Likovna umjetnost u Narodnooslobodilačkoj borbi
Likovna umetnost u Narodnooslobodilačkoj borbi predstavlja jedinstven i značajan segment jugoslovenske umetnosti 20. veka, nastala u specifičnim uslovima antifašističkog otpora tokom Drugog svetskog rata (1941–1945). Ona obuhvata umetnost partizanskih boraca, umetnost simpatizera koji su stvarali u okupiranim područjima, kao i umetnost logoraša u zatvorima i koncentracionim logorima.[1]
Stilski, partizanska umetnost nije monolitna. Kretala se u rasponu od socijalnog realizma, koji je bio dominantan zbog potrebe za čitljivošću i jasnom porukom, do elemenata ekspresionizma, vidljivih u naglašenoj dramatici i emotivnosti prizora. Dominantni medij partizanske umetnosti bili su crtež i grafika, zbog mogućnosti umnožavanja i distribucije u ratnim uslovima. Ključni stvaraoci bili su umetnici koji su se i pre rata isticali svojim levičarskim i socijalno angažovanim stavovima, a koji su se aktivno priključili Narodnooslobodilačkom pokretu.
Umetnost NOR-a je stvarana direktno na frontu, u partizanskim jedinicama, okupiranim gradovima, na oslobođenim teritorijama, u ilegalnim štamparijama, u logorima i zatvorima, pa čak i van granica Jugoslavije (Italija, Nemačka, Norveška, Egipat).[1] Organizovane su i ilegalne partizanske izložbe.[1]
Neki smatraju da je razvoj likovne umetnosti u NOR-u izuzetan fenomen, neuporediv sa drugim zemljama porobljene Evrope.[2]
Sa izbijanjem ustanka 1941. godine, mnogi jugoslovenski umetnici pridružili su se partizanskim jedinicama. Umetnička delatnost u početku je bila sporadična i zavisila je od individualnih napora, ali je ubrzo prepoznata kao važan deo sveukupne borbe. Već krajem 1941. godine, tokom postojanja Užičke republike, počinje organizovaniji kulturni i umetnički život.
Prelomnu tačku predstavlja osnivanje Kulturno-umetničkog odseka Vrhovnog štaba NOV i POJ, koji je sistematski podsticao i usmeravao stvaralaštvo. Umetnici su dobijali zadatke da dokumentuju život i borbe partizana, izrađuju portrete istaknutih boraca i komandanata, kreiraju propagandni materijal (plakate, letke, naslovnice listova) i osmišljavaju vizuelni identitet nove države u nastajanju.
Jedan od najznačajnijih primera organizovanog umetničkog rada bilo je ukrašavanje Doma kulture u Jajcu za Drugo zasedanje AVNOJ-a u novembru 1943. godine. Grupa umetnika, predvođena Đorđem Andrejevićem Kunom i Antunom Augustinčićem, izradila je portrete lidera antifašističke koalicije (Staljina, Ruzvelta i Čerčila), Tita, te ambleme i parole koje su krasile salu.[3]
Partizanska umetnost imala je dvojaku ulogu: autentično svedočanstvo o borbama i stradanjima, ali i moćno sredstvo agitacije, propagande i očuvanja moralne snage naroda.[4]
Likovni izraz tokom NOR-a funkcionisao je kao borbeno sredstvo sa jasno definisanim ciljevima. Umetnička dela su širila kulturni i politički uticaj, pružala otpor zločinačkim postupcima okupatora i izdajnika, popularisala ideje NOR-a i socijalne revolucije, i podsticala likovno stvaranje talentovanih pojedinaca.[5] Pored toga, ona su služila psihološkoj relaksaciji boraca i stanovništva.[5]
Umetnost je imala moć da mobiliše i pokreće ljude.[2] Gledajući umetničko delo, čovek postaje akter događaja, socijalizuje estetski doživljaj i razvija mržnju prema porobljivaču.[2] Zato je negovanje likovnog izraza bilo ključno za razvoj narodnooslobodilačkog pokreta.[2]
Materijali su bili oskudni – koristio se svaki dostupan komad papira. Uslovi života u logorima i na položajima predodređivali su tehniku stvaranja.[6] Najčešće je to bio crtež olovkom, perom, mastilom ili tušem, ređe grafika, akvarel ili tempera, a izuzetno ulje.[6] Partizanski slikari su se izgrađivali kao crtači i grafičari, jer je crtež bio osnovni likovni izraz i najjednostavniji način za prenošenje poruka.[6]
