Panoni
Panoni je naziv za stanovnike antičke Panonije. Pitanje da li su Panoni dio sjeverne grupacije ilirskih plemena, kako se navodi u antičkim izvorima (Apijan), ili su posebna narodnosna zajednica različita od Ilira i dalje je predmet rasprave[1]
Širenje Kulture polja sa urnama[uredi | uredi kod]
U 13.vijeku iz Podunavlja i Panonije krenuli su prema Apeninskom i Balkanskom poluostrvu pokreti velike mase srednjoevropskog stanovništva poznatog pod imenom naroda polja sa urnama. Neki od tih pohoda bili su pljačkaški, drugi su imali karakter seoba i naseljavanja novih teritorija.[2] Nosioci kulture polja sa urnama u širem prostoru srednjeg Podunavlja, zamjenjuju, potiskuju ili se nameću i miješaju sa nosiocima kulture grobnih humaka (tumula), koja bi se mogla sa sigurnošću označiti kao proto-ilirska, doneseći svuda jedno od svojih osnovnih obilježja – sahranjivanje pepela spaljenih mrtvaca u urnama.[3] Područje između Drave, Save i Dunava, i neznatno u Vojvodini, koje je bilo ilirsko (Protoiliri), prešlo je u ruke doseljenika. Sjeverna Bosna, oko rijeke Save i donjih tokova njenih pritoka pripala je takođe ovim plemenima.
Na tom prostoru, prema stilskim varijacijama osnovnih tipova keramičkih i metalnih proizvoda moguće je izdvojiti više novih regionalnih kulturnih grupa koje su postale osnova za uspostavu etničke strukture stanovništva starijega željeznog doba. Na hrvatskom prostoru izdvojene su 4 manje kulturne grupe.[4]
Arheolog Zdravko Marić postavio je tezu da su Panoni bili jedinstven narod, izdvojen iz ilirskog etničkog kruga, i da su potomci nosilaca kulture sa urnama istočnoalpskog i zapadnopanonskog područja.[3] Arheološki materijal sa područja oko rijeke Save i sjeverno od nje znatno se razlikuje od materijala iz centralnog ilirskog područja (uključujući i način sahranjivanja).[5] Daljska kultura (sa nalazištima - Dalj, Batina, Erdut, Vukovar, Šarengrad) pripada Kulturi polja sa urnama iz kasnog bronzanog doba od X. do VIII. st. pne, a kasnije je prerasla u željeznodobnu kulturu. Osnovna karakteristika je spaljivanje kao način sahranjivanja, sa pepelom u trbušastim keramičkim urnama, cilindrična vrata i razgrnuta oboda, ukrašenih kaneliranjem.
Tokom vremena skeletno sahranjivanje je preovladalo nad spaljivanjem pokojnika, tendencija koja se odvijala i na drugim područjima čija su prethodna ili prvobitna osnova bili nosioci kulture polja sa urnama u bronzanom dobu. Skeletno sahranjivanje vršeno je dvojako: polaganjem pokojnika u zemlju ili u drvenim sanducima. O vjerovanju u zagrobni život svjedoči i stavljanje posuda za jelo i piće u mnoge grobove.
Rasprave o pripadnosti[uredi | uredi kod]
Salmedin Mesihović smatra da su narodi i zajednice koje su antički pisci prepoznavali kao Panone, predstavljali sastavni dio ilirskog kompleksa, i da su baštinili određene zajedničke osobine sa drugim ilirskim komponentama, narodima i zajednicama. Panonska ili sjeverna ilirska komponenta plemena je bila smještena na najprometnijem prostoru jugoistočne Evrope, koje povezuje srednju Evropu i Balkan. Zbog toga su često bili na udaru vojnih pohoda ili seoba drugih naroda, što je uticalo i na razvitak tamošnjih naroda i zajednica. Gubili su dio teritorija i predavali ga drugim etničkim kompleksima (posebno keltskim narodima), ili su morali da u sebe apsorbiraju i dosta stranih elemenata.
