Proboj četnika i Nemaca iz Srbije

Proboj Armijske grupe E kroz Sandžak
Segment Drugog svetskog rata
Datoteka:Proboj 21 AK okt dec 1944.png Proboj Nemaca iz Srbije i Crne Gore preko Sandžaka ka Bosni, u sklopu proboja Armije E iz Grčke. Četnici su išli sa Nemcima.
Datum 22. oktobar-1. decembar 1944. Lokacija Sandžak Ishod Pobeda Vermahta
Sukobljene strane
Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije Savezničko vazduhoplovstvo	Vermaht Četnici
Komandanti i vođe
general Radovan Vukanović, komandant Drugog udarnog korpusa NOVJ	general Alexander Löhr, komandant Armijske grupe E general Miroslav Trifunović, četnički komandant Srbije
Angažirane jedinice
37. sandžačka divizija NOVJ Sedma crnogorska omladinska brigada NOVJ Savezničko vazduhoplovstvo	Prethodnica Šojerlen (nem. Scheuerlen) 22. nemački korpus 91. nemački korpus za specijalnu upotrebu glavnina JVuO iz Srbije
Snage
4.000	105.000

Proboj četnika i Vermahta iz Srbije je bila nemačka operacija proboja Armijske grupe E kroz Sandžak, nakon poraza u Srbiji krajem 1944. Zeleni put (nem. Strasse Grün) je predstavljao liniju izvlačenja nemačke vojske iz Grčke na pravcu: Kosovska Mitrovica — Novi Pazar — Prijepolje — Priboj — Višegrad. U ovom proboju kroz partizansku teritoriju, Vermahtu su se pridružili i četnici.

Nakon oslobođenja Srbije, nemačka Armijska grupa E bila je prinuđena na proboj preko Sandžaka prema Sarajevu. Jedini raspoloživ put vodio je preko Sjenice i Prijepolja. Na isti pravac bila je orijentisana i glavnina snaga JVuO koje su se povlačile iz centralne Srbije, izbegavajući sukob sa neprijateljski nastrojenom sovjetskom Crvenom armijom. Na tom području bile su prisutne slabije snage NOVJ (oko 4.000 boraca). Stoga je Komanda Armijske grupe E postigla sporazum sa ovom grupom JVuO o sadejstvu u borbi protiv NOVJ.

Koncentrični napad nemačke grupe Šojerlen, Srpskog udarnog korpusa i ojačane Četvrte grupe jurišnih korpusa JVuO na izlazni pravac Sjenica - Prijepolje počeo je 22. oktobra 1944. Borbena grupa Šojerlen je, koristeći ojačanja, nakon oštrih borbi uspela da ovlada Sjenicom 24. oktobra, Prijepoljem 1. novembra i Višegradom 11. novembra. Radi razvijanja u širinu i smanjivanja marševske gustine, snage JVuO su, nakon savladavanja deonice Sjenica - Prijepolje, usmerene preko Pljevalja u istočnu Bosnu.

Ovim marševskim putem izvuklo se u istočnu Bosnu oko 85.000 Nemaca i oko 20.000 četnika. Umešnim korišćenjem terena i znatnim borbenim angažovanjem, 37. i zatim 27. divizija NOVJ (tokom proboja od Višegrada do Sarajeva) uspele su da zadrže ovu grupaciju preko mesec dana. Tokom tog proboja i marša Nemci i njihovi saputnici bili su izloženi frontalnim i bočnim napadima, kao i intenzivnim savezničkim vazdušnim dejstvima, od čega su pretrpeli ozbiljne gubitke u ljudstvu i tehnici.

Pozadina

„Draža Mihailović će nastaviti borbu protiv komunizma... Sada je stvar u tome, kako upotrebiti četničke jedince kao prethodnice i osiguranje za komunikacije prilikom predstojećeg izmještanja njemačkih trupa iz Srbije.“

– Zabilješka sa savjetovanja njemačkog okupacionog vrha o četničkom pitanju u Srbiji, 8. oktobra 1944.

Tokom jula i avgusta 1944. Sandžak je bio žarište najintenzivnijih operacija i najveće koncentracije namačkih trupa i NOVJ (operacija Ribecal, operacija Draufgenger). NOVJ je vršila koncentraciju za prodor u Srbiju, a nemačka Komanda Jugoistoka preduzela je niz krupnih operacija da to spreči.

