda bio je određen VI lovački puk, smešten u Zemunu i Prnjavoru. Ovaj puk je imao 43 aviona lovaca i hrabre vazduhoplovce, koji su pružili snažan otpor. Neprijatelj je bio zbunjen hrabrošću Jugoslovenskih pilota. Junaštvom se istakao pilot-lovac Dušan Borčić, koji se prvi vinuo u susret neprijatelju i hrabro poginuo. U toj neravnopravnoj borbi izginuli su: Miloš Žunjić, Miho Klavor, Jovo Kapesić, Branislav Todorović, Karlo Štrebek, Milutin Petrov, Milivoje Bošković, Vladimir Gorup i Dobrica Novaković. Ovi hrabri piloti časno su branili Beograd. U znak sećanja na njih i poštovanje prema njihovom junaštvu jedna beogradska ulica, na Zvezdari nosi ime Ulica Deset avijatičara.

U Beogradu je 12. aprila 1941. godine ušlo izviđačko odeljenje nemačkog 41. motorizovanog korpusa iz pravca Pančeva. Tokom noći i jutra u grad su ušli delovi VII oklopne divizije iz pravca Zemuna i XI oklopne divizije iz pravca Topole.

U Beogradu je 17. aprila 1941. godine, u Štabu nemačke II armije, potpisana bezuslovna kapitulacija Jugoslovenske kraljevske vojske. Ovaj akt su potpisali predstavnici jugoslovenske oružane sile Aleksandar Cincar-Marković i general Radivoje Janković, predstavnik nemačke vojske armijski general fon Vajks i italijanski kraljevski izaslanik u Beogradu pukovnik Bonofati.

Beograd pod okupacijom

Hapšenje Jevreja po Beogradu, aprila 1941.

Stanovništvu Beograda

Od strane nemačke oružane sile sve češće su žalbe da civilno stanovništvo u odnosu sa nemačkim oficirima i vojnicima ne pokazuje njima dužnu pažnju i poštovanje. Naročito se sve više primećuje da jedan veliki deo stanovništva u pešačkom saobraćaju ne pokazuje nimalo sklonosti da se ukloni nego često na drzak način preprečava put. Krajskomandantura upozorava stanovništvo da će se ubuduće protiv istupa ove vrste postupiti sa svom strogošću.

Beograd, maja 1941. g.

Krajskomandantura

Beogradski logori

Zatočenici logora Sajmište.

Prvi logor u Beogradu formiran je 5. jula 1941. godine na Banjici u bivšoj kasarni 18. pešadijskog puka. Upravnik logora bio je zloglasni Svetozar Vujković, nekadašnji agent u Upravi grada Beograda. Logor je funkcionisao do početka oktobra 1944. godine. Za tri i po godine postojanja kroz njega je prošlo oko 250.000 ljudi, a ubijeno je preko 30.000.

Na levoj obali Save, na nekadašnjem Sajmištu, Nemci su oktobra 1941. godine, formirali poseban logor, namenjen Jevrejima. Kasnije su pored Jevreja, u logoru bili zatočeni i taoci, antifašisti, pristalice NOP-a i dr. Logor je postojao sve do jula 1944. godine, kada je rasformiran, jer je bio oštećen prilikom savezničkog bombardovanja. Kroz logor je prošlo oko 200.000 ljudi, od čega je ubijeno preko 40.000.

Beograd centar ustanka naroda Jugoslavije

Saopštenje o streljenju komunista u Beogradu u Pančevu 1942. godine.

Napad Nemačke na Sovjetski Savez, 22. juna 1941. godine, komunisti i drugi patrioti u Beogradu dočekali su spremni na akciju. Istog dana sastao se Politbiro CK KPJ. Na ovom sastanku, posle svestrane analize novonastale situacije, odlučeno je da se odmah pozove u oružanu borbu. Proglas s takvim pozivom je odmah štampan, i već 23. juna počelo je rasturanje po Beogradu i celoj zemlji. Bila je to istorijska odluka. Beograd se pretvorio u centar u kome su se brojni rukovodeći organi NOP-a formirali, sastajali i donosili planove za pokretanje oružane oslobodilačke borbe.

Politbiro CK KPJ održao je u Beogradu, 4. jula 1941. godine, još jedan istorijski sastanak, na kojem su njegovi članovi odlučili da se odmah počnu oružane akcije. Izrađen je i detaljan plan o pokretanju partizanskih akcija i formiranju partizanskih odreda u celoj zemlji. Posle tog sastanka, u Beogradu su se, 12. i 25. jula pojavila još dva značajna proglasa CK KPJ. U njima je detaljno razrađena politička linija KPJ i njena platforma u borbi za oslobođenje zemlje.

