Na masivu Kavkaz su pronađeni megaliti koji datiraju iz doba između kraja 4. milenijuma do početka 2. milenijuma P.N.E. Najveći broj megalita je u obliku četvorougla, izgrađeni od kamenih blokova s izbušenim rupama koje predstavljaju vrata i prozore. Ovi dolmeni pokrivaju Zapadni Kavkaz na površini od 12.000 kvadratnih kilometara.

Istorijat istraživanja

Prva istraživanja započeli su ruski naučnici krajem osamnaestog veka. Ruski akademik poreklom iz Nemačke, Piter Simon Palas, 1794. godine opisao je dolmene na Tamanskom poluostrvu, u mestu Chokrak Koi. Mislio je da se radi o Čerkeškim spomenicima. Kasnije, 1837. godine, Švajcarac Fredrik Dubua de Monper opisuje iste te spomenike u svojoj knjizi „ Put oko Kavkaza”, za koje je čvrsto ubeđen da pripadaju Kimerima. Krajem devetnaestog veka Aleksej Sergejevič Uvarov objavljuje monografiju „Megalitski spomenici Rusije” koja predstavlja prvu naučnu studiju o megalitima u Rusiji. Istovremeno, istoričar Eugen Felicin crta prvu mapu o rasprostiranju kavkaskih dolmena.

Megaliti na području Kavkaza

U reonu je locirano oko 3000 dolmena, menhira i drugih megalitskih struktura. U većini slučajeva radi se o pravougaonim strukturama napravljenim od kamenih blokova ili su usečeni u čvrstoj steni sa rupom na fasadi. Blokovi su precizno oblikovani pod uglom od 90 stepeni ili su zaobljeni kako bi formirali kružnu strukturu. Datuju se između kraja 4. milenijuma p.n.e. i početka 2. milenijuma p.n.e. Dolmeni zapadnog Kavkaza otkriveni su na teritorijama Rusije i Abhazije. Većinom su pravougaone osnove mada ima i kružnih. Sastoje se od grobne komore, četiri kamene ploče, manjeg predvorja i pokriveni su većom kamenom pločom. Nema prilaznog hodnika i ulaz se uvek nalazi na južnoj strani. U skoro svakom slučaju uz dolmen je pronadjen i kameni zatvarač, koji je služio da zatvori rupu u fasadi. Ovi spomenici pojavljuju se na teritoriji zapadnog i delimično severozapadnog Kavkaza, dok ih u drugim oblastima nema.

Graditelji

Megalitski spomenici severnog i zapadnog Kavkaza su slični ako ne i identični sa megalitskim spomenicima zapadne Evrope. Mada, svi pokušaji direktnog povezivanja ove dve oblasti nisu dale nikakve konkretne rezlutate. Činjenica da na teritoriji severozapadne i centralne Evrope nema nikakvih sličnih konstrukcija kao i ogromno rastojanje koje deli ove dve grupe spomenika onemogućavaju objašnjenje pojave ovih spomenika kao posledicu direktnog uticaja i veza sa populacijom zapadne Evrope. Krajem III i početkom II milenijuma p.n.e. na teritoriji Rusije dolazi do velikih promena izazvanih ovladavanjem tehnologijom bronze. Glavna uloga u tim vremenima je pripala populacijama Kavkaza i Zakavkazja. Još uvek nije dovoljno jasno u kom se periodu na teritoriji Kavkaza pojavljuje sahranjivanje pod kurganima. Ova vrsta sahranjivanja se u Zakavkazju javlja početkom bronzanog doba dok na severnom Kavkazu još uvek nisu konstatovani kurgani koji bi bili stariji od III milenijuma p.n.e. Mada, u gotovo svim oblicima grobnica postoji sličnost u materijalu koji ukazuje na kakvo-takvo kulturno jedinstvo Kavkaza u III milenijumu p.n.e. Ove sličnosti nisu toliko jake da bi pružile osnove za povezivanje sa nekim kavkaskim kulturno-etničkim jedinstvom.

Podela dolmena

Ruski arheolog Vladimir Ivanovič Markovin podelio je dolmene Kavkaza u četiri grupe.

