Keltska arheološka nalazišta u Panoniji

Širenje Kelta u Evropi

Keltska arheološka nalazišta u Slavoniji i Sremu su iz perioda Latenske kulture čiji su Kelti nosioci. U drugoj polovini 4. st. pne. počela su kretanja Kelta prema Panoniji iz srednje Evrope, prastarim kopnenim putem preko Ajdovščine i Ljubljanskih vrata dalje prema istoku. Do početka 3. vijeka pne. stanovništvo Panonije gotovo se u potpunosti keltiziralo..

Na području Panonije pronađen je veliki broj latenskih artefakata, ali su oni, s druge strane, rijetki na područjima istočno od Tise i južno od Save. . S obzirom na njihove specifične karakteristilke, nazivaju se noričko-panonskom varijantom keltske kulture. Kelti su se okoristili plodnim zemljištem oko panonskih rijeka, razvili poljoprivredu i keramiku, kao i iskorištavali rudnike u današnjoj Sloveniji. Tako se razvilo novo veliko keltsko područje koje se pružalo od današnjeg Beča do rijeke Tise.

Naselja

Za fazu dolaska Kelta u Panoniju vežu se naselja otvorenog tipa u kojim se najviše stanovalo u poluzemunicama s jednom ili dvije prostorije. One su imale dvoslivne krovove pokrivene slamom ili krovove koje je držao nosaĉ po sredini poluzemunice i uokolo nje. U nekim sluĉajevima krov je položen na kameni zid napravljen uokolo ukopane poluzemunice. U mlađem latenu koriste se nadzemne pravougaone kuće od pletera. Imaju dvoslivne krovove i podove rađene od nabijene gline, a ponekad se unutar kuće nalazilo ognjište.

Utvrđena naselja (oppida) podizana su od kraja 2. stoljeća pne, najvjerojatnije zbog sukoba s Rimljanima. Najbolje istražena utvrđena naselja u Slavoniji su na područja Vinkovaca i Osijeka gdje je otkriveno 20 naselja. Utvrđena su sa više puta nasutim zemljanim bedemima i opkopom uokolo naselja (Dirov brijeg u Vinkovcima, Stari Mikanovci, Gradina u Oroliku i Privlaci u Slavoniji, zatim Čarnok, Turski šanac, Zidovar i Batrovci u Vojvodini), rijetko sa kamenim bedemom od suhozida (Slankamen). Uz utvrđrna naselja su ponegdje postojala i naselja otvorenog tipa.

Proizvodni centri

Za utvrđene centre vezana je snažna i ujednačena proizvodnja različitih dobara kod Kelta. Sve osnovne kategorije materijalne kategorije: keramika, oružje i oruđe, kao i nakit, izrađivani su u serijama i izvajaju se po svom kvalitetu i stilu.

Na Gomolavi kod Hrtkovaca i u naselju Dirov brijeg u Vinkovcima je utvrđena unutrašnja podjela naselja: u sredini su bili objekti kojima je pripisana vojna i administrativna funkcija, oko njih se nalazila stambena zona, a na rubu naselja su bile radionice. U ispitanom dijelu naselja u Gomolovi očuvan je veći broj keramičkih peći. Tu se proizvodila keramika u znatnim serijama, različitih stilova i tipova, sa prevagom sive latenske keramike. Na Gomolovi su radile i metaloprerađivačke radionice, a istovremeno je bila i trgovački centar, sudeći po pronađenom kovanom novcu (drahme iz Apolonije, rimski republikanski denari, srebrenjaci okolnih plemena). Proizvodnja keramike nastavila se i u rimskom vremenu i trajala je do kraja I vijeka.