Za umnožavanje, najčešće korišćena tehnika bila je partizanska grafika (drvorez, linorez, bakrorez) zbog jednostavnosti izrade u ratnim uslovima. Grafička tehnika je bila posebno pogodna zbog reproduktivnosti, a naročito je došla do izražaja u plakatima, lecima i opremi partizanske štampe.[6] Zbog nedostatka alata i materijala, grafičari su se snalazili, koristeći delove srušenog aviona za alat, gumu od opanaka umesto linoleuma, i improvizovane boje.[6]
U koncentracionim logorima, crteži svakodnevnih scena su se izražavali sa nekoliko poteza olovke ili ugljena na komadu hartije da bi se lakše prokrijumčarili na slobodu.[6] Male beleške olovkom ili mastilom služile su kao dnevnik tokom dugih pokreta jedinica.[6] Mnogi borci, poput Ismeta Mujezinovića, nosili su blok i olovku i skicirali u predahu između borbi.[7]
Tematski, partizanska umetnost bila je usredsređena na ratnu svakodnevicu. Dominantni motivi su:
- Portreti: Prikazi boraca, komandanata, bolničarki i naroda.
- Scene borbi: Prikazi juriša, zaseda i proboja iz neprijateljskih ofanziva.
- Zbjegovi i stradanja: Potresna svedočanstva o zločinima okupatora i patnjama stanovništva.
- Partizanska svakodnevnica: Slike kolona i scene iz partizanskog života.
- Prizori iz fašističkih logora; slike koje su krišom slikali zarobljeni borci i logoraši.
- Heroizacija i propaganda: Idealizovani prikazi partizanskih heroja i simbola borbe.
Preko 230 profesionalnih umetnika i veliki broj amatera stvorili su hiljade sačuvanih radova umetnosti NOR.[7] Među najistaknutijima su:
- Đorđe Andrejević Kun – jedan od najuticajnijih partizanskih slikara, posvetio je život idejama NOB-a.[8] Hapšen i proganjan pre rata, bio je angažovan na izradi agitaciono-propagandnog materijala i organizovanju ilegalnih štamparija.[8] Učesnik je NOR-a od prvih dana ustanka.[8] U Jajcu, kao većnik AVNOJ-a, pripremao je nacrte za dekorisanje sale, državni grb, partizansko ordenje, oficirske oznake, marke, novčanice, zaglavlja za novine i druge poslove za stvaranje narodne vlasti.[9] Zabeležio je stotine crteža partizanskih boraca, izbeglica, spaljenih sela i porušenih domova.[9]
- Ismet Mujezinović: Jedan od najznačajnijih bosanskohercegovačkih slikara, Mujezinović se priključio NOB-u 1941. godine. Njegov opus iz ovog perioda karakterišu dramatične i ekspresivne kompozicije koje prikazuju borbe i stradanja. Najpoznatija dela na ovu temu, poput monumentalne kompozicije Prelaz preko Neretve, naslikao je u posleratnom periodu, oslanjajući se na skice i sećanja iz rata. Njegovi crteži, kao što je Nošenje ranjenika, predstavljaju autentična svedočanstva ratne stvarnosti.[10]
- Božidar Jakac: Kao jedan od najznačajnijih slovenačkih ekspresionista, Jakac je bio učesnik i svedok Drugog zasedanja AVNOJ-a. Njegov doprinos ogleda se u stotinama crteža olovkom i ugljenom, kojima je beležio likove partizana, portrete delegata (uključujući čuveni Titov portret iz Jajca) i prizore iz partizanskog života. Svoju celokupnu zbirku radova nastalih u NOB-u poklonio je Muzeju AVNOJ-a.[11]
- Branko Šotra: Istaknuti slikar i grafičar, predratni član KPJ, borac od 1941, najpoznatiji po svojim drvorezima snažnog crno-belog kontrasta. Njegove grafike prikazuju herojske likove partizana, seljaka u zbegu i scene borbi. Bio je komesar bataljona, načelnik Glavnog štaba Kosova i Metohije, te načelnik brige i divizije.[12] Izradio je autentične skice sa poznatog Februarskog pohoda makedonskih partizana.[13]
- Pivo Karamatijević, srpski slikar, profesor i partizanski borac poznat po lokalnim temama iz rodnog Sandžaka u svojim delima.
