Kritička teorija

Kritička teorija ima šire i distantno značenje u filozofiji i u istoriji društvenih nauka. Podrazumjeva više generacija njemačkih filozofa i socijalnih teoretičara u zapadnoevropskoj marksističkoj tradiciji, poznatoj pod imenom Frankfurtska škola. Po tim teoretičarima, „kritička“ teorija se razlikuje od „tradicionalne“ teorije u svojoj specifičnoj praktičnoj namjeri: teorija je kritička kada podrazumjeva potragu za ljudskom emancipacijom, „oslobađa ljudska bića od okolnosti koje ih čine robovima“ (Horkhajmer 1982. 244). Pošto te teorije pokušavaju da objasne i transformišu sve okolnosti koje zarobljavaju ljudska bića, razvijeno je više sveobuhvatnih i međusobno distantnih „kritičkih teorija“. U oba slučaja, kritička teorija postavlja deskriptivne i normativne osnove za sociološka istraživanja, smanjujući dominaciju autoriteta i forsirajući slobodu u svim njenim oblicima.

U širem smislu, kritička teorija se sastoji od više različitih formi i skoro istih istorijskih faza koje prelaze preko više generacija, počev od osnivanja Instituta za socijalna istraživanja 1923. godine, pa sve do danas. Njena sličnost sa filozofskim, bliskim oblastima, kao što su etika, politička filozofija i filozofija istorije je više očigledna, pod rasvijetom istorije filozofije društvenih nauka. Kritički teoretičari su imali duže vrijeme za pokušaj podsticanja razlika njihovih ciljeva, metoda, teorija i formi objašnjavanja, od onih standardnih shvatanja u prirodnim i društvenim naukama. Kao alternativu, tvrdili su da je u naslijeđu socijalnih istraživanja bilo više pokušaja kombinovanja i ne polarizacije filozofije i društvenih nauka: objašnjenje i shvatanje, struktura i organizacija, regularnost i normativnost. Zbližavanje, po kritičkim teoretičarima, omogućava njihovom projektu praktičnost u karakterističnom moralnom (prije nego intstrumentalističkom) smislu, ne istražujući načine za postizanje konkretnog cilja, nego tražeći potpunu „ljudsku emancipaciju“ u uslovima dominacije i potčinjenja. Ove normativne zadatke nije moguće sprovesti izvan unutrašnje igre između filozofije i društvenih nauka, i bez uzajamnih interdisciplinarnih empirijskih socioloških istraživanja (Horkhajmer 1993.).