Kronologija Starog Istoka

Kronologija Drevnog Bliskog Istoka pokušava obaviti notorno težak zadatak datiranja određenih događaja, vladara i dinastija u 3. i 2. milenijumu pne.

Kronologija ove oblasti se temelji na pet primarnih izvora. To su, od najmlađih prema najstarijima:

1. Kanon kraljeva Klaudija Ptolomeja.
2. Neprekinuta lista neo-asirskih lista eponima.
3. Babilonski popisi kraljeva A i B, Sinkronicistička kronika, Asirski popis kraljeva, i brojni kraći popisi imena godina.
4. Prva dinastija Babilonija, iako su nedoumice i neslaganja dovele do postojanja tri različite sheme za datume između 10. i 21. vijeka pne. Najčešće upotrebljavana ("niska kronologija") kao osmu godinu Ammisaduqe navodi 1531. pne..
5. Sumerski popis kraljeva.

Tri različite sheme za datume između 10. i 21. vijeka pne. koji se koriste u literaturi su:

• Niska ili kratka kronologija, najčešće korištena danas, a koja osmu godinu Ammisaduqe navodi 1531. pne. navodi kao kraj Prve dinastije (prema njoj je vladavina kralja Hammurabija trajala 1728. pne.–1686. pne.).
• Srednja kronologija, koja je najčešće bila korištena donedavno, , je 64 godine (jedan period između identičnih konjukcija Venere, Sunca i Mjeseca) ranija od kratke kronologije (Hammurabi 1792. pne.–1750. pne.).
• Duga kronologija je 120 godina ranija od kratke kronologije (Hammurabi 1848. pne.–1806. pne.).

Primarni izvori

Kronologija ove regije se temelji na pet različitih primarnih izvora. Oni su, od najmlađih prema najstarijima:

1. Kanon Ptolomeja. Ovo je popis kralejva Babilona i Perzije, od Nabonassara do Aleksandra Velikog, koga je Klaudije Ptolemej dodao jednoj od svojih knjiga zbog povezanosti uz astronomska promatranja.

2. Neprekinut niz neo-asirskih lista eponima iz vremena Ashurbanipala (vladao 669-cca.627. pne.) sve do Adad-nirarija II (stupio na prijestolje 911. pne.). Ovi popisi svaku godinu pripisuju eponimskom službeniku poznatom kao limmu, a neke od njih su vezane za važne događaje iz prošle godine; godine su fiksirane zahvaljujući spominjanju pomračenja Sunca 16.6. 763. pne.. Ove dvije zbirke podataka se slažu za sto godinu i upotpunjuju jedna drugu.

3. Za vijekove između prethodne dvije i dolje spomenute dvije grupe izvora, nauka danas ovisi o grupi međusobno povezanih, ali nedovršenih dokumenata: Babilonskom popsu kraljeva A iB, Sinkronicističkoj kronici, Asirskom popisu kraljeva, i brojnim kraćim popisima imena godina pronađenih u Babilonu i Asiriji.

4. Prva dinastija Babilona. Ne samo da su imena svih godina Hammurabija i njegovih nasljednika ostala manje više očuvana, nego zapis astrononskih opservacija napravljenih u osmoj kraljevskoj godini Ammisaduqe, daju još jednu priliku da se fiksiraju pomični datumi. Na žalost, zbog neodređenosti teksta, kao i nesporazuma oko tumačenja tih promatranja, postoje tri različita datuma za opservacije, što je dovelo do tri gore spomenute kronologije.

5. Sumerski popis kraljeva. Početak Treće dinastije Ura (Ur-Nammu; 2047. pne. kratka kronologija) je najstariji datum koji se može neposredno izračunati na temelju datuma u asirskim i babilonskim izvorima. Prije ovog datuma traje Gutski period, kojemu različite procjene pripisuju između 45 i 120 godina. Prethodni akadski period je dobro dokumentiran, što je cca. 2235. pne. odredilo kao vrijeme uspona Sargona Akadskog. Raniji datumi su daleko neizvjesniji.

