Bitka za Staljingrad

Staljingradska bitka je bila glavna prekretnica u Drugom svetskom ratu, i smatra se najkrvavijom bitkom u ljudskoj istoriji. Bitku su obeležili brutalnost i nebriga za civilne žrtve sa obe strane. Bitka se sastojala iz nemačke opsade južnog ruskog grada Staljingrada (današnji Volgograd), bitke unutar grada, i sovjetske kontraofanzive koja je konačno zarobila i uništila nemačke i ostale snage sila Osovine oko grada. Ukupni gubici se procenjuju na između 1 i 2 miliona. Sile Osovine su izgubile oko četvrtine ukupnog ljudstva na istočnom frontu, i nikad se nisu oporavili od poraza. Za Sovjete, koji su izgubili preko milion vojnika i civila za vreme bitke, pobeda kod Staljingrada je značila početak oslobođenja Sovjetskog Saveza, vodeći ka konačnoj pobedi nad Nacističkom Nemačkom, 1945.

Pozadina

22. juna 1941. Nemačka i njene saveznice Sile osovine su izvršili invaziju na Sovjetski Savez, brzo napredujući duboko u sovjetsku teritoriju. Trpeći poraz za porazom u leta i jeseni 1941, sovjetske snage su izvršile kontranapad velikih razmera s predgrađa ruske prestonice u Bici za Moskvu, decembra 1941. Nemačka vojska koja je bila iscrpljena, slabo opremljena za zimsko ratovanje i sa rastegnutim linijama za snabdevanje, je odbačena sa ivica Moskve.

Nemci su stabilizovali front u proleće 1941. Planovi da se lansira nova ofanziva ka Moskvi su ipak odbačeni, jer je Armijska grupa Centar bila suviše oslabljena za takav napad. Štaviše, takav napad bi bio "isuviše očigledan", a ključ uspeha blickriga je bio napad tamo gde neprijatelj najmanje očekuje, tako da bi veliki uspesi mogli da se postignu pre nego što se postavi odbrana. Iz ovog razloga su razmatrane nove ofanzive na severu i jugu.

Operacija Plavi

Konačno je Armijska grupa Jug, koja je prethodno osvojila Ukrajinu, odabrana da prodre kroz južne ruske stepe u Kavkaz, i zauzme ključna sovjetska naftna polja. Ova letnja ofanziva sa kodnim imenom "Fall Blau", je trebalo da uključi nemačku 6. i 17. armiju, i 4. i 7. Panzer armiju.

Ipak, Hitler je intervenisao u strateškom planiranju naredivši da se Armijska grupa podeli na dva dela. Armijska grupa Jug (A), pod komandom Eriha fon Manštajna i Evalda fon Klajsta, je trebalo da nastavi sa napredovanjem južno prema Kavkazu po planu. Armijska grupa Jug (B), uključujući Fridrih fon Paulusovu 6. armiju i Herman Hotovu 4. Panzer armiju, je trebalo da se kreće ka istoku prema Volgi, i gradu Staljingradu.

Osvajanje Staljingrada je za Hitlera bilo važno iz više razloga. To je bio veliki industrijski grad, lociran na reci Volgi, koja je bila vitalna transportna ruta između Kaspijskog mora i severne Rusije. Njegovo zauzimanje bi obezbedilo levo krilo nemačkih armija dok one napreduju unutar Kavkaza. Konačno, činjenica da je grad nosio ime hitlerovog arhi-neprijatelja, Jozefa Staljina, učinila je osvajanje grada dobrim ideološkim i propagandnim potezom.

Početak bitke

Početak Operacije Plavi je planiran za kasni maj, 1942. Ipak, brojne nemačke i rumunske jedinice koje su trebale da učestvuju u akciji su bile zauzete opsedanjem Sevastopolja na Krimskom poluostrvu. Odlaganja u okončanju opsade su odložila i startni datum Operacije Plavi nekoliko puta, jer grad nije pao do kraja juna. U međuvremenu je preduzeta manja akcija, uklještenja izbačenih sovjetskih položaja južno od Harkova, što je rezultiralo opkoljavanjem velikih sovjetskih snaga, 22. maja.