Odazivajući se pozivu CK KPJ, beogradski komunisti i drugi rodoljubi su, već u julu, počeli da u gradu vrše ozbiljne akcije protiv okupatora. Uporedo s akcijama, iz Beograda je veliki broj mladih ljudi otišao u partizanske odrede koji su dejstvovali u bližoj ili daljoj okolini. O atmosferi koja je u leto 1941. vladala u Beogradu svedoči pismo nemačkog pilota Helmuta S. pisano krajem avgusta 1941. godine:

Zapaljen nemački kamion u Beogradu 1941.

Osećam se kao da sam pao padobranom u neprijateljsko vraško gnezdo. Grad je razrušen i spaljen (nesentimentalne štuke). Prljav. Još sve miriše na paljevinu. Ljudi se neverovatno kreću i samo vuku hranu, meso i njihove kokosove orahe – lubenice. Kad letim i posmatram iz vazduha ovu zemlju, izgleda mi vrlo pitoma, ali nije tako, dragi moj Ginter. Neprijatno se ovde čovek oseća. Tako su bili divni pariski dani prema ovome što se ovde događa. Ovaj grad je zaista poludeo. Pogledi mrki i izazivački. To nije čudo jer smo ih strašno udesili bombardovanjem. Ali već dva meseca ovde prašte revolveri i gore naši kamioni. Ne znam šta hoće ti njihovi fanatični dečaci kada pale novine i garaže ili kad vrše atentate na feldvebele. Očajnička ludost. Ali to nije tako prosto: sinoć sam imao večeru i svi se žale da se neprijatno osećaju u ovome gradu. Jedva čekaju da ponovo poletimo, pa makar i na Istok. Imam takav osećaj kada uveče izlazim iz automobila kao da će mi svakog časa neki grubi Balkanac sručiti metak u glavu. Kako bi to bila glupa smrt, poginuti od kuršuma nekog fanatičnog nacionaliste. Dragi Ginter, ti si stari ratnik, ali tako nešto nisi doživeo. Nespokojstvo kida polako živce. Postaje suviše vrelo leto u ovome gradu na jugu Evrope.

Ilegalna štamparija CK KPJ u okupiranom Beogradu

Grafički radnici, Slobodan Jović i Branko Đonović, dobrovoljno su prihvatili da budu neprekidno u skrivenoj štampariji i da u njoj organizuju štampanje letaka, novina, biltena i drugog materijala koji je potreban antifašističkom pokretu. Ova štamparija imala je imala veliki broj svojih saradnika, umetnika, književnika i drugih izveštača koji su donosili izveštaje, tekstove, ilustracije i važne podatke. Svi su oni odano radili i čuvali veliku tajnu, čak i onda kada su bili uhapšeni, pa i kada su odvođeni u logor smrti, na Banjici. Agenti specijalne policije činili su zverstva nad uhapšenima, samo da dođu do podatka, do mesta i ljudi koji rade u štampariji.

Tri godine su u skrivenoj štampariji na Dedinju radili Slobodan i Branko, oglašavajući se redovno u danima kada su okupatori tvrdili da je pokret uništen i da štamparije više nema.

Pred samo osobođenje Beograda domaći izdajnici, agenti i Gestapo uspeli su da konačno uđu u trag štampariji, 29. jula 1944. godine. Policija je opkolila kuću i krenula ka cilju. O ovoj izdaji i o svim događajima na vreme su bili obavešteni Slobodan i Branko. Sav su materijal koji se nalazio u štampariji uništili i spalili. sa uperenim pištoljima dočekali su policiju. Nisu se predali. poslednje metke svojih revolvera ostavili su za sebe, da ne bi pali živi u ruke neprijatelju. kako su zajednički radili i u borbi položili svoje mlade živote, tako su i sahranjeni u zajedničku raku na groblju oslobodilaca Beograda. Za svoj veliki udeo u Narodnooslobodilačkoj borbi i požrtvovanu odbranu štamparije, 1946. godine Branko Đonović i Slobodan Jović su proglašeni narodnim herojima Jugoslavije.

Doprinos četnika teroru okupatora

Streljanje zatočenika na strelištu u Jajincima.

Tokom četiri godine okupacije, komunisti i rodoljubi u Beogradu su hapšeni, mučeni i ubijani. Za hapšenje i slanje ljudi u logor Banjica bio je zadužen okupacioni gradonačelnik i šef policijske uprave Beograda Dragi Jovanović. Draža Mihailović je koristio svoje uticaje da pospeši hapšenje komunista u Beogradu:

Onima u Upravi grada reći da nemilosrdno raščišćavaju sa komunistima.

