Nekropole sa stećcima i nišanima u Sarajevu

Nekropole stećaka i prvih nišana u Sarajevu sadrže nadgrobnike iz istorije Bosne i Hercegovine u srednjem vijeku i u vrijeme osmanskog carstva.

Historija

U srednjem vijeku, na području sarajevskog i visočkog polja, formirana je župa Vrhbosna, koja je obuhvatala prostor gornjega toka rijeke Bosne i slivove njezinih pritoka Miljacke, Željeznice i Zujevine. Nastanak feudalnih oblasti pratio je proces rastakanja ranofeudalnih župa, jer ranije župe nisu odgovarale kasnofeudalnom konceptu vlasti. Krajem XIV i početkom XV stoljeća, nakon smrti kralja Tvrtka I, prostor nekadašnje župe Vrhbosna, pretvoren je u četiri nove župe – Vrhbosna, Gradčac-Smučka, Mokro-Glasinac i Pale. Središnji dio ranije župe Vrhbosna (Sarajevsko i Visočko Polje) zadržao je stari naziv, dok su novoformirane župe dobile naziv po tvrđavama i trgovima, koji su postali središta. Župa Gradčac-Smučka (današnje područje Hadžića) je ostala u široj oblasti kojom je gospodario bosanski kralj, u tzv – "contrata del re" – Kraljevoj oblasti. Ostale tri župe bile su sastavni dio zemlje Pavlovića.

Sa prvim dolaskom osmanske vojske, prostor župe Vrhbosna pretvoren je u Bosansko krajište, koje se pod ovim imenom prvi put pominje u pismu hercega Stjepana Vukčića Kosače od 19. jula 1453. godine. Bosansko krajište je označavalo prostor koji je bio pod upravom Osmanskoga carstva od početka njihove stalne vlasti u župi Vrhbosna (1448.g.) do pada Bosanskog kraljevstva i osnivanja Bosanskog sandžaka (1463.g.). U sumarnom katastarskom popisu iz 1455. godine Bosansko krajište se pominje pod nazivom Vilajet Hodidjed, prema glavnoj tvrđavi, a zatim pod imenom Vilajet Saray-ovasi (današnje Sarajevo). Faletići su u to vrijeme bili prazni.

Opis

Prvi nišani

Najstariji nišani na teritoriji Bosne i Hercegovine pripadaju periodu druge polovine XV i čitavom XVI vijeku. Pripisuju se, prema narodnom predanju, osmanskim vojnicima koji su junački poginuli pri osvajanju Bosne. Opšta karekteristika tih nišana su

• relativno velike dimenzije
• reljefni motivi koji su direktno prenešeni sa stećaka
• nepostojanje epitafa na orijentalnim jezicima
• natpisi u bosanskoj ćirilici (bosančica)
• redovno su situirani zajedno sa stećcima ili u neposrednoj blizini

Zbog takvih svojih osobina, znatno se razlikuju od nišana XVII, XVIII i XIX vijeka.

Svatovsko groblje

Problem tumačenja i rasvjetljavanja „Svatovskih grobalja“ u nauci je još nerazriješen. Njihov nastanak se s jedne strane vezuje za stare paleobalkanske običaje čija usmena predanja čuvaju uspomene na nekadašnju običajnu praksu svatovskih povorki i sukobljavanje svatova, a sa druge strane za usmena predanja izazvana postojanjem neobičnih starih nadgrobnih spomenika (stećaka, starih usamljenih krstova, nišana ili nekropola) kojima među živima nema svjedoka.

Nekropola sa stećcima i nišanima u Faletićima

Naselje Faletići je od Sarajeva, Baščaršije, udaljeno 4 km zračne linije, u pravcu sjeveroistoka, na nadmorskoj visini od 808 m. Na sjednici komisije za očuvanje nacionalnih spomenika održanoj od 4. do 6. juna 2012. godine, nekropola je proglašena za nacionalni spomenik BiH. Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Marti Cheery, Amra Hadžimuhamedović (predsjedavajuća), Dubravko Lovrenović i Ljiljana Ševo. Nacionalni spomenik čine: nekropola sa 57 stećka i 22 nišana na lokalitetu, te jedan nišan upisan u inventarnu knjigu Muzeja Grada Sarajeva i izložen u sklopu stalne postavke u Brusa bezistanu u Sarajevu.

Uz samu nekropolu sa stećcima u groblju Faletići nalazi se dvadesetak starih nišana. Najstariji od njih je veća rustična stela situirana ispod nekropole stećaka sa poluloptastim izbočinama i završetkom sličnim uspravnim stećcima sa krovom na dvije vode. To je nožni nišan. Svi muški nišani su sa turbanom u gužve, a svi ženski nišani su u obliku stele. Niz starih nišana se završava jedinim nišanom sa natpisom iz 1921. godine.

Nišan u Brusa bezistanu, je u obliku trapezoida, sa krovom na dvije vode, bez natpisa, sa poluloptastim izbočinama na sve četiri strane u gornjem dijelu. Na prednjoj strani nalazi se poluloptasta izbočina ispod koje je polumjesec sa kracima okrenutim prema gore, a u donjem desnom uglu je predstava srne. Na zadnjoj (poleđini) strani nalazi se samo poluloptasta izbočina u gornjem dijelu. Na lijevoj strani nišana nalazi se u gornjem dijelu pri samom vrhu poluloptasta izbočina, zatim ispružena ruka prema dolje i sablja. U donjem dijelu nalazi se predstava jelena sa rogovima i glavom okrnutom nasuprot srne s prednje strane. Na desnoj strani nišana nalazi se poluloptasta izbočina i luk. Dimenzije nišana su: širina pri vrhu 46 cm (53 cm na sredini, 60 cm pri dnu) x debljina 33 cm (33 cm na sredini, pri dnu 40/45 cm) x visina 164 cm (168 cm uključujući i poluloptastu izbočinu). Dimenzije postamenta su; 80 x 72,50 x 55,50 cm.