Keramika

Kelti su sa sobom donijeli lončarsko kolo i time poboljšali kvalitetu keramike i vrijeme izrade. Keramika Skordiska se dijeli na tri glavne grupe:

• Posude fine fakture izrađene su na brzorotirajućem lončarskom kolu koje je novina ovog perioda. Keltski majstori nisu pridavali važnost ukrašavanju keramike, već su se trudili izraditi je što kvalitetnije. Ukrašavanje keramike rađene na lončarskom kolu izvodilo se u najranije vrijeme urezivanjem (koncentriĉni krugovi, linije, polukrugovi) i ţlijebljenjem, zatim se u 2. stoljeću pne. javlja glačanje i grafitiranje koji su u 1. stoljeću pne. postali najčešći ukras.
• Slikana keramika iz 1. stoljeća pne. Najĉešće ima crvenkastu površinu i dobro je peĉena. Posude su najĉešće ukrašene na gornjem dijelu geometrijskim ukrasom bijele ili crvene boje, a slikanje se izvodilo nakon peĉenja.Slikana keramika najzastupljenija je u Podunavlju (Karaburma, Gomolava, Slankamen, Osijek).
• Gruba keramika rađene rukom. Najranija keramika rađena rukom na nalazištima Skordiska pojavljuje se na prijelazu iz ranog u srednji laten. To je potvrđeno pronalaskom takve keramike u naselju Ervenica. Za tu vrstu keramike se smatra kako je daĉkog porijekla (najĉešće se javljaju lonci i šolje). Na naseljima u istoĉnoj Slavoniji i Sremu nisu pronađeni tipiĉni oblici dačke keramike pa se pretpostavlja da je keramika rađena rukom na ovom podruĉju autohtonog porijekla.

Oblici

Zdjele su tipiĉni oblik posude, najĉešće neukrašene. Ako ima ukrasa to su žlijebljene linije te u mlađoj fazi ukrasni motivi izvedeni grafitiranjem (prave linije, spirale, girlande, motiv šahovskog polja). Često su korištene u pogrebnom ritualu. Koniĉnog i bikoničnog su oblika.

Lonci su bikoniĉnog ili trbušastog oblika sa razgrnutim ili kosim obodom . Kao originalni keltski proizvod pojavljuje se grubi situlasti lonac koji u svom sastavu ima dosta grafita, često ukrašen žlijebljenjem ili urezanim ravnim ili polukružnim linijama. Lonci ove faze imaju prstenasta zadebljanja, i rađeni su otiskivanjem.

Pitosi su osim za držanje hrane korišteni kao urne u grobovima. Tamne su ili crvene boje i imaju loptast oblik s ravnim dnom i širokim obodom koji je ponekad žlijebljen.

Oružje

Standardnu keltsku ratničku opremu činili su:, mač i dva koplja (ili koplje i bodež) dopunjeni štitom, ali rjeđe šljemom. Najcjenjenije oružje Skordiska bili su mačevi. Na kraju 4. i u prvoj polovini 3. stoljeća pne, izrađivan je kratki dvosjekli maĉ, dužine oko 60 cm, koji završava oštrim vrhom. Imao je naglašeno rebro na sredini oštrice. Korice su u donjem dijelu ukrašene ovalnim medaljonom od bronzanog, a kasnije od željeznog lima. Prednja strana korica ukrašavana je floralnim i zoomorfnim motivima. Najstariji je pronađen na lokalitetu Zeleno polje kod Osijeka, ukrašen parom zmajeva ili grifona.

U drugoj polovini 3. i u 2. stoljeću pne. javlja se mač dužine oko 80 cm, s koricama ukrašenim iskucanim ili urezanim floralnim i zoomorfnim motivima koji imaju srcoliko proširenje. Na koricama maĉa javlja se i motiv trojnog zavoja. Pojedini primjerci imaju žigove na oštrici sa oznakom radionice. Žigovi su najĉešće polumjeseĉastog oblika ili u obliku stiliziranog prikaza vepra (Gospođinci, Odžak, Obrež, Prhovo. Iz ovog perioda je maĉ iz Kupinova s jabuĉicom maĉa oblikovanom u stilu muške glave.