Kako su te operacije okončane nemačkim neuspehom i snage NOVJ prodrle u Srbiju, a tokom septembra došlo do pojave Crvene armije na istočnoj granici, došlo je do nagle dekoncentracije snaga iz Sandžaka. Kad je početkom septembra 2. puk Brandenburg, koji je bio osovina okupacionih snaga, premešten na sever, lokalne snage NOVJ su u kratkom roku izbacile preostale slabije snage, četnike i muslimansku miliciju iz svih gradova u Sandžaku, velikog dela istočne Bosne i Srbije, sve do Zapadne Morave. Vrlo skromne snage NOVJ (37. divizija, 7. crnogorska (omladinska) brigada i nekoliko teritorijalnih odreda, oko 4.000 ljudi) držale su pod svojom kontrolom prostor od linije Goražde - Višegrad - Užice - Požega na severu, do reke Tare na jugu.

Ove snage oslobodile su Bijelo Polje 9. septembra, Mojkovac 13. septembra, Berane 15. septembra, Prijepolje 29. septembra, Pljevlja 1. oktobra, Goražde 7. oktobra, Višegrad 9. oktobra, Ivanjicu i Arilje početkom oktobra, Sjenicu 15. oktobra.

Međutim, razvoj ratnih operacija učinio je u drugoj polovini oktobra 1944. ovo područje još jednom pozornicom odlučujućih zbivanja. Naime, Armijska grupa E iz Grčke, budući da joj je presečen moravski pravac, bila je prinuđena da orijentiše svoj proboj na pravac od Novog Pazara preko Sandžaka prema Sarajevu.

Alexander Löhr, komandant Armijske grupe E.

18. 10. 1944

Naša namera je da, dovlačenjem preostalih snaga, osposobimo Milera da u rejonu sev. i ist. od Kraljeva bezuslovno spreči prodor protivnika iz Kraljeva. Sa drugim snagama [treba] otvoriti put preko Novog Pazara ka Višegradu. Na teritoriji k-ta oruž. snaga u Makedoniji situacija se danas stabilizovala. Lanc će tamo sutra preuzeti komandu.

Cilj ove naše operacije je od sada da se celokupne snage Jugoistoka prikupe na teritoriji zapadne Hrvatske, da bi se odavde mogla povesti odbrana jug. ist. granice Rajha i to po mogućstvu ofanzivno.

Za ovo, Grupa armija »E« mora za sebe da oslobodi borbom i drži otvorenim sledeće pravce puteva koji vode na prostoriju Mostar — Sarajevo:

• Put A:

Uroševac — Prizren — Kukes — Skadar — Podgorica — Nikšić — Trebinje — Mostar.

• Put B:

Raška, odnosno Mitrovica — Novi Pazar — Sjenica — Prijepolje — Višegrad, odnosno Prijepolje — Pljevlja — Goražde — Rogatica — Sarajevo:

• Put C:

Kraljevo — Čačak — Užice a odavde, kao C1, dalje vodi preko Višegrada — Rogatice za Sarajevo. Kao C2 dalje vodi preko Zvornik — Tuzla za Doboj.

Dok će se za putne pravce A i C izboriti k-de 21. korpusa, odnosno Korpusa »Miler«, uz raspored sopstvenih snaga po dubini, dotle će se za otvaranje putnog pravca B upotrebiti Specijalni štab »Šojerlen«. Posle dostizanja rejona Višegrad, Specijalni štab »Šojerlen« ima za zadatak da, u povezanosti sa snagama K-de 2. okl. arm., izgradi novu pozadinsku bazu Grupe armija »E« uz držanje otvorenim puteva koji vode prema Višegradu.

Iz sličnih razloga, snage JVuO koncentrisale su se sredinom oktobra u oblasti Zapadne Morave, prinuđene na isti pravac proboja.

Ključna deonica koju je trebalo savladati bio je put Sjenica - Prijepolje.