1. Pločasti dolmeni – najčešće se sastoje od četiri ploče koje formiraju zidove, jedne veće ploče kojom su prekriveni i rupe na fasadi, koja je blago povučena unazad tako da se formira neka vrsta trema. Prostorija je pravougaonog ili trapezoidnog oblika. U pločama se nalaze žlebovi kojima su sve ploče povezane. Ustanovljeno je da do sada 92% otkrivenih dolmena na Kavkazu spada u ovaj tip.
2. Kompozitni dolmeni – delimično ili u celosti se sastoje iz više manjih kamenih blokova. Imaju složene geometrijske spojeve a oblik prostorije može biti različit: pravougaoni, trapezoidni, potkovičast, okrugli ili mnogougaoni.
3. Usečeni dolmeni – urezani duboko u kamen a onda prekriveni kamenom pločom.
4. Monolitni dolmeni – isklesani su iz jednog kamena, bloka ili stene. Vrlo se retko sreću.

U svim dolmenima isklesana je rupa na centru fasade (The Portal hole). Najčešće su kružni, dok u nekim slučajevima srećemo i kvadratne oblike.

Kompleks u Gelendžiku

U ovoj oblasti postoji velika koncentracija svih megalitskih struktura. Jedan od najinteresantnijih megalitskih kompleksa – grupa od tri dolmena koji stoje na brdu iznad reke Žane, u Krasnodarskoj oblasti na jugu Rusije. Velike kamene humke okružuju dva spomenika. Centralni dolmen je pravougaonog tipa (4x4 metra), dok su druga dva kružnog (4 i 5 metara u prečniku). Oba dolmena kružnog tipa uništena su buldožerima pedesetih godina dvadesetog veka, ali centralni dolmen nije oštećen. Četvrti dolmen se takođe nalazi u blizini reke Žane, sadrži lažni ulaz i trem. Postoji još dosta uništenih.

Jara dolmen

Takodje nalazi u Galendžiku, sa fasadom sličnom kao na irskim grobnicama sa dvorištem. Spada u grupu pločastih dolmena. Na ulazu je prikazan cik-cak motiv. Oko dolmena se nalazi zid od kamenih blokova.

Dolmeni u reonu Soči

U ovom reonu otkriveno je više od 180 dolmena. Jedan od najpoznatijih je Kudepstinski žrtveni kamen (Čerkeški kamen). Isklesan u bloku peščara (5x5m). Na severoistočnom delu isklesane dve rupe u obliku sedišta. Pretpostavlja se da je služio kao oltar. Od 8 do 12 metara oko spomenika primećena je radioaktivnost od 12 do 6 mikrorentdgena.

Koliko dolmen

Pronađen u Krasnodarskom kraju, u Tuapse regionu, slučajno, prilikom sezonske poplave 2008. godine. Restauracija je uspešno završena 2009. godine. Nalazio se ispod 3 metra debelog rečnog mulja, zahvaljujući čemu je očuvan još od bronzanog doba. Grobna odaja sadržala je dislocirane ostatke 72 individue koji su radiokarbonskim istraživanjem datovani u period između 1800. i 1300. godina p.n.e. Takodje je pronadjena mala količina keramike, bronzanih vrhova koplja, bronzane mindjuše, koštana kopča i disk od peščara sa gravurom sa obe strane. Sa jedne strane diska su predstave astralnih simbola i osmokraka zvezda, sa druge znaci duž oboda diska. Podseća na Nebra disk pronađen na teritoriji Nemačke.

Literatura

Anthony, David, W. Bronz Age Herders of the Eurasian Stepps, in: Bogucki, Crabtree (ed), Ancient Europe 8000 BC 1000 AD, Volume II Bronz Age to Erly Middle Ages, 2004. 92-101.

Tedesco, Laura, A. Bronze Age Transcaucasia, in: Bogucki, Crabtree (ed), Ancient Europe 8000 BC 1000 AD, Volume II Bronz Age to Erly Middle Ages, 2004. 101-108.

Tomović, M. Umesto predgovora, Megaliti, 1893. 1-66.