Veliki broj likovnih umetnika pristupio je NOB-u, naročito iz Zagrebačke akademije likovnih umetnosti (preko stotinu), zahvaljujući organizovanom političkom radu članova KPJ.[8] Među njima su bili poznati umetnici kao Antun Augustinčić, Ivo Lozica, Đuro Tiljak, Vanja Radauš, Zlatko Prica.[8]
Posebno mesto pripada grupi srpskih slikara koji su, pod uticajem KPJ, s oružjem krenuli u borbu, poznati kao grupa Život. Jezgro su činili: Đorđe Andrejević Kun, Mirko Kujačić, Vladeta Piperski, Đurđe Teodorović i drugi, uključujući i španske borce.[8]
Slovenački kulturni radnici su u jesen 1941. proglasili "kulturni molk" (kulturni muk), zabranjujući svaku kulturnu delatnost za potrebe okupatora.[9] Među slovenačkim umetnicima koji su otišli u partizane nakon pada Italije 1943. bili su Božidar Jakac, France Mihelič, Nikolaj Pirnat, braća Drago i Nande Vidmar, Vito Globočnik.[9] Jakac je nakon susreta sa Titom izradio više njegovih portreta.[9]
U Hrvatskoj su delovali mnogi poznati slikari partizani: Vjekoslav Parać, Petar Šimaga, Živko Kljaković, Mirko Ostoja, Edo Murtić, Nikola Reiser, Vjekoslav Rukljač.[14] Sačuvano je preko 5.000 crteža, grafika, plakata, letaka i scenskih rešenja iz ovog perioda.[15]
U Bosni i Hercegovini su delovali: Voja Dimitrijević, Branko Šotra, Daniel Ozmo, Radenko Mišević, Mica Todorović, Nada Novaković, Muhamed Kulenović i drugi.[15]
Većina makedonskih likovnih umetnika bila je uključena u agitaciono-propagandna odeljenja Makedonske brigade 1944. godine.[13] Njihova dela su verodostojno svedočanstvo o revoluciji i borbi.[13] Istaknuti su: Nikola Martinovski, Tode Ivanovski, Borko Lazeski, Angel Ivanovski, Vangel Kodžoman.[16] Ohridski slikar Andon Duko poginuo je u NOR-u 1941. godine.[17] Vasilije Popović Cico bio je jedan od retkih umetnika u Jugoslaviji koji je radio karikaturu u NOR-u.[17]
U crnogorskoj likovnoj umetnosti spominju se imena slikara Ivo Novaković, Milan Božović, Vuk Radović, Niko Đurović, Luka Stanković, Veliša Leković i drugi, koji su angažovani na izradi likovnih priloga za partizanske listove, letke i plakate.[18]
"U koncentracionom logoru Banjica, Mauthauzen, Ebenze crtežom sam izazivao sudbinu. Crtao sam olovčicom veličine malog prsta i na papiru kakvog se dokopam. To sam radio tajno, rizikujući život. Crteže sam potom zakopavao u zemlju."[19]
Mnogi borci umetnici odvedeni su u zarobljeništvo u nemačke logore - neki nakon aprilskog sloma, neki nakon gušenja ustanka u Srbiji ili lokalnih antipartizanskih operacija. Tamo su preživljavali tragediju, ali su zahvaljujući svom daru beležili i ostavljali trajna svedočanstva nehumanog i degradirajućeg života.[20]
Među umetnicima logorašima ističu se:
- Pavle Vasić, Aleksandar Lakić, Nebojša Jelača, Milivoje Nikolajević, Mihailo Berenđija, Martin Solaržik – sa potresnim vizuelnim svedočanstvima logorskih ambijenata i figura zarobljenika.[20]
- Dušan Vlajić – stvorio je galeriju zarobljenika u oko 280 crteža i većem broju slika u logoru Osnabruk, unoseći sopstvenu tragiku u izgled sužnjeva. Umro je 1945. od bolesti stečene u logoru.[21]
- Stevan Bodnarov – hronološki je prikazao scene sa Banjice.[21]
- Miloš Bajić – tajno je radio crteže logoraškog života sa Banjice i iz Mauthauzena.[21]
- Dragoljub Vuksanović - sačuvao je crteže logoraškog života sa Banjice i iz Norveške.