Zapovesti za napad

Početak proboja planiran je za 22. oktobar 1944. Tog dana je general Šojerlen pokrenuo svoju borbenu grupu iz Novog Pazara. U dnevniku Komande armijske grupe postoji zabeleška o tome:

21. 10. 1944

Spec. štab »Šojerlen« dobija sledeći zadatak:

a) raščišćavanje i obezbeđenje puta Novi Pazar — Sjenica — Prijepolje — Višegrad. Po uspostavljanju veze sa snagama koje Komanda 2. okl. armije upućuje iz Sarajeva, sa delom snaga što pre očistiti i obezbediti i put Višegrad — Užice — Kraljevo, da bi se ovde pomoglo rasterećenju Milerovog korpusa...

Datoteka:Pukovnik Dragoslav Racic.jpg

Dragoslav Račić, komandant 4. grupe jurišnih korpusa JVUO.

Na osnovu ovoga je pukovnik Dragutin Redić, formalno pripadnik JVuO, izdao zapovest 2. srpskoj udarnoj diviziji:

Na osnovu naknadno prikupljenih podataka u toku vođenih borbi 21 i 22. oktobra između Duge Poljane i Sjenice i južno od iste nalaze se jače komunističke snage jačine oko 1000— 1500 ljudi. Ove komunističke snage raspolažu sa šest bacača i dosta automatskog oružja.

U cilju izvršenja dobivenog zadatka Srpski udarni korpus mora da ovlada Sjenicom. Ovaj zadatak korpus će izvršiti u sadejstvu sa nemačkim jedinicama koje nastupaju istim pravcem kao i Srpski Udarni korpus.

Zbog toga što jedinice SUK ne raspolažu sa potrebnim teškim pešadiskim i artileriskim naoružanjem, to će nemačke jedinice svojim artiljerijskim naoružanjem, bacačima i artiljerijom, uništavati komunističke centre otpora na pravcu nadiranja jedinica SUK.

Potpukovnik Dragoslav Račić izdao je direktivu i zapovest svojoj grupi korpusa:

NAREĐUJEM: 1. — Prva jurišna grupa polazi u napad 23. oktobra u 7 časova sa koncentraciske prostorije opštim pravcem drum za Sjenicu...

Dokumenti nemačke Armijske grupe F beleže zajedničku borbu četnika sa Nemcima:

Kod Sjenice bore se naši zajendo sa četnicima za otvaranje puta Novi Pazar-Višegrad (Večernji izveštaj obaveštajnog odeljenja komande, 23.10.44)

Kod Sjenice bore se naši zajendo sa četnicima za otvaranje puta Novi Pazar-Višegrad (Večernji izveštaj obaveštajnog odeljenja komande, 23.10.44)

Crna Gora: na mostobranu na zapadnoj obali Lima, 1000 četnika upotrebljeno u borbi protiv komunista. (Večernji izveštaj obaveštajnog odeljenja komande, 3.11.44)

Nastupanje

18000 srpskih boraca na maršu za Čajniče. Prvi ešalon danas ulazi u Prijepolje. Prvog novembra verovatno ćemo stići u Čajniče. Tamo treba da se sastanemo. Treba prikupiti sve što se može od hrane. Nemci idu istim putem, armija maršala Lera.

– Depeša Dragoslava Račića Zahariju Ostojiću od 29. X. 1944.

Prethodnica Šojerlen uspela je da odbaci delove 7. crnogorske i 4. sandžačke brigade NOVJ i njeni oklopno-motorizovani delovi su 25. oktobra pred veče ušli u Sjenicu. Sjenica je postala centar koncentracije snaga Armijske grupe E koje su pristizale preko Novog Pazara, i glavnine JVuO, koje su pristizale preko Ivanjice. Iz tog razloga Sjenica je bila česta meta savezničkog vazduhoplovstva i pretrpela je teška bombardovanja, od kojih su Nemci i četnici, ali i civilno stanovništvo, imali znatne gubitke.

Pošto su se neprijateljske namere jasno iskazale, došlo je i do koncentrisanja snaga NOVJ. Sve raspoložive snage obe strane angažovane su na malom prostoru od Sjenice do Prijepolja.

Prethodnica Šojerlen odmah je nastavila nastupanje prema Prijepolju 27. oktobra rano ujutro. Na ovaj pravac štab Drugog korpusa usmerio je 3. proletersku brigadu, dok je 7. crnogorska ostala na prostoru između Novog Pazara i Sjenice, sa zadatkom da napada nemačke transporte iz zaseda i onemogući saobraćaj.