Sinhronost između Assura i Babilona

Kronologija Babilona i Assura se može izjednačiti zahvaljajući popisu ratova i ugovora između dva grada iz vremena kralja Ashurbanipala. Hetitska kronologija ovisi o Asiriji i Egiptu. Za vremena ranija od 1500. pne. su predloženi različiti sistemi temeljeni na Venerinim pločicama Ammisaduqe. Smrt Shamshi-Adada I Assurskog u 17. godini vladavine Hammurabija (1712. pne. kratka kronologija) je još jedan korisni sinkronizam. Palača u Acemhöyük je izgorjela do temelja, omogućivši dendokronološko datiranje pečatnih tragova Shamshi-Adada I pronađenih u ruševinama. Iako stratigrafska veza između izgorjelih trupaca i pečata nije 100 % jasna, podržava kratku kronologiju.

Gore spomenuti unosi Sinkronističke kronike bilježe koji je asirski kralj vladao u vladavini kojeg babilonskog kralja i obrnuto.

Sinhronosti između Mezopotamije i Egipta

Moguće je da su od najranijih vremena Dolina Nila i Mezopotamija utjecale jedna na drugu. Neki stručnjaci su vjerovali kako je mezopotamski utjecaj vidljiv na pred-dinastički Gornji Egipta (isto tako poznat kao mezopotamska stimulacija) u 34–31. vijeku pne. Za te datume ne postoje čvrsti dokazi. S druge strane, nalazište Hama (Hamath) iz željeznog doba pokazuje snažan egipatski utjecaj.

Pisma iz Amarne pokazuju najstariju poznatu sinhronost između Drevnog Egipta i Mezopotamije. Oni daju jasan dolaz da su vladari Novog kraljevstva Amenhotep III i Akhenaten bili suvremenici babilonskih vladara Kadashman-Enlila I i Burnaburiasha II, asirskog Ashur-uballita I i hetitskog Suppiluliuamsa I.

Ostale sinhronosti između Mezopotamije i Egipta su indirektne te ovise o sinhronostima Egipta i Hetitskog carstva. Na primjer, Ramzes II je potpisao mirovni ugovor s Hattusilijem III u 21. godini Ramzesove vladavine, a pisma Hattusilija III asirskim vladarima Kadashman-Turguu i Asad-nirariju postoje, te se može govoriti kako je Ramzes živio u doba tih vladara.

Direktne sinhronosti između Egipta i Asirije se ponovno pojavljuju u Trećem prijelaznom periodu Egipta (XXV dinastija), kada su asirske vojske napale i osvojile Egipat.

V. Egipatska kronologija.

Sinhronosti između Mezopotamije i Hetitskog Carstva

Pljačka Babilona od strane hetitskog kralja Mursilisa I, kojom je završena vladavina Samsu-Ditane, predstavlja sidro za najstarije datume hetitske historije.

Bitka kod Nihriye spaja Tudhaliyu IV i Adad-nirarija I kao suvremenike.

Prepiska hetitskih kraljeva Hattusilija III i Tudhaliye IV s asirskim kancelarom Babu-ahu-iddionom jasno pokazuje da su oni bili suvremenici Adad-nirarija I, Shalmanesera I i Tukulti-Ninurte I, a ne njihovih kasnijih imenjaka.