– Depeša Draže Mihailovića od 17. aprila 1942. godine

21. avgusta 1942. godine Draža Mihailović naređuje svojim ljudima u četničkoj komandi Beograda da koriste policiju protiv komunista:

Dobili sigurne izveštaje da se komunisti dobro organizuju u Beogradu kao i da imaju i oružje. Tajno organizujte sve u Beogradu protiv komunista a u prvom redu sokole i policiju. Sad ne birajte sredstva za borbu, a u danom momentu postupite bez milosti protiv njih. Beograd ne sme biti u njihovim rukama.

– Depeša Draže Mihailovića od 21. avgusta 1942. godine

Borbe za oslobođenje Beograda

Datoteka:Gvtbr36 beograd.jpg

Tenkovi Crvene Armije u Beogradu.

Naoružane grupe otpora u uličnim borbama za oslobođenje.

Beograd, glavni grad Srbije i Jugoslavije, oslobodile su 20. oktobra 1944. godine jedinice NOVJ i Crvene armije. Oslobođenjem Beograda okončana je 1287 dana duga nemačka okupacija glavnog grada Jugoslavije. Beograd je po oslobođenju postao vojni, politički i administrativni centar i sedište vlade nove, druge Jugoslavije.

Jedinicama NOVJ komandovao je general-lajtant Peko Dapčević, narodni heroj, a jedinicama Crvene armije general Vladimir Ivanovič Ždanov. Beograd je (uz djelomično Pariz) bio jedini glavni grad u Evropi u čijem je oslobađanju sa armijama velikih antifašističkih sila ravnopravno učestvovala regularna nacionalna vojska, Narodno oslobodilačka vojska Jugoslavije.

Istaknute ličnosti pokreta otpora i narodni heroji Beograda

• Olga Alkalaj (1907-1942), advokat. Članica KPJ od pre rata. Septembra 1941. postala član privremenog Mesnog komiteta KPJ za Beograd. Uhapšena novembra 1941. i bila zatočena najpre u Banjičkom logoru, a potom u logoru Sajmište. Ubijena 15. marta 1942. godine.

• Dušan Bogdanović (1885-1944), publicista i političar. Bio član Glavnog odbora Narodne seljačke stranke održavao kontakte sa KPJ i NOP. Uhapšen marta 1944. i zatočen u Banjičkom logoru. Streljan novembra 1944. u Jajincima.

• Miroslav Bukumirović

• Mate Vidaković (1907-1942), obućarski radnik. Član KPJ od pre rata. Bio učesnik španskog građanskog rata, gde je završio diverzantski kurs. Posle okupacije radio na izradi tempiranih mina za izvođenje diverzija u Beogradu. Prilikom izrade jedne mine, jula 1941, došlo je do nesreće u kojoj je bio teško ranjen, a potom uhapšen od starne Gestapoa. Kasnije streljan.

• Vojislav Vučković (1910-1942), muzikolog, kompozitor i dirigent. Član KPJ od pre rata. Posle okupacije, kao intelektualac radio na promovisanju NOP-a na Beogradskom univerzitetu. Uhapšen 24. decembra 1942. i sutradan umro od zadobijenih rana.

• Đuka Dinić (1914-1943), tekstilna radnica. Član KPJ od pre rata. Posle okupacije radila kao član Mesnog komiteta KPJ za Beograd. Uhapšena 23. septembra 1942. i zatočena u Banjičkom logoru. Streljana 25. maja 1943. u Jajincima, ilegalnim imenom Radmila Obradović. Za narodnog heroja proglšana 6. jula 1945. godine.

Grobnica narodnih heroja na Kalemegdanu

• Todor Dukin

• Stevan Dukić

• Branko Đonović

• ing Vasilije Ivanović,

• Janko Janković

• Slobodan Jović

• Mija Kovačević

• Janko Lisjak

• Zaga Malivuk

• Miloš Mamić

• Miloš Matijević Mrša

• Filip Macura (1917-1941), student medicine. Član KPJ od pre rata. Uhapšen 11. septembra 1941. i streljan posle par dana na Banjici.

• Vukica Mitrović

• David Pajić

• dr Nenad Parenta

• Vladeta Popović Pinecki (1911-1941), student medicine. Član KPJ od pre rata. Bio učesnik španskog građanskog rata. Posle okupacije radio u ilegalnoj štampariji Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju u Beogradu. Uhapšen juna 1941. i 18. jula streljan.

• Milentije Popović (1913-1971), inženjer. Član KPJ od pre rata. Psole okupacije, bio član Trećeg rejonskog komiteta KPJ u Beogradu. Krajem septembra 1941. preuzeo dužnost sekretara Mesnog komiteta KPJ za Beograd. Oktobra 1941, zbog opasnosti da bude uhapšen, prešao na oslobođenu teritoriju. Posle odlobođenja bio aktivni društveno-politički radnik. Nosilac Partizanske spomenice 1941.

