Kras

Za ostala značenja, pogledajte Kras (razvrstavanje), Krš (razvrstavanje), i Karst (razvrstavanje).

Kras, krš ili karst, je tip reljefa koji se razvija na tlu sastavljenom od topljivih stijena (najčešće kalcijevog karbonata (CaCO3) ili magnezijevog karbonata (MgCO3)). Krš na stijenama u kojim je preko 50% magnezijevog karbonata se naziva dolomitni krš. Osnovna karakteristika krškog reljefa je izražena, ali selektivna topljivost stijena. Posljedica toga je da nastaje izrazito razvijen reljef sa mnogo udubina i uzvisina. Čvrste stijene kalcijevog karbonata (vapnenca) su često na povšini te se javlja kamenito tlo, ali je često vapnenac pokriven tlom te nastaje pokriveni krš na kojem se javlja vegetacija.

Kukovi u Nacionalnom parku Paklenica

Krš se obično razvija u gorsko-planinskom reljefu. Udubine u kršu se dijele na nadzemne (ponikve, škrape, kamenice, doline, uvale, polja) i podzemne (špilje, jame). Česta uzvišenja su kukovi (strme stijene koje strše).

Ponikve (vrtače) su kružna udubljenja sa strmim stranama. Najčešće su u obliku lijevka, ali postoje tanjuraste i kotlaste. Prostor s mnogim ponikvama se naziva boginjavi krš. Vrlo mala kružna udubljenja se nazivaju kamenice.

Škrape su izdužena udubljenja nastala tečenjem vode. Postoje raznih veličina. Izrazito duboke škrape se nazivaju škripovi. Česte su rebraste škrape (mnogo paralelnih škrapi u nizu) i meandarske (vijugave).

Škrape

Doline su udubine veće od ponikvi, ali manje od polja. Nastale su djelovanjem vode koja otapa stijene. Uvale su nepravilne doline nastale spajanjem više ponikvi. Polja su najveće udubine u kršu. Nastaju radom tekućice koja teče preko krških stijena te ih otapa. Na dnu polja se taloži rastrestito tlo, te su plodna i predstavljaju centar naseljenosti. Najveća polja u kršu u Hrvatskoj su Gacko, Ličko i Krbavsko.

Špilje su pretežno vodoravne udubine u krškom podzemlju, a jame pretežno okomite. Nastaju tečenjem podzemnih voda. Kaverne su špilje bez izlaza na površinu, često se otkrivaju prilikom bušenja tunela. Najvažnija jama u Hrvatskoj je Lukina jama, a špilje su Cerovačke špilje, Lokvarka i Vrelo. Ponori su udubine u koje poniru rijeke ponornice.

Osnovna karakteristika vodotoka u kršu je malo vode na površini, ali mnogo u podzemlju. Tekućice su u pravilu kratke ponornice. Mnogo vode teče kroz podzemlje gdje otapa stijene.

Hrvatska se smatra klasičnom zemljom krša u europskim okvirima. Krške pojave su u Hrvatskoj najbolje istražene, te su riječi o krškim pojmovima ušle iz hrvatskog u sve svjetske jezike (npr. njem. Doline, Polje, Uvala, fr. doline, poljé, ponor, šp. dolina, poljé).

Vidi također

• Karstologija

Vanjske veze

• Krš ili kras? Krš! www.geografija.hr

Kras (pokrajina)

Kras (hrv. i slov.), Carso (tal.), Karst (njem. i engl.), Iulia Carsia (lat.), povijesna pokrajina sjeverno od Istarskog poluotokae, tj. unutrašnje, sjeverno, područje Julijske pokrajine, koje ide od Tršćanskog i Goriškog Krasa na zapadu te visoravan (plato) od Tršćanskog do Riječkog zaljeva na istoku te na jugu od sjevernih obronaka Ćićarije te na sjeveru do doline rijeke Pivke (s opčinom Postojnom.

Danas se stere u 3 države, Provincija Gorizia i Tršćanska provincija (Italija), Primorska i Notranjske kraške (Slovenija) i općina Klana i zapadni dio općine Matulji (Primorsko goranske županije - Hrvatska).

Kategorizacija

Kroz kasnu Antiku i srednji vijek Kras i Ćićarija su nazivani Iulia Carsia, tj. južnim obroncima Alpa.

Prema Partizione delle Alpi (dijelovi Alpa) iz 1926. Kras je svrstavan u dio sistema alpskog gorja i to kao jedna od 26 sekcija Alpa i to kao dvadesetidruga sekcija. Prema tim kriterijima postoji i podpodjela: Mali Kras (Piccolo Carso - grupa 22a, Gorički i Tršćanski Kras) i Istarski Kras (Carso Istriano - grupa 22b). Pojam 'Istarski' se ne odnosi na istarski poluotok, več na pokrajinu Istru koja je pod AU obuhvaćala Kras sjeverno od poluotoka

Prema SOIUSA Kras nije dio Alpa već se svrstava u sistem Dinarida (Dinarske Alpe) proširujući taj pojam koji je ranije podrazumijevao svoj početak na zapadu s Velikom i Malom Kapelom i obroncima Velebita.

Prema slovenskoj geografskoj literaturi Kras se dijeli naː Planine Istre i Krasa (oznaka A1); Grupa šume doline Vipave (Tarnova) (oznaka B1); Grupa područja Snežnik-Risnjak (Monte Nevoso-Risnjak) (oznaka B2); Široka visoravan južnw (Kraške) Notranjske (oznaka B3).