Babilon i Asirija

Kaldejski kralj Nabonidu (vladao od 556. pne.), koji je bio više antikvar nego političar te provodio većinu vremena iskopavajući stare hramove svoje zemlje i pronalazeći imena njihovih graditelja, govori da je Naram-Sin, sin Sargona Akadskog, živio 3200 godine prije njega, tj. oko 3750. pne.. Općenito se smatra da je taj datum preran. Kada je vladavina kralja Nabonida završila usponom Kira u Babiloniji oko 539. ili 538. pne., "godine" su mogle u stvari značiti suvremene polugodine. Židovska kronologija i Stari Zavjet imaju istu situaciju i stu dilemu. Njihove "godine" su mogle počinjati istovremeno s prvim danom Nisanua (Nisan) i Tashritua (Tishri) u njihovim drevbim historijama. Stoga je vjerojatno da ispravni interval nije 3200 nego 1600. To je vjerojatno zaokružena brojka. Mora se biti prilično oprezan s nekim intervalima između vladara i događaja zabilježenih u gore spomenutim dokumentima. Ne može se dokazati da je potpuno pouzdan kronološki popis bio dostupan svim pisarima, niti da su oni bili iskusni historičari. Moguće je da im je zapovijeđeno da daju brojke, ali ne i ostavljeno vrijeme za detaljno istraživanje. Mnoge od brojaka stoga proturječe jedna drugoj itd.

Kronologija i zabilješke

Popis babilonskih kraljeva započinje sa značajnim vladarom Ereča zvanim Lugalzagesi, a koji je smješten između 2411. pne. i 2376. pne.. Bio je suvremenik Urukagine, kralja Lagaša (vladao 2407-2399. pne.) i Sargona (2399-2343. pne.) kralja Akkada.

Nakon Sargona, slijedeći je kralj bio Rimush(...). Njegov suvremenik u Uru je bio Ka-kug ili Ka-ku (2376-2341 BC). Sin i nasljednika Rimusha bio je Manishtusu (2334-2329. pne.), čiji je asirski potkralj bio Abazu, sin Nuabuov.

U ovom periodu vladari Kiša su bili Simudarra ili Simudar (2399-2369), suvremenik Sargonov. Nakon njega su Usi-watar (2369-2362), Eshtarmuti (2362-2351), Ishme-shamash (2351-2340) i Nannia (2340-2243) vladali u Kišu.

U Akakdu su nakon Manishtusua vladali slijedeći kraljevi:

2329-2282 Naram-sin

2282-2257 Shar-kali-sharri

On je bio suvremenik prvog gutejskog kralja, Erridupizira, te je kasnije porazio Sarlagaba, još jednog kralja Gutiuma.

2257-???? Igigi, Nanum i Imi, pretendenti

????-2254 Elulu, pretendent, možda kralj Elul(u)mesh od Gutijuma.

2254-2233 Dudu

2233-2218 Shu-durul

Shu-durul bio posljednji vladar. (Agade/Akkad je poražen od Ereča. Onda je Ereč dominirao do 2194, a onda je osam medijsko-elamitskih uzurpatora-tiranina vladalo 224 godina, prema Berossusu, od 2194 do 1970. pne. Neki od njih su spomenuti ovdje.)

Ereč:

2219-2212 Ur-nigin(ak)

2212-2206 Ur-gigir(ak)

2206-2200 Kudda ili Gudea

2200-2195 Puzur-ili

2195 (?) Lugal-melam (?)

2195-2189 Ur-utu(k)

2189-2179 Utu-khegal ili Utu-khengal

Bio je suvremenik Tirigana, posljednjeg kralja Gutejaca.

Za vrijeme ovog perioda su gutijski ili Guti kraljevi vladali ovim redom:

2280-2277 Erridupizir, prvi vladar.

2277-2274 Imta

2274-2268 Inkishush

2268-2265 Sarlagab

2265-2259 Shulme'