John Wilkes, poznati engleski historičar ne izdvaja Panone iz ilirskog kruga. On polazi od činjenice da su Grci grupi naroda koji govore indoevropski jezik sa obe strane crnogorsko-albanske granice, sjeverno od Epira i Makedonije, nazvali zajedničkim imenom Iliri. Na sjeveru od njih postojali su drugi narodi, nastanjeni između Jadrana i Drave, koji su govorili jezik sličan onom pravih Ilira (Illyrii proprie dicti). Na njih se primjenjivalo ilirsko ime, zajedno sa rimskim geografskim izrazom Ilirik u godinama prije osvajanja, ali koje se općenito određivalo kao Dalmete i Panone. Izvan njih, venetski narodi sjeveroistočne Italije, sjevernog Jadrana i istočnih Alpa, koje su antički pisci ponekad uključivali u Ilire, svojim se jezikom izdvajaju iz te dvije glavne ilirske grupe. [6]
Antički izvori (Strabon) među Panone ubrajaju i Desitijate, što bi značilo da bi panonskom trebali smatrati srednjobosansku kulturnu grupu. Treba reći da ta grupa ne potiče iz kulture polja sa urnama, mada je apsorbovala neke njene elemente.
Dolazak Kelta[uredi | uredi kod]
Kelti su indo-evropski narod sa područja srednje Evrope, gdje su u starijem željeznom dobu bili isključivi nosioci Halštatske kulture (800-450. pne). U kasnijem periodu, od 450. god do potpunog priključenja keltskih teritorija u Rimsko carstvo, doći će do trans-kulturne difuzije, kao posljedica velikih keltskih migracija širom Evrope. Taj period se naziva Latenska kultura.
Pravci kretanja Kelta prema Panoniji, polazili su iz sjevernijih dijelova jadranskoga zaljeva i srednje Evrope, prastarim kopnenim putem preko Ajdovščine i Ljubljanskih vrata dalje prema istoku.[7]
Do početka 3. vijeka pne. stanovništvo Panonije gotovo se u potpunosti keltiziralo.[8].
Nakon stalnog naseljavanja Panonije, početkom III stoljeća p.n.e, i propalog pohoda u Delfe u Grčkoj, keltsko pleme Skordisci, oko ušća Drave i Save u Dunav, osnivaju državu – Skordiska.
Na području Panonije pronađen je veliki broj latenskih artefakata. S obzirom na njihove specifične karakteristilke, nazivaju se noričko-panonskom varijantom keltske kulture. Kelti su se okoristili plodnim zemljištem oko panonskih rijeka, razvili poljoprivredu i keramiku, kao i iskorištavali rudnike u današnjoj Sloveniji. Tako se razvilo novo veliko keltsko područje koje se pružalo od današnjeg Beča do rijeke Tise.
Keltski metalni (nakit i oružje) i keramički materijal se javlja u znatnoj količini u periodu od 250. pne. do početka naše ere.
Prestanak keltske dominacije[uredi | uredi kod]
Krajem II stoljeća pne, keltska moć i hegemonija, izražena preko keltskih naroda Tauriska, Boja i Skordiska počela je slabiti. Najprije su germanska plemena Cimbra i Teutona u velikoj masi prokrstarili panonskim i djelomično balkanskim oblastima. Nakon toga i Rimljani su izveli nekoliko vojnih pohoda u periodu 114-109. god. pne., a zatim i jedan 84. god. pne. Na kraju su Dačani predvođeni Bojrebistom srušili keltsku konfederaciju.[9]
Ilirsko-panonske zajednice su obnovile svoju punu samostalnost. Breuci su sve više izgrađivali svoju samostalnost i u okviru nje svoj politički i društveni sistem. Tako su se Rimljani kada su se za vrijeme Oktavijana pokrenuli prema srednjem Dunavu, suočili prvenstveno sa sjevernoilirskim, panonskim narodima koji su bili nezavisni u odnosu na keltske. [10]
Panoni i Rimljani[uredi | uredi kod]
Rat sa Oktavijanom[uredi | uredi kod]
U svom ratu protiv Ilira na Balkanu i Panoniji od 35-33 god. pne, Oktavijan je osam dana pustošio zemlju Segestana, dok nije, usprkos jakog otpora, prodro do Segeste, dobro utvrđenog grada (oppidum) pri ušću Kupe u Savu kod današnjeg Siska. Oktavijan ga je osvojio nakon tridesetodnevne krvave opsade. Tada je na suprotnoj obali Kupe, na mjestu današnjeg Siska, sagradio vojno uporište Sisciju te u nju smjestio 25 kohorti (pente kai eikosi speirôn) pod zapovjedništvom Fufija Gemina. Izgradnjom Siscije bio je u dubini Panonije osiguran mostobran za dalja osvajanja.