U 1. stoljeću pne. (kasni laten) maĉevi se još izdužuju te su dugi i više od jednog metra. Ovaj tip mača ima kanale na širokoj oštrici, a vrh je zaobljen.

Koplja ranog latena su kratka te vrlo široka i listolikog oblika. U srednjem latenu vrhovi koplja su izduženi i imaju središnje rebro na listu koji se sužava prema vrhu. U ovom vremenu počinje ukrašavanje kopalja urezivanjem ili iskucavanjem. Kasnolatenska koplja još se više izdužuju i imaju suženi list. Romboidnog su oblika, a neka su ukrašena geometrijskim motivima, najčešće romboidnog oblika.

Kroz cijelo mlađe željezno doba Skordisci koriste i noževe dužine od 25 do 50 cm, ponekad i oko 60 cm. Uglavnom su dio opreme ratniĉkih grobova.

Obrambenu opremu ratnika šine štitovi i šljemovi. Štitovi su bili drveni s metalnim okovima po rubu i metalnim umbom u sredini, sa dekoracijom Ukrašavana su graviranjem, polukružnim rebrima, girlandama zajedno s taĉkicama, a nekad su krilca umba izvedena lepezasto ili izvuĉena u obliku polurozete.

Iako ne spadaju u oružje već u oruđe, makaze su često dio inventara u ratničkim grobovima Kelta. Sekira od gvožđa ne spada u tipično keltsko oružje, ali se ipak ponekad pronađe u grobu kao prilog.

Keltsko oružje smešteno u Arheološkom muzeju u Zagrebu, Sremskoj Mitrovici, Rumi, Osijeku, Varaždinu, Zemunu i Beogradu.

Nekropole

Saznanja o keltskim ratnicima potiču iz nekropola i pojedinačnih grobova, koje se na zapadu Panonije dovode u vezu sa Tauriscima i Bojima, a u središnjem i istočnom delu Balkana sa Skordiscima.

U trenutku dolaska Kelti su koristili inhumaciju za sahranjivanje, a kasnije su od autohtonog stanovništva preuzeli incineraciju, koja je postala glavni naĉin pokapanja pokojnika. Istražene su nekropole: Karaburma kod Beograda, Zeleno polje u Osijeku, Kupinovo, Surčin, Vinkovci, Dalj, Sotin, Požega, Novi Banovci, Ruma, Borkovac, Sremska Mitrovica, Bačko Gradište, Riđica, Vajska, Pećina, Ajmani, Gospođincima, Žablju, Đurđeva i na drugim mjestima.

Uz glavu pokojnika obično su postavljene keramičke posude, dok su se nakit i dijelovi nošnje (fibule, narukvice itd.) nalazili na pokojniku. Kod grobova sa spaljenim pokojnikom ĉest su nalaz ritualno savijeni ili djelomično uništeni maĉevi, ostala oružja i oruđa, ostatci posuda i životinjskih kostiju. Pokojnik se polagao u keramiĉku urnu zajedno s ostatcima spaljenih predmeta. Na prostoru nekropola pronađene su kultne jame. Konjaniĉki grobovi su pronađeni u Odžaku, Zemunu, Karaburmi i Rospi Ćupriji i datirani su u 3. i 2. stoljeće pne.

Literatura

• M. Guštin, D. Božič, L. Bakarić: Kelti i njihovi suvremenici na tlu Jugoslavije. Narodni muzej Ljubljana i Arheološki muzej Zagreb, 1984.
• DIZDAR, M., 2003. – Prilog poznavanju kasnog latena u istoĉnoj Slavoniji, Opuscula Archaeologica 27, Zagreb, 337 – 349.
• TODOROVIĆ, J., 1968. – Kelti u jugoistočnoj Evropi, Disertationes et Monographiae VII, Beograd.
• TODOROVIĆ, J., 1974. – Skordisci, Monumenta Archaeologica 2, Novi Sad – Beograd.