• Nada Purić

• Jovanka Radaković

• Vladislav Ribnikar (1900-1955), novinar. Pre rat bio direktor lista „Politika“ i simpatizer KPJ. Posle okupacije, zajedno sa suprugom Jarom priključio se NOP-u. U njihvoj kući, 4. jula 1941. održana sednica CK KPJ. Oktobra 1941. uhapšen i zatočen u Banjičkom logoru. Pušten maja 1942, ali zadržan u kućnom pritvoru. Sredinom 1943. uspeo da se prebaci na oslobođenu teritoriju. Posle odlobođenja bio aktivni društveno-politički radnik. Nosilac Partizanske spomenice 1941.

• Kornelija Sende-Popović (1914-1941)

• Stanislav Sremčević

• Jovan Stojsavljević

• Đuro Strugar

• Mirko Tomić

• Jelena Ćetković

• Radmila Šnajder

• Milica Šuvaković

• Josif Jozo Šćurla (1922-1942), zidarski radnik. Član KPJ od pre rata. Posle okupacije najpre politički radio u Zemunu, a početkom 1942. prešao u Beograd na dužnost organizacionog sekretara MK SKOJ-a za Beograd. Uhapšen i ubijen, februara 1942. godine.

Beograd grad Heroj

Groblje oslobodilaca Beograda 1944.

Povodom tridestogodišnjice oslobođenja Beograda, 20. oktobra 1974. godine, predsednik SFRJ Josip Broz Tito, uručio je predsedniku Skupštine grada Beograda Živoradu Kovačeviću Orden narodnog heroja, kojim je odlikovao grad Beograd, za izuzetni doprinos Narodnooslobodilačkoj borbi naroda Jugoslavije i borbi protiv fašizma.

Josip Broz Tito tada je rekao: „Drugarice i drugovi, pripala mi je velika čast da mogu danas ovdje, poslije tridest godina, predati jedan od najviših ordena, Orden narodnog heroja - gradu Beogradu. gradu heroju. Moram da kažem da mi je teško naći riječi da objasnim zašto mi danas, poslije trideset godina, predajemo Orden narodnog heroja gradu Beogradu. Pečat herojagradu Beogradu dali su oni kojih danas među nama više nema. To su bili omladinci i omladinke, djeca i odrasli ljudi, borci koji su išli u smrt da bi, dajući svoje živote, doprinijeli oslobođenju ovoga grada i cijele Jugoslavije. Na ulicama Beograda omladinci i omladinke, gotovo djeca, ginuli su u vrijeme kada su najviše voljeli da žive, ne slijepo i avanturistički, već duboko uvjereni da se bore za nešto što je mnogo više nego što su njihovi životi - za slobodu svojih naroda, za slobodu svoga grada. Ti ljudi - i djeca i odrasli koji su tokom četiri godine na ulicama Beograda prkosili neprijatelju, prkosili okupatoru i domaćim izdajnicima, svojim herojstvom su dali ne samo pečat heroja ovom gradu nego su i svojom krvlju prali sramotu koju su nanjeli izdajnici koji su se našli tu, u gradu Beogradu. I danas, poslije trideset godina, mi ovdje moramo da izrazimo vječitu zahvalnost, koju duguju ne samo današnje nego i buduće generacije, onima koji su svojim životima Beogradu dali slobodu i doprinijeli njegovom herojstvu. Ja sam duboko počašćen što je baš meni pružena mogućnost da ovdje predam ovaj orden. Jer, ja sam tad bio u Beogradu i svojim očima vidio kako je to izgledalo. Ja nemam drugih riječi, ne mogu ih naći, nego da još jednom ovdje kažem: hvala onim herojima, hvala toj omladini i svima onima koji su tada dali svoje živote, pružajući primjer i sadašnjim i budućim generacijama. Takva treba da bude naša omladina - i danas i u budućnosti. Hvala.“

Literatura

• Marjanović, Jovan (1964). BEOGRAD (SRBIJA U NARODNOOSLOBODILAČKOJ BORBI). Beograd: Nolit. 
• BEOGRAD U RATU I REVOLUCIJI - knjiga 1. Beograd: Istorijski arhiv Beograda. 1984. 
• BEOGRAD U RATU I REVOLUCIJI - knjiga 2. Beograd: Istorijski arhiv Beograda. 1984. 
• Tito u Beogradu 1941-1944, dr. Ubavka Vujošević, Muzej grada Beograda, Jugoslovenska knjiga, Beograd 1977. godina
• Narodni heroji Jugoslavije. „Mladost“, Beograd 1975. godina
• Beograd grad za sva vremena, Darinka Lekić, Nauka Beograd 1995. godina

Vidi još

Portal NOB Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi.

• Aprilski rat
• Bombardovanje Beograda u Drugom svetskom ratu
• Beogradska operacija
• Groblje oslobodilaca Beograda 1944.

Vanjske veze

• Priručnik za čitanje Beograda 1941-44