Nakon Oktavijanovih ratova protiv Ilira, i odluke rimskog senata o formiranju provincije Ilirik, ne spominje se Panonija, pa se smatra da su u tom trenutku Panoni bili nezavisni.
Panonski rat[uredi | uredi kod]
Tokom 16. god. pne. Panoni su sa Noricima prodrli do Istre, ali su ih Rimljani porazili. Već 14 god. pne borbe, u kojima Rimljane predvodi Agripa, se nastavljaju. U ratu od 12-9. god. pne rimski vojskovođa je budući car Tiberije, dok je Panone predvodio Baton Breučki, mnogo poznatiji iz pobune iz 6. god. Tek poslije ovog rata panonske zemlje su jednostavno inkorporirane u sastav provincije Ilirik i u njenu administrativnu šemu, kao peregrinske civitates.[11]
Batonov ustanak[uredi | uredi kod]
Ilirska pobuna iz perioda 6.- 9. god. bila je prirodna posljedica velikog nezadovoljstva stanovnika Ilirije nastale kao:
- Sveopšta frustracija promjenama koje je donijela nova vlast
- Okrutnost i nesposobnost nove uprave
- Visoki porez
- Mobilizacija (masovna regrutacija za rat protiv Germana)
Nakon sloma Batonovog ustanka 9. god, Rimljani su provinciju Ilirik podijelili na dvije nove provincije: Gornji Ilirik (Dalmacija) i Donji Ilirik (Panonija). [12] Ovim ustankom završila se jedna epoha, a sa njom i način života i opšti kulturni razvitak.
Panonska plemena[uredi | uredi kod]
Oserijati (sa obe strane Save), Breuci (sa obe strane Save), Kolapijani, Amantini, Jasi
Ilirsko panonska plemena[uredi | uredi kod]
Japodi, Mezeji, Desitijati, Dicioni[3]
Literatura[uredi | uredi kod]
Borivoj Čović, Glasnik Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu: 52 / 2010, : 277-286 -Bronzano doba sjeverne Bosne u svjetlu novih istraživanja
Reference[uredi | uredi kod]
- ↑ „Alojz Benac – (Osvrt na: Aleksandar Stipčević, ILIRI – POVIJEST, ŽIVOT, KULTURA –Zagreb, 1974)”. ANUBiH Naše starine 1973. Arhivirano iz originala na datum 2021-09-16. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „Borivoj Čović: OD BUTMIRA DO ILIRA”. Kulturno naslijeđe, Sarajevo, 1976. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 „Panoni”. Arheološki leksikon -Zemaljski muzej, Sarajevo. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ↑ Hrvatska enciklopedija (LZMK) - kultura polja sa žarama
- ↑ „Prahistorijsko naselje Donja Dolina”. kons.gov.ba. Pristupljeno 13. 8. 2016.
- ↑ John Wilkes - Iliri; Laus, Split 2001
- ↑ Marin Zaninović - JADRANSKI KELTI - Arheološki zavod Filozofskog fakulteta Zagreb, 2001
- ↑ Pannonia and Upper Moesia. A History of the Middle Danube Provinces of the Roman Empire. A Mocsy, S Frere
- ↑ Salmedin Mesihović - Ilirike- Desidijati, s.134
- ↑ Aleksandar Stipčević - Iliri
- ↑ Salmedin Mesihović - Ilirike
- ↑ Podjela provincije Ilirik