- Stane Kumar i Nikolaj Pirnat – sačuvali su potresne motive iz okupatorskih ćelija ljubljanskih zatvora.[21]
- Mario Pregelj, Dora Klemenčič i Slavko Pengov – prikazali su logoraški život i portrete zarobljenika u nemačkim i italijanskim logorima.[21]
- Gonarska slikarska škola – dvadesetak članova priredilo je izložbu u italijanskom koncentracionom logoru Gonars 1942. godine.[21]
- Retka zbirka grafika za ilegalni rad u okupiranoj Ljubljani, čiji su autori Nikolaj Pirnat, Vlasko Kopač, Stane Kumar, France Mihelič i drugi.[8]
- Slikarska grupa Gruda (osnivač Stane Kumar) – sačuvala je potresna svedočanstva o prisilnom raseljavanju Slovenaca i mučeničkom radu logoraša.[8]
Likovna umetnost stvorena u Narodnooslobodilačkoj borbi predstavlja trajno i potresno svedočanstvo o slavnim vremenima jugoslovenske istorije.[22] Ova umetnička dela su dragocena svedočanstva o teškim okolnostima, ali prožeta nadom i verom u pobedu.[22] Umetnost NOB imala je ogroman uticaj na razvoj posleratne jugoslovenske umetnosti i kulture.
Nakon oslobođenja, teme iz NOB-a decenijama su bile dominantne u slikarstvu i, pre svega, u javnoj skulpturi. Širom Jugoslavije podignuti su brojni monumentalni spomenici posvećeni revoluciji, koji su često predstavljali remek-dela modernističke i brutalističke arhitekture i skulpture (spomenici na Sutjesci, Kozari, Kadinjači i drugi).[23]
Nakon rata, veliki deo materijala ušao je u zbirke muzeja i umetničkih galerija.[24] Zbirke partizanske umetnosti danase se čuvaju u muzejima širom bivše Jugoslavije, a najznačajnije se nalaze u Muzeju Jugoslavije i Vojnom muzeju u Beogradu, Muzeju Drugog zasedanja AVNOJ-a u Jajcu, te u istorijskim muzejima u Sarajevu i Zagrebu.[11] Ova dela danas ne predstavljaju samo umetničku vrednost, već i prvorazredni istorijski izvor za razumevanje jednog od najdramatičnijih perioda u istoriji naroda Jugoslavije.
Likovna dela NOR-a predstavljaju dragocen dokument o oslobodilačkoj borbi, a njihovi stvaraoci su im utisnuli dubok i iskren pečat.[25]
- NOB u delima likovnih umetnika Jugoslavije, Beograd, 1958.
- I izložba NOB u delima likovnih umetnika Jugoslavije, Beograd, 1961.
- Likovna umjetnost u narodnoj revoluciji (katalog), Muzej revolucije naroda Hrvatske, 1965.
- II izložba NOB u delima likovnih umetnika Jugoslavije, Beograd, 1966.
- III izložba NOB u delima likovnih umetnika Jugoslavije, Beograd, 1971.
- Kultura i umjetnost u NOB-u i socijalističkoj revoluciji u Hrvatskoj : zbornik; (ur. Ivan Jelić, Dunja Rihtman-Augustin, Vice Zaninović). Zagreb: Institut za historiju radničkog pokreta Hrvatske : Izdavačko preduzeće „August Cesarec“. 1975. (COBISS)
- IV izložba NOB u delima likovnih umetnika Jugoslavije, Beograd, 1976.