Kombinovane nemačke snage uspele su da ovladaju putem od Sjenice do Prijepolju energičnim napadom i da 29. oktobra uđu u Prijepolje, uspevši da stvore i manji mostobran na levoj obali Lima. Međutim, tokom noći 3. sandžačka brigada odbacila ih je kontranapadom, i borbe za grad su se nastavile. U međuvremenu je 5. sandžačka brigada izvela energičan napad sa pravca severa, od Bistrice, na put Sjenica-Prijepolje. U oštrim borbama obe strane imale su znatne gubitke. Među poginulima bio je i Živko Džuver, politički komesar 5. sandžačke brigade, narodini heroj.

Nemci su uspeli da obnove mostobran na levoj obali Lima tokom noći 30. oktobra/1. novembra. Uprkos gubicima i borbama duž celog puta od Novog Pazara, njima su stalno pristizala jaka pojačanja. Štab 2. korpusa NOVJ je uskoro rokirao 7. crnogorsku prema jugu, pogrešno procenivši da Nemci pripremaju napad u pravcu Berana. Tako je prema Prijepolju kao čvornoj tački nemačkog napada ostala orijentisana samo 37. divizija. Snažan otpor zabeležen je i u ratnom dnevniku komande Armijske grupe E:

31. 10. 1944. Operat. odeljenje (Kos. Mitrovica)

Jače nepr. jedinice, dobro naoružane, na izgrađenim položajima zap. od Prijepolja i na visovima s obe strane doline Lima. Prema verodostojnim izveštajima četnika, u rejonu Nove Varoši nalaze se najmanje 2 brigade 37. divizije, pojačane delovima koji su otišli iz Prijepolja, sa neprekidnim priticanjem iz sev. dela Priboja i tesnaca puta u Bijelom Brdu.

U rejonu Sjenice prikupljanje oko 14.000 četnika, koji će krenuti preko Pljevalja i Sarajeva prema zapadu.

Nemci su se uz pomoć pristižućih ešelona 22. korpusa tokom 2. novembra učvrstili u okolini Prijepolja i stvorili osnovicu za dalje nastupanje. Glavni pravac napredovanja bio je niz Lim prema Priboju i Višegradu, a sporedni od Prijepolja prema Pljevljima. Na pravcu prema Višegradu u odbrani po dubini raspoređene su 4. i 5. sandžačka brigada, a na pljevaljskom pravcu Treća.

Prethodnica Šojerlen dosegla je Višegrad nakon iscrpljujućih i krvavih borbi 11. novembra. Međutim, naišla je na znatne probleme i u svom daljem nastupanju prema Sarajevu. U ovom periodu komunikaciju Višegrad-Sarajevo držala je 27. divizija NOVJ, dok je 37. ostala u zahvatu Prijepolja vršeći snažan pritisak na komunikacije u ovoj čvornoj tački.

U tom trenutku se Armijska grupa E našla u neugodnom položaju. Njenih 85.000 ljudi koji su predstavljali središnji ešelon, a pored njih i oko 20.000 glavnine JVuO, našlo se na malom prostoru na maršu između doline Ibra i Višegrada, izloženo intenzivnim napadima iz vazduha, pritisku 13. korpusa NOVJ i Bugara sa istoka i efikasnom otporu na zapadu.

5. 11. 1944.

Grupa armija »E« nastaviće povlačenje prema severu i severozapadu sa najvećim mogućim ubrzanjem, uz jako obezbeđivanje svog istočnog i sev. boka, starajući se o bezuslovnom osiguranju planskog odvijanja kretanja, da bi se po prelasku Drine i uspostavljanju naslona na snage K-de 2. oklopne armije u Hercegovim i u donjem toku Save, mogla grupisati za izvršenje novih zadataka. Za povlačenje stoje na raspolaganju putevi:

• plavi: Bitolj — Elbasan — Skadar — Podgorica — Trebinje — Mostar,
• ljubičasti: Štimlje — Prizren — Kukes — Skadar,
• crveni: Prizren — Peć — Andrijevica — Berane — Pljevlja — Uvac,
• zeleni: Mitrovica — Novi Pazar — Prijepolje — Priboj — Višegrad,
• smeđi: Uroševac — Raška — Kraljevo,
• crni: Kraljevo — Čačak — Užice — Višegrad — Rogatica — Sarajevo.