Operacija je konačno otpočela, kad je Armijska grupa Jug započela svoj napad u južnoj Rusiji 28. juna, 1942. Nemačka ofanziva je dobro započela. Sovjetske snage su pružale slab otpor u širokim i praznim stepama, i počele su da se povlače ka istoku u neredu. Nekoliko pokušaja da se formiraju odbrambene linije je propalo, kad su druge nemačke jedinice počele da napreduju oko njih i formiravši dva velika džepa i uništivši ih - prvi severoistočno od Harkova, 2. juna, a drugi oko Milerova u Oblasti Rostov, nedelju kasnije.

Početno napredovanje je bilo toliko uspešno da je Hitler još jednom intervenisao, i naredio 4. Panzer armiji da se pridruži Armijskoj grupi Jug (A) na jugu. Velika saobraćajna gužva je usledila kada se 6. armija "sudarila" sa 4. na nekoliko puteva koji su vodili kroz regiju, i obe armije su se potpuno zaustavile, u pokušaju da se raščisti gužva od hiljada vozila. Zastoj je bio zapanjujuće dug, i smatra se da je koštao napredovanje za najmanje jednu nedelju. Kako je napredovanje bilo usporeno, Hitler se predomislio i ponovo dodelio 4. Panzer armiji zadatak da napadne Staljingrad.

Do kraja jula, Nemci su odbacili Sovjete preko Reke Don, postavivši odbrambene linije uz pomoć njihovih saveznika, italijanskih, mađarskih i rumunskih armija. 6. armija je bila na samo nekoliko desetina kilometara od Staljingrada, a 4. Panzer armija je sada bila na njenom jugu, okrenuvši se ponovo ka severu da pomogne u osvajanju grada.

Do ovog trenutka su nemačke namere postale jasne sovjetskim komandantima i u julu su načinjeni planovi da se započne odbrana Staljingrada. Trupama koje su se još kretale ka istoku na frontu ka Nemcima je naređeno da uđu u grad, dok su dodatne jedinice dovedene na dalju stranu Volge. Novoformirana 62. armija pod komandom Vasilija Ivanoviča Čujkova je imala da brani grad po svaku cenu.

Bitka unutar grada

Ulične borbe u Staljingradu

Do kraja avgusta, Armijska grupa Jug (B) je konačno dosegla Volgu severno od Staljingrada. Novo napredovanje do reke, južno od grada je usledilo. Od 1. septembra, 1942, Sovjeti su mogli da snabdevaju svoje snage samo preko opasnih prelaza preko Volge. Snažno nemačko vazdušno bombardovanje 23. avgusta je ubilo na hiljade civila i pretvorilo grad u ruševine. Osamdeset procenata životnog prostora u gradu je uništeno. Sovjetska 62. armija je formirala odbrambene linije između ruševina, sa uporištima u kućama i fabrikama.

Borbe u gradu su bile žestoke i očajničke. Staljin je naredio streljanje svakog vojnika koji bi se povukao. Slogan je bio "Ni korak nazad!". Za vreme bitke, sovjetske sigurnosne snage su uhapsile i streljale ili poslale 13 000 sopstvenih vojnika u kaznene odrede zbog "kukavičluka". Čak 300 000 je vraćeno u svoje jedinice ili iskorišćeno da dopuni druge jedinice. Nemci su u međuvremenu gurali napred po svaku cenu, takođe trpeći teške gubitke. Sovjetska pojačanja koja su prebacivana preko Volge sa istočne obale, konstantno su bila pod napadom nemačke artiljerije i avijacije. Po statistici, novopridošli sovjetski vojnik koji bi stigao u grad je mogao da očekuje da će živeti još nekoliko sati. Ogorčene borbe su besnele za svaku ulicu, svaku fabriku, svaku kuću, podrum i stepenište. Nemci koji su ovo neviđeno gradsko ratovanje nazvali Rattenkrieg ("pacovski rat"), su se gorko šalili kako su zauzeli kuhinju, ali se još uvek bore za dnevnu sobu.

