Iranska arhitektura

Iranska arhitektura ili perzijska arhitektura obuhvaća niz arhitektonskih stilova razvijenih na području Irana i njegove kulturne regije tokom približno 5000 godina. Danas su njeni reprezentativni primjeri geografski rasprostranjeni od Levanta do sjeverne Indije odnosno od Kavkaza do Zanzibara. Tipovi iranskih građevina variraju od čajnih kuća i seoskih koliba do nekih najmonumentalnijih zdanja ikad izgrađenih u ljudskoj historiji. Iranska arhitektura generalno je vrlo raznolika u strukturalnom i estetskom smilu, no njen kontinuirani razvoj i dosljedno prenošenje starijih graditeljskih i umjetničkih tradicija bez naglih inovacija čini je jedinstvenom u odnosu na druge muslimanske zemlje, čije se arhitekture najčešće zbirno klasificiraju pod islamsku. Rana historija iranske arhitekture započinje s elamskom civilizacijom koja je bila izložena utjecajima Mezopotamije, a njen nagli razvoj započinje u ahemenidskom periodu kada zbog političkog širenja dolazi i do masivne akumulacije znanja odnosno graditeljskih tehnika. Unatoč preuzimanju brojnih elemenata od Egipta i Grčke na zapadu do Indije na istoku, ne dolazi do njihove hibridizacije već razvoja originalnog staroiranskog stila. Do većih strukturalnih promjena dolazi tokom partskog perioda kada stari tektonski način gradnje (stupovi i grede) počinje zamjenjivati novi stereotomski (lukovi, svodovi i kupole). Navedeni elementi u početku su uglavnom polukružnog poprečnog presjeka, a tokom sasanidskog perioda počinju se javljati i parabolični odnosno konačno šiljasti lukovi koji će biti preuzeti kao standard u islamskoj arhitekturi. Nova islamska arhitektura veliku većinu elemenata preuzela je upravo od sasanidske iranske odnosno bizantske arhitekture, zbog čega je tipologija građevina kasnog sasanidskog i ranog islamskog perioda gotovo posve identična. Osim kupola, u islamsku arhitekturu su iz iranske preuzeti i minareti, ajvani, te vrtovi. Jedna od bitnih razlika između iranske i islamske umjetnosti generalno je što su prikazi ljudskih i životinjskih oblika zadržani u dekoraciji iranskih građevina. Široko rasprostranjen konstruktivni element u iranskoj arhitekturi bio je splošteni šiljasti luk, osobito tokom safavidskog i kadžarskog perioda.

Stilovi

• Perzijski stil (parsi), 800. – 300. pne.
• Partski stil (parti), 300. pne. – 700.
• Horasanski stil (horasani), 700. – 1000.
• Rajski stil (razi), 1000. – 1300.
• Azarski stil (azari), 1300. – 1500.
• Isfahanski stil (isfahani), 1500. – 1925.
• Moderna iranska arhitektura, 1925. –

Vanjske veze

Iranska arhitektura na Wikimedijinoj ostavi

• (en) Encyclopædia Iranica: Architecture