Stoga je formirana jača oklopno-motorizovana kolona koja je 8. novembra prodrla u Pljevlja, otvorivši tako alternativni pravac, koji snage JVuO i SUK nisu bile u stanju da ga otvore samostalno. Na ovaj pravac odmah su usmerene sve snage JVuO. Time ih je nemačka komanda iskoristila kao levu pobočnicu, raširila zahvat nastupanja smanjivši koncentraciju neprijateljskog pritiska, i ujedno rasteretila pretrpane marševske komunikacije izložene zastojima i napadima iz vazduha.

Četničko-nemačko nevoljno savezništvo veoma dobro oslikava sledeći izveštaj:

"Grupa Marković (2500—3000), u sporazumu sa nem. vojskom, osigurava odsek Mitrovica — Raška (mesta uklj.) — Novi Pazar. Izviđanje protiv Bugara, Tita i Sovjeta. Do sada nije bilo ozbiljnih incidenata. Potrebna je opreznost. Trifunović sa oko 10.000 četnika Račića i Keserovića, uporedno sa nem. pokretima u rejonu Prijepolje. Pravac marša Foča. U početku učešće u borbenim dejstvima na nemačkoj strani (zaštita bokova). U poslednje vreme samo saputnici. Utisak: dokle god postoje zajednički interesi — uopšte mir. Ako vide mogućnost uspeha, bezuslovno treba očekivati prepade na nemački Vermaht, naročito na odvojene grupe."

– Izveštaj Komande grupe armija "E" Komandantu Jugoistoka od 11. novembra 1944.

Nemci su Pljevlja prepustili četnicima, usmerivši ih prema Čajniču i Goraždu. Međutim, već narednog dana, 18/19. novembra 3. sandžačka brigada je energičnim naletom razbila četnike i oslobodila Pljevlja. Tom prilikom poginuo je komandant Moravičkog korpusa JVuO Gordić. Glavnina JVuO prešla je preko Boljanića u istočnu Bosnu.

„Na 'Turskoj cesti' (Mitrovica-Novi Pazar, pomoćna cesta za „Zelenu rutu“), koja dosada od nije bila ugrožavana od bandi, prvi put su napadnute dvije kolone. Sumnja se da su napadi izvršeni od strane prijateljski nastrojenih, iako nepouzdanih četnika.“

– Iz ratnog dnevnika 91. nemačkog armijskog korpusa za 13. novembar 1944.

Ishod

Upotreba četnika u različitim područjima je je dala dobre rezultate. Pogotovo je njihovo poznavanje terena i izviđačka aktivnost protiv Titovih bandi od koristi Wehrmachtu. Naslanjanje četnika na Wehrmacht je ipak samo posljedica njihove slabosti u odnosu na Titove snage. Oružana intervencija Anglo-amerikanaca bi sigurno izazvala njihov trenutačni prelazak u neprijateljski tabor.

– Uputstvo načelnika štaba 91. armijskog korpusa o „srpskim četnicima“. (decembar 1944)

Nakon konačnog oslobođenja Pljevalja, i 3. sandžačka brigada usmerila je pritisak na komunikaciju Prijepolje - Priboj i okolne zaštitnice. Ovim putem prošla je tokom tri nedelje u gustom marševskom poretku glavnina nemačkog 22. i 91. korpusa, što je predstavljalo priliku za postavljanje uspešnih zaseda i nanošenje teških gubitaka.

Kao odmazdu za napad kod sela Halinovići i Karaula od 29. novembra 1944, naređeno paljenje sela Donji Goračići, Miševići i Muškovina, konfiskacija stoke i namirnica, te hapšenje muških stanovnika. Sela Halinovići i Karaula, koja jako simpatišu sa gerilcima, će biti kažnjena sa konfiskacijom trećine tamošnjeg stočnog fonda.

– Iz ratnog dnevnika 91. nemačkog armijskog korpusa za 30. novembar 1944.