Borbe na Mamajev Kurganu, istaknutom, krvlju natopljenom brdu iznad grada su bile naročito oštre. Kontrola nad brdom je promenila stranu nekoliko puta. U jednom od kontra-napada koji su trebali da povrate brdo, sovjeti su izgubili celu diviziju od 10 000 ljudi u jednom danu. U međuvremenu, borbe unutar lifta za žito, ogromnog silosa gde su sovjetski i nemački vojnici bili toliko blizu jedni drugih, su trajale nedeljama. U drugom delu grada, stambena zgrada koju je branio sovjetski vod pod komandom Jakova Pavlova je pretvorena u neprobojnu tvrđavu. Zgrada, kasnije nazvana "Pavlovljeva kuća" je bila iznad trga u centru grada. Vojnici su je okružili minskim poljima, postavili mitraljeska gnezda na prozorima i probili zidove u podrumu zarad bolje komunikacije.

Veliki doprinus u odbrani Staljingrada dali su ruski snajperisti koji su vešto birali najpovoljnije položaje u gradskim ruševinama sa kojih su mogli da dejstvuju protiv neprijatelja. Najbolji od svih ruskih snajperista, koji je do 20. novembra 1942. god. ubio 224 neprijateljska vojnika, ostao je zapamćen samo po nadimku "Zikan". Najpoznatiji ruski snajperista, Vasili Zajcev o kome je u Holivudu snimljen film pod nazivom "Neprijatelj pred vratima" (Enemy at the Gates), za vreme bitke za Staljingrad ubio je 149 neprijateljskih vojnika.

Bitka za Staljingrad je bila od životnog značaja ne samo za Staljina već i za Hitlera. Sovjetska komanda je prebacila strateške rezerve Crvene Armije iz reona Moskve na donji tok Volge, zajedno sa celokupnom raspoloživom avijacijom koja nije bila angažovana na drugim frontovima. Komandanti obe zaraćene strane su bili pod velikim stresom: Paulus je imao očni tik dok je Čujkov dobio ekcem zbog čega su mu obe ruke bile u zavojima.

U novembru, nakon tri meseca sporog i krvavog napredovanja, Nemci su konačno izbili na obalu reke presekavši teritoriju pod kontrolom Crvene Armije na dva mala džepa koja su se leđima oslanjala na obalu reke Volge. U tom trenutku Nemci su kontrolisali oko 80% teritorije razrušenog grada. Položaj branioca dodatno je otežala pojava leda na Volgi što je privremeno onemogućilo njihovo dalje snabdevanje. Bez obzira na okolnosti borbe su nastavljene punom žestinom. Mamajev Kurgan je i dalje ostao glavna meta nemačkih napada i oko njega su se vodile krvave borbe. Branioci su takođe naročito žestok otpor pružali u fabričkoj hali fabrike traktora Crveni oktobar u kojoj su radnici za sve vreme trajanja borbi proizvodili nove i popravljali oštećene tenkove.

Sovjetski kontranapad

Za sve vreme opsade, nemački i rumunski komandanti su pritiskali svoje glavne štabove kako bi dobili podršku za utvrđivanje linije na Donu. Sovjetske snage su držale nekoliko tačaka na južnoj obali reke, i svaki sposobni komandant bi ih smatrao ozbiljnom pretnjom. Ipak, Hitler je bio toliko fokusiran na sam grad da su svi takvi zahtevi odbijeni. Komandujući generalštaba Nemačke armije OKW, Franc Halder, je izrazio zabrinutost zbog Hitlerove preokupacije gradom, ističući slabost krila nemačke vojske. Hitler je sredinom oktobra smenio Hadlera, i postavio generala Kurta Cajtclera (Kurt Zeitzler).

Kako su borbe u gradu nastavljene tokom jeseni, sovjetski general Georgij Žukov, koji je komandovao strateškim planiranjem u Staljingradskoj oblasti, je započeo da koncentriše masivne sovjetske snage u stepama severno i južno od grada. Severno krilo napadačke vojske je bilo posebno ranjivo, jer su ga branile rumunske jedinice koje su imale slabu opremu, i nizak moral. Žukovov plan je bio da zadrži nemačke snage u borbama u gradu, a onda da se probije kroz rastegnute i slabo branjene bokove nemačke vojske, i da ih opkoli unutar Staljingrada. Ova operacija je imala kodno ime "Uranus".