2259-2253 Elulmesh ili Elulu-mesh

2253-2248 Inimabakesh

2248-2242 Igeshaush

2242-2227 Iarlangab ili Iarlagab

2227-2224 Ibate

2224-2221 Iarlangab

2221-2220 Kurum

2220-2217 Habil-kin

2217-2215 La'erabum

2215-2213 Irarum

2213-2212 Ibranum

2212-2210 Hablum

2210-2203 Puzur-sin

2203-2196 Iarlaganda

2196-2189 Si'u or Si'um

2189-2189 Tirigan

Tirigan je vldao samo 40 dana, po Jacobsenu. Njegova kronološka tablica (1934: 208 ff.) je smjestila uspon Ur-Nammua (III dinastija Ura) deset godina nakon kraja Utu-khegalove vladavine. Njegov pad je mogao i nije morao koincidrirati s njegovom izgubljenom bitkom protiv Ereča. Ta slavna bitka se dogodilo na dan pomrčine mjeseca, 14. dana mjeseca Duzua ili Tammuza, od prve straže do srednje straže. V. Carl Schoch (1927: B6-B8), i Thorkild Jacobsen, The Sumerian King List (Chicago, 1934: 203). To je prva pomrčina zabilježena na Bliskom Istoku a koja se može identificirati s velikom vjerojatnopću. Dogodila se 13.8. 2189. pne., s magnitudom od 120% koja je posebna.

Nakon poraza Gutejaca, Treća dinastija Ura je cvala:

2179-2161 Ur-Nammu ili Ur-Engur

2161-2113 Shulgi

Dvostruka (solarna i lunarna) pomrčina se dogodila 23 godine nakon Shulgijevog uspona na prijestolje. Prof. Jacob Klein s Univerziteta Bar-Ilan u svojoj knjizi Three Sulgi hymns (1981: 59 and 81) govori kako su prve 23 godine njegove vladavine bile mirne, a da je sunce imalo pomrčinu horizontu, baš kao i mjesec na nebu, za vrijeme prve bitke Sulgija. (Većina historičara se ne pouzdaje u svoje astronomsko znanje, pa je važnost ove dvostruke pomrčine prošla nezapaženo. Još jedna poteškoća je u spisu koji završava s upitnikom.) Z.A. Simon dodaje da je lunarna pomrčina prvi put spomenuta u pjesmi, a da je, s obzirom na štovanje Sina (mjeseca), zabilješka pjesničke, a ne astronomske prirode. Ovaj rijedak fenomen se dogodio 9.5. 2138. pne. (solarna pomrčina), s magnitudom 34%. Lunarna pomrčina se dogodila 24.5., 2138. pne..

2113-2104 Amar-Sin ili Bur-Sin. Njegov potkralj u Asiriji je bio Zariqum.

2104-2095 Shu-Sin

Pomrčina mjeseca zapažena u mjesecu Simanuu (Sivan) se može smjestiti pred kraj Shu-sinove vladavine, a zove se patricidska pomrčina u literaturi. Pomrčina je "prodrla" i "izjednačila" prvu mijenu, što znači da je koincidirala s njom, a potom dotakla drugu mijenu. Dogodila se 25.7. 2095. pne.. V. Carl Schoch, Die Ur-Finsternis (Berlin, 1927: B6-B8). Professor Peter J. Huber, Astronomy and Ancient Chronology u časopisu Accadica (Vol. 119-120) se bavi ovim pitanjem vezanim uz predskazanje EAE 20-III. Od njega znamo da se pomrčina odnosila na smrt Shulgija, ili nekog drugog kralja, čije ime nije spomenuto. (Stoga nije moglo pripadati Shu-sinu, jer se vjeruje da izraz povrijedit će ga ne mora značiti ubojstvo kralja. Podaci koje je spomeno Huber (str. 166) "odbacuju srednje kronologije na stupnju od 1%... ovo je značajan argument protiv ispravnosti srednjih kronologija."

2095-2070 Ibbi-Sin

Ibbi-Sinova vladavina je trajala između 24 i 26 godina (S. Langdon and John K. Fotheringham, The Venus tablets of Ammisaduqa, 1928). Pomrčina mjeseca je izazvala sveopći strah prije njegovog pada, u mjesecu Adaruu ili Adaru. Prava pomrčina je imala magnitudu od 153%. (Schoch također opisuje ovu pomrčinu, predlažući drugog kandidata.)