Novi Pazar oslobođen je 30. novembra kad su u grad sa istoka ušle 22. srpska i 9. bugarska divizija, potiskujući nemačke zaštitnice. Prijepolje će međutim biti poprište još jedne dramatične epizode - proboja nemačkog 21. korpusa iz okruženja, tako da je Prijepolje konačno oslobođeno tek 10. januara 1945.

Taktički, ova operacija može se smatrati pobedom osovinskih snaga. Međutim, nemačke i četničke snage pretrpele su prilikom proboja znatne gubitke. Verovatno najvažniji taktički rezultat predstavlja tronedeljno zadržavanje ove jake gorbene grupacije u periodu krize nemačke odbrane severno od Save i Drave i onemogućavanje njenog uticaja (više informacija u člancima Ofanziva Trećeg ukrajinskog fronta u južnoj Mađarskoj i Sremski front).

Suđenje Mihailoviću

Optuženi na beogradskom procesu.

Na posleratnom suđenju u Beogradu 1946. godine suđeno je generalu Mihailoviću i ostalim kolaboracionistima zbog saradnje sa okupatorom tokom rata. Tokom suđenja je bilo reči i o zajedničkom maršu četnika sa Vermahtom:

Pretsednik: Jeste li u to vreme povlačeći se susreli nemačke jedinice pošto su se i one povlačile?

Svedok Marković: Jesmo, na istom drumu su maršovale.

Pretsednik: Kako, maršovali zajedno sa vama?

Svedok Marković: Nemci su maršovali drumom, a mi smo bili levo.

Pretsednik: Jeste li zajedno sa Nemcima išli?

Svedok Marković: Tako je vodio general Trifunović.

Pretsednik: Je li izdao vama naređenje da se povlačite zajedno sa Nemcima?

Svedok Marković: Izdao je da se povlačimo.

Pretsednik: A šta je kazao za Nemce?

Svedok Marković: Da se Nemci ne diraju, a Nemci neće dirati nas.

Četnički vođa Dragoljub Mihailović je osuđen na smrt streljanjem zbog saradnje sa okupatorom i ratnih zločina.

Literatura

• Karl Hnilicka: DAS ENDE AUF DEM BALKAN 1944/45, Musterschmidt-Verlag Göttingen (Gebundene Ausgabe - 1970). (de)
• Erich Schmidt-Richberg: DER ENDKAMPF AUF DEM BALKAN, Vowinckel (Gebundene Ausgabe - 1955). (de)
• Vojni istorijski institut: ZAVRŠNE OPERACIJE ZA OSLOBOĐENjE JUGOSLAVIJE 1944-45, Beograd 1957.
• OSLOBODILAČKI RAT NARODA JUGOSLAVIJE - knjiga 2, prepravljeno i dopunjeno izdanje, Vojnoistorijski institut, Beograd 1963.
• Ratni dnevnik komande Grupe armija »F« za period od 1. jula do 31. decembra 1944. godine - Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XII, knjiga 4, Prilog 1, Vojnoistorijski institut, Beograd
• Ratni dnevnik komande Grupe armija »E« za period od 1. oktobra do 31. decembra 1944. godine - Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XII, knjiga 4, Prilog 2, Vojnoistorijski institut, Beograd
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XIV, knjiga 4, četnički dokumenti, Vojnoistorijski institut Beograd
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom I (borbe u Srbiji), knjiga 14 - 15-31. oktobar 1944., Vojnoistorijski institut Beograd
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom I (borbe u Srbiji), knjiga 16 - borbe u Sandžaku 1942 - 1944., Vojnoistorijski institut Beograd
• Čedo Drulović: 37. SANDžAČKA DIVIZIJA, Vojnoistorijski institut, Beograd 1983.
• Živojin Nikolić Brka: 22. DIVIZIJA, Narodna knjiga, Beograd 1972.
• Petar Višnjić; Bitka za Srbiju 2, Beogradska knjiga, Beograd 1984.
• Mitar Đurišić: SEDMA OMLADINSKA, Vojnoizdavački zavod, Beograd 1973.

Vidi još

• Operacija Zeleni put II
• Povlačenje četnika sa Nemcima
• Proboj četnika i Nemaca iz Crne Gore
• Spisak osovinskih operacija u Jugoslaviji