Sovjetski kontra-napad u Staljingradu

19. novembra, 1942. Crvena armija je započela operaciju Uranus. Napadačke snage pod komandom generala Nikolaja Vatutina su se sastojale iz tri kompletne armije, 1. Gardijske, 5. Tenkovske i 21. armije, uključujući ukupno 18 pešadijskih divizija, osam tenkovskih brigada, dve motorizovane brigade, šest konjičkih divizija i jednu antitenkovsku brigadu. Rumuni su čuli pripreme za napad, tražili su pojačanja, ali su bili odbijeni. Brojčano nadjačana, i slabo opremljena 3. Rumunska armija, koja je držala severno krilo 6. Nemačkoj armiji je zdrobljena posle skoro jednog neverovatnog dana odbrane.

20. novembra, druga sovjetska ofanziva je započela južno od Staljingrada, protiv pozicija koje je držala 4. Rumunska armija. Armija, sačinjena prvenstveno od konjice je razbijena gotovo trenutno. Sovjetske snage su jurile ka zapadu u manevru uklještenja, i srele su se blizu grada Kalača dva dana kasnije, zapečativši prsten oko Staljingrada. Oko 250 000 nemačkih, rumunskih i italijanskih vojnika, kao i neke hrvatske jedinice i dobrovoljačke pomoćne trupe su se našle zarobljene u nastalom džepu, zajedno sa preživelim sovjetskim civilima i nekolicinom hiljada sovjetskih vojnika koje su Nemci zarobili tokom bitke. Nisu svi nemački vojnici zarobljeni: 50 000 je ostalo izvan džepa.

Hitler je u javnom govoru 30. septembra izjavio da nemačka armija nikad neće napustiti grad. Kada su razmatrali šta činiti u vezi sa ovim problemom, armijski komandanti su bili za trenutan proboj na nove linije, zapadno od Dona. Herman Gering je umesto ovoga tvrdio da Luftvafe može da snabde 6. armiju "vazdušnim mostom". Ovo bi dozvolilo Nemcima u gradu da nastave sa borbom, dok se ne okupe pojačanja - plan koji je godinu dana ranije uspešno korišćen na znatno manjem nivou, sa armijskim korpusom, ne sa celom armijom. Uz to, nemačka šesta armija je bila najveća jedinica ovog tipa na svetu, skoro dvostruko veća od regularne armije, a u džepu je bio zarobljen i korpus četvrte Panzer armije. Ipak, svima je bilo jasno da je ovo nemoguće: kapacitet nosivosti Luftvafea posle Bitke za Krit nikada nije oporavljen, i 300 tona koje bi oni mogli dnevno da dopreme bi bilo znatno manje od 500 koliko su iznosile potrebe vojske. Ipak, tvrdnja kad je jednom iskazana, više nije mogla biti povučena, i Hitler je podržav Geringov plan, i ponovio svoje naređenje da "nema predaje" svojim zarobljenim armijama.

Misija snabdevanja je propala gotovo odmah. Teško zimsko vreme i jaka sovjetska PVO je učinila održavanje vazdušnog mosta gotovo nemogućim. Samo 10 posto od potrebnih namirnica je moglo biti isporučeno. Transportni avioni koji bi stigli na odredište su evakuisali bolesne i ranjene, kada bi poletali iz opsednute enklave. 6. armija je polako umirala od gladi, a kasnije tokom bitke, piloti su bili šokirani kada bi zatekli vojnike koji su zaduženi za istovar hrane, suviše umorne i gladne da bi pomogli istovaru.