Nekropola sa stećcima i nišanima u Donjim Močiocima

Naselje Donji Močioci nalazi se 7 km. zračne linije, sjeverno od Sarajeva. Nekropola se naziva se i Grčko groblje, ili i Svatovsko groblje (Greblje). Na sjednici komisije za očuvanje nacionalnih spomenika održanoj od 9. do 15. septembra 2008. godine, nekropola je proglašena za nacionalni spomenik BiH. Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Marti Cheery, Amra Hadžimuhamedović (predsjedavajuća), Dubravko Lovrenović i Ljiljana Ševo. Nacionalni spomenik čine nekropola sa 61 stećkom, 15 nišana i jedan osamljeni stećak koji se nalazi izvan nekropole. Svi stećci na ovoj nekropoli pripadaju vrsti položenih monolita, koji se pojavljuju u dvije forme: sanduk i sarkofag (sljemenjak), dok se umjetničko oblikovanje očituje u formi i ukrasu. Na ovoj nekropoli postignut je visoki nivo estetske vrijednosti forme: stecci imaju duplo postolje, a pojavljuje se i oblik dvojnog groba. Osnovni umjetnički kvalitet stećaka predstavljaju ukrasi izvedeni tehnikom ispupčenog reljefa, udubljivanja, kao i jedan gravirani klesarski crtež.

Nišani na ovom lokalitetu sadrže ukrasne motive i po vremenu nastanka smještaju se u drugu polovinu XV vijeka. Na osnovu navedenog oni predstavljaju prelazni oblik sa srednjovjekovnih nadgrobnika.

Njihova karakteristika je što su pojedini nišani visoki, grube obrade bez turbana i natpisa. Spomenici su rađeni u formi široke stele i obeliska sa piramidalnim završetkom.

Stećak i staro muslimansko groblje u Mrkovićima

Na sjednici komisije za očuvanje nacionalnih spomenika održanoj 26. septembra 2010. godine, nekropola je proglašena za nacionalni spomenik BiH. Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Marti Cheery, Amra Hadžimuhamedović (predsjedavajuća), Dubravko Lovrenović i Ljiljana Ševo. Nacionalni spomenik čine jedno grobno mjesto sa stećkom, 12 grobnih mjesta sa nišanima i dva nišana koja nisu in situ. Stećak na lokalitetu u Mrkovićima je dobro obrađen, bez ukrasa. Pripada vrsti položenog monolita, koji je izrađen u obliku sarkofaga (sljemenjaka). Izdvojenost kao i masivnost nadgrobnika upućuju na zaključak da se radi o posebno izdvojeni grob “izvjesnog srednjovjekovnog velikaša“ sa ovoga prostora, iz XV vijeka.

Na udaljenosti od stećka 5 do 10 m u pravcu jugozapada, nalazi se 13 nišana koji su takođe dobro obrađeni. Ukrašena su dva primjerka (krug, polujabuka i polumjesec). Pojedini primjerci nišana su okrnjeni, pognuti, oboreni na zemlju i dijelom utonuli.

Staro groblje na Kovačima

Groblje na Kovačima (dio grada) spada u jedno od starijih sarajevskih grobalja i potiče iz XV stoljeća. Danas se na ovom groblju nalazi više od 200 nišana, dok ih je ranije bilo više od 400. Sa natpisom je 165 nišana. Najstariji nišan sa natpisom potiče iz 1548. godine, dok je najmlađi iz 1878. godine. Na sjednici komisije za očuvanje nacionalnih spomenika održanoj 16. do 22. januara 2007. godine, groblje je proglašeno za nacionalni spomenik BiH. Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Marti Cheery, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović i Ljiljana Ševo (predsjedavajuća) i Tina Wik.

Nišani na ovoj lokaciji predstavljaju prelazni oblik sa srednjovjekovnih nadgrobnika. Na njima se još uvijek ne pojavljuje turban. Sačuvana narodna tradicija ih pripisuje Osmanlijama koji su poginuli prilikom osvajanja ovih krajeva. Jedna od njihovih karakteristika je veličina, gruba obrada kamena (grubo klesani obelisk na čijem vrhu se nalazi polulopta predstavlja najstariji oblik nišana) i dekorativni elementi koji odgovaraju dekoracijama koje se javljaju na stećcima – ruka (sa laktom) šaka, luk i strijela, štap (čomaga), mač, sablja, a česti su i motivi polumjeseca i polulopte često zajedno u kombinaciji. Još jedna od karakteristika ovih spomenika jeste da su uzglavni nišani upadljivo razmaknuti od nožnih – na nekim mjestima čak 3-4 metra. Svi nišani su izrađeni od kamena hreše. Ni na jednom nema natpisa.

Literatura

• Mušeta-Aščerić, Vesna, Srednjovjekovna naselja na mjestu današnjeg Sarajeva u Prilozima istoriji Sarajeva, Radovi sa naučnog simpozijuma «Pola milenija Sarajeva» održanog od 19. do 21 marta 1993. godine. Institut za istoriju i Orijentalni institut, Sarajevo, 1997.

Vanjski linkovi

• Zvanični sajt komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine Arhivirano 2012-03-07 na Wayback Machine-u