Arheološko nalazište u Humcu (Ljubuški)

Rimski vojni logor u Humcu

Rimski vojni logor u Humcu (Ljubuški) nalazio se na lokalitetu Gračine, opština Ljubuški, Bosna i Hercegovina.

Lokacija

Lokalitet je između lijeve obale rijeke Trebižata na jugu i naselja Humac na sjeveru, 5 km. jugozapadno od Ljubuškog

Historija

Nakon pada ilirske kraljevine 168. godine p.n.e., područje istočne Hercegovine ušlo je u sastav Rimskog carstva. Tada je otpočela i romanizacija tog područja. Nosioci romanizacije bili su vojnici, posebno veterani, sa svojim imanjima. U Ljubuškom su u epigraskim nalazima (nadgrobni počasni natpisi i žigovi na crijepu) zabilježeni tragovi boravka aktivnih vojnika i veterana sedam legija.

Vojni logor na Gračinama u Humcu podignut je veoma rano, oko početka 1. vijeka nove ere, i najintenzivnije je korišćen upravo tokom 1. vijeka. Sudeći po brojnosti otkrivene vojne opreme i numizmatičkih nalaza, čini se da je tokom 2. vijeka bilo u procesu opadanja. Međutim, kao i kod Makljenovca, najmlađi nalazi ne mogu da se datuju kasnije od sredine 3. vijeka, što svjedoči o tome da je i ovaj logor napušten u ovom periodu.

Arheologija

Područje Ljubuškog bilo je tokom u više navrata istraživano. Do sedamdesetih godina 20. st. u historijskoj i arheološkoj literaturi pretpostavka o vojnom logoru na Humcu postala je opšte prihvaćena. Zasluga za to pripada Karlu Paču, koji je prvi utvrdio da se radi o logoru Bigeste, podignutom da štiti obližnju rimsku koloniju Naronu (colonia Iulia Narona) od ostalih ilirskih plemena, prvenstveno Dalmata. Kasnije logor su istraživali Dimitrije Sergejevski, Esad Pašalić, u najvećem obimu Ivo Bojanovski, Đuro Basler, svi iz Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine.

Na osnovu istraživanja navedenih naučnika arheološko područje - antički vojni logor na Gračinama u Humcu proglašeno je za nacionalni spomenik BiH.

Hrvatski arheolog Dodig, na osnovu arhitekture ostalih rimskih logora smatra da se istraženi rimski objekt na Gračinama ne uklapa u šemu rimskoga logora iz 1.–2. st. On smatra da se sam vojni logor, u kojem je mogla boraviti jedna cohors equitata (oko 608 vojnika), nalazio u blizini, sudeći po velikoj količini crijepa i obrađena kamena na širem području Gračina. S druge strane Trebižata mogle su biti prata legionis, a nizvodno prema Hardomilju je i logorska nekropola.

Opis dobra

Logor se prostirao na površini od oko 1,5 hektara. Bio je ograđen kamenim bedemom dimenzija 140x110 metara. Bedem je bio širok oko 0,9 m. Otkopana su sva četiri ugla perimetralnog bedema, ali se dispozicija kula i ulaza kao i njihova veličina i oblik ostali nepoznati jer su iskrčeni. Tek su djelomično tu i tamo na istočnoj i sjevernoj strani otkopani djelići temelja bedema šir. 0.90-0.95 m.

Na istraženoj površini logora otkriven je kompleks od 4 zgrade. U jednoj od zgrada, nalazio se uređaj za centralno grijanje (praefurnium), podovi su bili sa mozaikom od crnih i bijelih kockica sa geometrijskim ukrasima, a zidovi su bili ukrašeni freskama od kojih su nađeni mali komadi sa crvenom, zelenom i bijelom bojom.

Na Gračinama je iskopano 7120 predmeta. Među nalazima najbrojnije su kockice mozaika (3202 komada), keramički ulomci (2058), stakleni ulomci (585), brončani artefakti (366), ekseri (334), željezni predmeti (187), novci (75 primjeraka), svjetiljke (27, od kojih sedam s radioničkim pečatom), fibule (26), crijep s pečatom (15 primjeraka).

Kamene šišarke

U zbirci Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine nalaze se dva primjerka spomenika nađenih u Humcu, oblika šišarke, rađenih od lokalnog kamena različitih osobina i boja. Riječ je o jedinstvenim nalazima na tlu današnje Bosne i Hercegovine. Određivanjem starosti se može postaviti u nešto širi vremenski okvir od I do III stoljeća, kada je proces romanizacije široko obuhvatao i unutrašnjost provincije Dalmacije.

Predstavljaju dijelove nekog većeg spomenika. Visina šišarki je 49 cm, obim 95 cm. Velike dimenzije navode na zaključak da je riječ o grobnim arama. Prikazi šišarke bili su česta pojava na rimskim grobnicama, jer su simbol plodnosti i novog života. Na mnogobrojnim pronađenim spomenicima i reljefima bogovi ili vladari prikazivani su sa šišarkama koje se nalaze na palicama, u rukama ili njihovoj neposrednoj blizini. Tako su s borovom šišarkom u ruci prikazivani babilonski bog Marduk i Tamuz, čija se ikonografija i simbolika povezuju s mitovima o Ozirisu. Na vrhu štapa egipatskog boga Ozirisa također je prikazivana šišarka.

Činjenica je da su na području Ljubuškog, zahvaljujući vojnom prisustvu, bile zastupljene različite etničke, ali i društvene, religijske i kulturološke zajednice i pojedinci, koji su donosili i svoju običajnu praksu, uključujući i sepulkralne spomenike, moguće i iz najudaljenijih krajeva velikog Rimskog Carstva.

Vojne jedinice

U nizu kohorti koje su bile stacionirane u augzilijarnom logoru na Humcu, Prva kohorta Belgâ (cohors I Belgarum equitata) je ostavila najviše materijalnih tragova. Formirana je u južnoj Britaniji i sastavljena od pripadnika britanskog plemena Belgâ, koje je iskazivalo lojalnost Rimu. Kohorta je napustila Dalmaciju vjerovatno 197. godine.

U tom vremenskom intervalu njeni pripadnici su vjerovatno regrutovani iz lokalnih ilirskih područja (Mezeji, Dalmati,....

Jedinica je imala veliki broj odjeljenja širom provincije Dalmacije koja su obavljala i kontrolu puteva, borba protiv razbojnika, izvršavanja raznih naredbi koje su dobijali od namjesnika provincije i dr.

Prva kohorta Belgâ ostavila je značajnu količinu materijalnih tragova koji svjedoče o njenom boravku u augzilijarnom logoru na Humcu. Najviše je evidentirano epigrafskih nadgrobnih spomenika i pečata na krovnom crijepu, zatim natpis o obnovi i proširenju hrama Liberu i Liberi te dva zavjetna spomenika (Fortuni Augusti te Mitri i carskom geniju). Dva nadgrobna spomenika oficirima ove kohorte Gaju Juliju Verekundu i Flaviju Aurelijanu, čiji su komemoratori njihove zakonite supruge (uxor, coniux), pružaju odličan uvid u pitanje braka među oficirima rimske vojske i potvrda da su vlasti dopuštale i oficirima na nižim pozicijama, poput centuriona i dekuriona, da žive u logorima sa svojim ženama.

Literatura

• Radoslav Dodig, Znanstveni skup, Sinj, 10.-13. listopada 2006 RIMSKI KOMPLEKS NA GRAČINAMA. VOJNI TABOR ILI…?

Vanjski linkovi

• Rimski kompleks Gračine