- Antifašistička Borba jugoslovena u bivšim zatvorima i konclogorima u delima likovnih umetnika, izložba, Skoplje, 1977.
- Žena u likovnoj umjetnosti narodne revolucije (katalog), Muzej revolucije naroda Hrvatske, Zagreb, 1978.
- Revolucija in umetnost: izbor slovenske partizanske grafike in risbe, Partizanska knjiga, Ljubljana, 1982.
- Milković, Tomislav (1984). „Narodnooslobodilačka borba u delima likovnih umetnika: Plemenita svedočanstva o revoluciji”. Vojno delo 36 (4): 132–146.
- Hrvatska likovna umjetnost u narodnooslobodilačkom ratu (izložba), Muzej revolucije naroda Hrvatske, Zagreb, 1987.
- Umetnost kao otpor fašizmu, Muzej Jugoslavije, 2015.
- Lekcije o odbrani: Prilozi za analizu kulturne delatnosti NOP-a, KURS i Rosa Luxemburg Stiftung Southeast Europe, 2016.
- Lekcije o odbrani: Da li je moguće stvarati umetnost revolucionarno?, KURS i Rosa Luxemburg Stiftung Southeast Europe, 2017.
- Sloboda je za nas san, Muzej Jugoslavije, 2022.
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Milković 1984: str. 135
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Milković 1984: str. 133
- ↑ Đorđe Andrejević Kun, akademik, revolucionar sa kičicom i tvorac grba Beograda. (17. januar 2024). Boom93. Preuzeto iz https://boom93.com/data/mala_gradska/dorde-andrejevic-kun-akademik-revolucionar-sa-kicicom-i-tvorac-grba-beograda/[mrtav link]
- ↑ Milković 1984: str. 132–133
- ↑ 5,0 5,1 Milković 1984: str. 136–137
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 Milković 1984: str. 137
- ↑ 7,0 7,1 Milković 1984: str. 134
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 8,7 Milković 1984: str. 140
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 Milković 1984: str. 141
- ↑ https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ismet_Mujezinovi%C4%87_-_No%C5%A1enje_ranjenika.jpg
- ↑ 11,0 11,1 Muzeju AVNOJ-a vraćena još 32 crteža Božidara Jakca. (3. decembar 2021). Al Jazeera Balkans. Preuzeto iz [1]
- ↑ Milković 1984: str. 142–143
- ↑ 13,0 13,1 13,2 Milković 1984: str. 143
- ↑ Milković 1984: str. 141–142
- ↑ 15,0 15,1 Milković 1984: str. 142
- ↑ Milković 1984: str. 143–144
- ↑ 17,0 17,1 Milković 1984: str. 144
- ↑ Milković 1984: str. 144–145
- ↑ Reditelj Darko Bajić: Moji otac i majka su se zaljubili u logoru na Banjici („Večernje novosti”, 19. novembar 2017)
- ↑ 20,0 20,1 Milković 1984: str. 138
- ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 21,5 Milković 1984: str. 139
- ↑ 22,0 22,1 Milković 1984: str. 145
- ↑ Spomenici Narodnooslobodilačke borbe – Wikipedija / Википедија. (n.d.). Preuzeto sa sh.wikipedia.org. Preuzeto iz [2]
- ↑ Milković 1984: str. 145–146
- ↑ Milković 1984: str. 146
| Republike i pokrajine |  | |
|---|---|---|
| Regije |
Banat • Banija • Bačka • Bosanska krajina (Kozara) • Gorski kotar • Dalmacija • Istočna Bosna • Istra • Južna Srbija • Kordun (Petrova gora) • Lika • Sandžak • Slavonija • Srem • Hercegovina • Šumadija | |
| Gradovi | ||
| Ostalo |
AVNOJ • Bolnice • Bombaši • Diverzije • Slobodne teritorije • Jevreji • Žene • Omladina • Narodni heroji • Spomenici • Umjetnost • Partizanske pesme | |