Prema drugim, najprisutnijim kriterijima Kras se dijeli na Tršanski kras (Carso Triestino- Tržački kras), Gorički kras (Carso Goriziano-Goriški kras), sjeverni slovenski Kras (Carso nord sloveno) i južni ćićarijski Kras (Carso di Cicceria), naprostraniji dio Krasa, na zapadu od Općine Hrpelje-Kozina (kroz koju prolazi granica između Tršćanskog i Ćićarijskog krasa) do Općine Klana, Matulji i Risnjaka na istoku.

Vodotokovi

Kras karakteriziraju tipične kraške pojave ponornica od kojih je Reka-Timava je najduža površinska rijeka na Krasu (54 km), ujedno i s najduim podzemnim tokom od 39 km, zatim je tu rijeka Pivka (27 km) koja ponire u Postojnsku jamu. Rijeka Vipava u zapadnom dijelu Krasa je druga rijeka Krasa po duljini (49 km) koja uvire u Soču (Isono) koja svojim južnim dijelom protiče kro Kras.

Vodostaj mnogobrojnih potoka i rijeka Krasa je tipično nediteranski, sa bujicama u jesern i zimu te izrazito niskim vodistajem i presušivanjem u ljetno doba.

Geomorfologija

Ova se pokrajina naziva i „klasičnim kršem” jer su upravo ovdje neke površine i podzemni kraški fenomeni opisani i znanstveno objašnjeni po prvi put. Zbog toga je područje Krasa kod Devina (Duino) zaštičen park prirode, a Slovenija je 1994. nominirala manji dio Krasa (svog dijela Tršćanskog Krasa) za upis na UNESCO-v popis mjesta svjetske baštine u Evropi još 1994. godine

Područje Krasa je visoravan, zapravo vapnenački (iz krede) niz uzvisina i udolina uglavno u smjeru SZ-JI, kojem su u podlozi naslage fliša preko kojih su tektonskim pokretima klizno navučene starije vapnenačke naslage (iz pleocena) pa je time Kras dobio specifičnu ljuskavu strukturu naročito karakterističnu za Ćićariju koja čini granicu između Istre i Krasa. Iznad tih su navlaka zaravnjene terase koje oblikuju udoline s pašnjacima i šumskim pokrovom. Izdignuti dijelovi vrhunaca vapnenačkih naslaga uglavnom su ogoljeli. Tektonskim pokretima nastao je niz poleglih navlaka i pokrovima slična navlačenja što prostor Ktasa čini vrlo složenim. Glavni dio oblikovan je kao niz uporednih grebena s udolinama i terasama između njih, na kotama 400 do 800 m, u kojima su polja s nepropusnim naslagama i naseljima.

Na Krasu su formirane mnoge spilje i ponori. Vilenica je prva spilja u Evropi koja je postala popularnom turističkom atrakcijom još početkom XVII. st.. Među najzanimljivijim spiljama su Škocjanske jame koje su već upisane na UNESCO-ov popis, te na sjeveroistoku Postojnska jama, Otoška jama, Magdalena jama, Črna jama, Pivka jama i nekoliko manjih, dok je na zapadu (Tršćanski Kras) najznačajnija Grotta Gigante (Briška jama) u općini Sgonico, koja je dimanzijama od 107 x 65 x 130 m najveća turistička jama na svijetu.

Povijest

Naseljavanje Krasa je započeto u željeznom dobu, nastavilo se u rimsko doba izgradnjom niza castrma na rimskoj cesti koja je vodila od Trsta (Tergeste) preko Krasa do Rijeke (Tarsatica). Više o povijesti Krasa v. Julija, Povijest. U tom toku od više od 2000 godina čovjek je stvorio kulturni krajolik uklanjanjem kamenja s polja i izgradnjom suhoziđa koje ovom kraškom području daju jedinstven identitet. Velika količina zidova svjedoči o iznimnoj brizi za skromno plodno poljoprivredno zemljište na kojemu se proizvodi probrano vino teran.

Naselja

Kras je gušće naseljen u zapadnom, središnjem i sjevernom području dok je slabija naseljenost prema istoku te južnom dijelu (sjeverni obronci Ćićarije). Krečući od istoka prema zapadu veća naseljaq su: Klana, Veli Brgud, Mune, Permani, Šapjane, Rupa, Pasjak, Podgrad, Ilirska Bistrica, Knežak, Pivka, Postojna, Razdrto, Senožeče, Markovščina, Materija, Hrpelje, Kozina, Socerb, Rodik, Škocjan, Divača, Villa Opicina, Sežana ('glavni grad' Tršćanskog krasa), Štorje, Vipava, Štanjel, Ajdovščina, Sistiana, Duino, Duino-Aurisina i Gorica kao najveći grad na Krasu.

Ruralni dio Krasa se kao i u Istri odlikuje kamenim kućama koje su u prošlosti bile pokrivene škriljama (pločastim kamenom, ali danas su zamijenjeni uglavnom mediteranskim crijepom), te s obično uskim prolazom pokrivenim ili balustradom (balkonom, verandom) koja se proteže cijelom dužinom kuće, te s drvenim ogradom i konstrukcijom krova. Tipične korte (dvorišta) su bile ograđene kamenim zidom, a ulaz je bio kroz kameni porton.

Kras je također poznat i po kraskom pršutu, a jedno od turističkih atrakcija je i mjesto Lipica iz kojega potječe pasmina konja, Lipicaner.

Kras na Wikimedijinoj ostavi