Nekoliko godina prije pada Ibbi-Sina, još jedan grad je počeo cvasti: Isin. Njegov prvi kralj se uspeo nekoliko godina. Ovo su kraljevi Isina:

2083-2050 Ishbi-erra

2050-2040 Shu-ilishu

2040-2019 Iddin-dagan

2019-2000 Ishme-dagan

2000-1989 Lipit-Ishtar

1989-1961 Un-ninurta

1961-1940 Bur-sin ili Amar-sin

1940-1935 Lipit-enlil

1935-1927 Erra-imitti ili Ura-imitti

1927-1927 Tabbaya

1927-1903 Enlil-bani

1903-1900 Zambiya

1900-1896 Iter-pisha

1896-1892 Ur-dulkugga

1892-1881 Sin-magir

1881-1858 Damiq-ilishu

Prva dinastija Babilona je gotovo u potpunosti bila suvremenik Isina. O njihovoj kronologiji se spori, jer postoji Popis kraljeva A i Babilonski popis kraljeva B. Stoga ovaj popis spominje kraljevske godine Popisa A, jer se one šire koriste, iako je drugi popis bolji, barem za dvije godine među prvh šest.

Prva babilonska dinastija:

1959-1945 Su-abu ili Suum-abum

1945-1909 Sumula-ilum

1909-1895 Sabium ili Sabum

1895-1877 Apil-Sin

1877-1857 Sin-muballit

1857-1814 Hammurabi

Njegovo drugo ime je bilo Hammurapi-ilu, što znači Hammurapi bog ili možda Hammurapi je bog.

1814-1776 Samsu-Iluna

1776-1748 Abi-eshuh ili Abieshu

1748-1711 Ammi-ditana

1711-1690 Ammi-zaduga ili Ammisaduqa

Njegove Ammisaduqe (tj. nekoliko drevnih verzija na glinenim pločicama) su slavne i o njima je objavljeno nekoliko knjiga. Ponueđeno je nekoliko datuma, ali mnogi od datuma iz starijih izvora izgledaju zastarjeli ili neprecizni. Postoji još jedna poteškoća: 21-godišnji razmak između detaljnog promatranja planete Venere je moglo, ali nije moralo koincidirati s vladavinom ovog kralja, s obzirom da se njegovo ime ne spominje, osim u Godini zlatnog prijestolja. Nekoliko izvora, neki od njih štampani prije sto godina, tvrde da originalni tekst spominje okultaciju Venera od strane mjeseca. Čini se da bi to moglo biti pogrešno, jer u originalnom tekstu knjige Erice Reiner i D. Pingreea The Venus Tablet of Ammisaduqa nema takve rečenice.

1690-1659 Samsu-Ditana

Tekst o padu Babilona u ruke Hetita Mursilisa I na kraju vladavine Samsuditane govori o dvostrukoj pomrčini, koja je važna za ispravnu babilonsku kronologiju. (Iako je čitanje riječi Babilon nepouzdano, smatra se da se babilonska pločica ne bi ticala druugog grada). Par lunarnih i solarnih pomrčina se dogodio u mjesecu Shimanuu (Sivan). Profesor Peter J. Huber je izračunao nekoliko opcija koje bi zadovoljila uvjete detaljog opisa. Lunarna pomrčina se dogodila 9.2. 1659. pne.. Počela je u 4:43 i završila u 6:47. Posljednji trenutak je bio nevidljiv što odgovara zapis o tome da je mjesec na horizontu bio u pomrčini. Solarna pomrčina se dogodila 23.2. 1659. pne.. Počela je u 10:26, imala maksimum u 11:45, tezavršila u 13:04. To ukazuje da je srednja kronologija preniska s astronomskog stajališta. V. Peter Huber, "Astronomical dating of Babylon I and Ur III" in Monographic Journals of the Near East (1982: 41).

Vanjski linkovi

• KingsCalendar - Study of the Chronological Narratives of Judah and Israel in the mid-Eighth Century BC
• Ancient Near Eastern Chronologies
• On the Astronomical Records and Babylonian Chronology V. G. Gurzadyan
• An Assyrian chancellor's archive
• http://www.bartleby.com/67/84.html