Sovjetske snage su u međuvremenu mogle da konsoliduju svoje položaje oko Staljingrada, i žestoke borbe za sužavanje džepova su otpočele. Napad nemačke borbene grupe formirane da pomogne zarobljenim armijama sa juga, Operacija Vintergeviter ("Zimska oluja") je uspešno odbijen u decembru. Obruč oko Staljingrada je ostao neprobijen. U isto vreme je nastupio pun udar oštre ruske zime. Volga se zamrzla, olakšavajući Sovjetima snabdevanje snaga unutar grada. Zarobljeni nemački vojnici su ubrzano ostajali bez goriva za grejanje i medicinskih zaliha, i hiljade su počele da umiru od promrzlina, slabe ishrane i bolesti.

U januaru su Sovjeti lansirali drugu ofanzivu, Operaciju Neptun, pokušavajući da se probiju kroz italijansku armiju na Donu, i zauzmu Rostov. Ovo bi zarobilo ostatak Armijske grupe Jug na Kavkazu, što bi bila potpuna katastrofa. Nemci su, ipak, postavili "mobilnu odbranu" u kojoj su male jedinice držale gradove, dok oklopne jedinice ne bi pristigle da pomognu. Iako Sovjeti nisu uspeli da priđu Rostovu, borbe su ipak primorale fon Manštajna da izvuče svoje snage sa Kavkaza i restabilizuje liniju front na nekih 250 kilometara od grada, što je značilo da je 6. armija definitivno ostavljena na milost i nemilost. Ovo nije rečeno nemačkim trupama u Staljingradu, i oni su nastavili da veruju da su pojačanja na putu. Neki od Paulusovih oficira su tražili od njega da prekrši Hitlerova naređenja, i pokuša proboj iz Staljingrada. Paulus je bio posvećen vojnik, i pomisao na nepoštovanje naređenja mu se gadila.

Kraj bitke

Datoteka:Stalingrad in ruins.jpg

Uskoro su se opkoljeni Nemci povukli iz predgrađa Staljingrada u sam grad. Gubitak dva aerodroma kod Pitomnika i Gurmaka je značio kraj vazdušnom doturanju namirnica i evakuaciji ranjenih. Nemci su sada doslovno umirali od gladi, i počelo je da im nedostaje municije. Uprkos svemu, su nastavili sa tvrdoglavim otporom, delom jer su verovali da će Sovjeti da streljaju one koji se predaju. Sovjeti su na početku bili iznenađeni brojem nemačkih vojnika koje su opkolili, i morali su da ojačaju svoje snage na obruču da bi zauzeli teritoriju. Ponovo su počele krvave gradske borbe u Staljingradu, ali ovaj put su Nemci bili pritisnuti na obale Volge.

Hitler je 30. januara, 1943. unapredio Paulusa u čin Generalfeldmaršala. Kako nijedan nemački oficir ovog ranga nikada nije živ zarobljen, Hitler je pretpostavio da će Paulus nastaviti da se bori, ili oduzeti sebi život. Bilo-kako-bilo, kada su sovjetski vojnici prišli Paulusovom štabu, on se predao. Ostatci nemačkih snaga u Staljingradu su se predali 2. februara, 1943. 91 000 umornih i gladnih Nemaca je zarobljeno. Na radost Sovjetskih snaga, i užas Rajha, u zarobljeništvo su pala i 22 generala.

Samo 6 000 od 91 000 nemačkih zarobljenika je preživelo zarobljeništvo i vratilo se kući. Već oslabljeni bolešću, glađu i nedostatkom medicinske nege dok su bili u okruženju, oni su poslati u radničke logore po celom Sovjetskom Savezu, gde je većina od njih umrla od preteranog rada i slabe ishrane. Nekolicina viših oficira je odvedena u Moskvu gde su korišćeni u propagandne svrhe. Neki, uključujući Paulusa, su potpisali antihitlerovske izjave u svrhu njihovog objavljivanja nemačkim vojnicima. General Valter fon Sejdlic Kurcbah je ponudio da oformi antihitlerovsku armiju od preživelih iz Staljingrada, ali Sovjeti nisu prihvatili ovu ponudu. Tek se 1955. zadnja nekolicina zarobljenika vratila u otadžbinu.

Nemačkoj javnosti nije zvanično rečeno ništa o katastrofi do 3. februara 1943. Ipak, već nedeljama pre objavljivanja su prestali pozitivni raporti o bici u nemačkoj propagandi. Iako ovo nije bio prvi veliki neuspeh nemačke vojske, poraz na Staljingradu je bio do tada nemerljivo najveći. 18. februara, ministar propagande, Jozef Gebels, je održao svoj čuveni govor u palati sportova u Berlinu, ohrabrujući Nemce da prihvate totalni rat koji bi zahtevao sve resurse i napore celog stanovništva.

Po bilo kom merilu, Staljingradska bitka je bila jedna od najkrvavijih, a možda i najveća pojedinačna bitka u ljudskoj istoriji. Besnela je 200 dana. Sovjetski branioci su pretrpeli gubitke u visini od 1 000 000 mrtvih, ranjenih i nestalih za vreme odbrane Staljingrada, kontra-ofanzive odbrane obruča i čišćenja džepa. Više od 100 000 sovjetskih civila je umrlo ili poginulo u Staljingradu i njegovim predgrađima. Sa druge strane, oko 40 000 nemačkih i vojnika sila Osovine je umrlo samo za vreme prvih 100 dana bitke u 1942. Više od 100 000 Rumuna, i 87 000 Italijana je izginulo kada su Sovjeti započeli kontra-ofanzivu. Posle toga, između 160 000 i 170 000 Nemaca je poginulo ili bilo zarobljeno kada su Sovjeti zapečatili obruč oko grada. Na hiljade je poginulo u pokušaju da se pomogne 6. armiji. Od 500 000 Nemačkih i vojnika sila Osovine koji su učestvovali u bici, samo 92 000 je zarobljeno. Ostali su ili nestali u akciji, ili poginuli u akciji, umrli od gladi, hladnoće ili bolesti.

Zbog heroizma sovjetskih branilaca Staljingrada, gradu je dodeljena titula Grad heroj, 1945. Posle rata, za vreme 1960-ih, kolosalni spomenik, "Majci Rusiji" je podignut na Mamajev Kurganu, brdu nad gradom. Statua je deo memorijalnog kompleksa koji uključuje srušene zidove, namerno ostavljene u stanju zatečenom posle bitke. Žitni lift, kao i Pavlovljeva kuća, stambena zgrada, čiji branioci su je branili dva meseca, dok nisu stigla pojačanja, i danas može da se poseti. I danas mogu da se vide kosti i zarđali metal na Mamajev Kurganu, simbolu ljudske patnje tokom bitke, kao i uspešnog iako skupog otpora nemačkoj invaziji.

Muzeji

• Volgogradski Državni panoramski muzej Staljingradske bitke, zvanični sajt (na ruskom, engleskom i nemačkom).

Spoljašnje veze

• Članak o Staljingradskoj bici na sajtu Svetski rat
• „Staljingrađani“, emisija Glasa Rusije, sećanja učesnika
• Staljingradska bitka (na ruskom). Ovaj sajt sponzorišu glavne istorijske i kulturne organizacije grada.
• Staljingrad (na engleskom i nemačkom). Mnoge fotografije i razne informacije od bici.

Dramatizacija

• Staljingrad: Psi, zar želite zauvek da živite? (Hunde, wollt ihr ewig leben?), 1958 zapadno nemački film iz 1958, režisera Franka Vizbara (Frank Wisbar)
• Staljingrad, nemački film iz 1993, režisera Jozefa Bilsmajera (Joseph Vilsmaier)
• Neprijatelj pred vratima, američki film iz 2001, o snajperisti Vasiliju Zajcevu. Režiser je Žan-Žak Anaud, a glume Džud Lou, Ed Haris i Rejčel Vajs

Reference

• Entoni Bivor (1998), Stalingrad: The Fateful Siege 1942-1943, Viking, 1998, hardcover, ISBN 0-670-87095-1; paperback, 1999, ISBN 0-14-028458-3
• Vilijam Kreg (1973), Enemy at the Gates: the Battle for Stalingrad. New York, Penguin Books. ISBN 0-14-200000-0