Historija Kosova u 20. i 21. vijeku

Izvor: Wikipedija
(Preusmjereno sa stranice Istorija Kosova u XX veku)
Prijeđi na navigaciju Prijeđi na pretragu
Ovaj članak obrađuje savremeni period. Za celovitu istoriju vidi istorija Kosova.
Deo serijala članaka
Historija Kosova

Hrišćanstvo

Rana istorija
Dardanija · Rimsko carstvo

Srednji vek
Vizantijsko carstvo
Bugarsko carstvo
Srednjovekovna Srbija
Kosovska bitka

Otomanski period
Rumelijski ejalet
Kosovski vilajet
Prizrenska liga

Dvadeseti vek
Prvi balkanski rat
Kraljevina Srbija
Kraljevina Jugoslavija
AP Kosovo i Metohija
SAP Kosovo
AP Kosovo i Metohija

Savremeni period
Kosovski rat
Administracija UN
Proglašenje nezavisnosti

pogledaj • razgovor • uredi

Savremena istorija Kosova obuhvata period istorije Kosova od početka XX veka do današnjih dana. Velikim delom ovog razdoblja, teritorija Kosovo je bila predmetom sukoba Srba i Albanaca.

U toku XX veka, Kosovo je više puta menjalo gospodara i nalazilo se u sastavu mnogih država, uključujući Otomansko carstvo, Srbiju, Albaniju i Jugoslaviju. Danas je Kosovo sporna teritorija, koju Srbija smatra svojom autonomnom pokrajinom, a s druge strane delimično priznata je kao nezavisna država.

Kosovski vilajet[uredi | uredi kod]

Glavni članak: Kosovski vilajet
Kosovski vilajet 1881-1912.

Kosovski vilajet je bila provincija Otomanskog carstva, čija je teritorija bila znatno veća od teritorije današnjeg Kosova. Obuhvatao je čitavo Kosovo i Sandžak (jugozapadni deo Srbije i severoistočni deo Crne Gore), severozapadni deo Makedonije i severni deo Albanije. Sedište Kosovskog vilajeta bilo je u Skoplju.

Nakon Berlinskog kongresa 1878, granice kosovskog vilajeta su znatno sužene, i delovi Kosovskog vilajeta su pripojeni susednim vilajetima. Od 1878. do 1908. godine Austro-Ugarska drži Novopazarski sandžak, koji je tada bio deo Kosovskog vilajeta.

Albanski narodni preporod[uredi | uredi kod]

Glavni članak: Albanski narodni preporod

Krajem XIX i početkom XX veka, Kosovski vilajet je bio središte albanskog narodnog preporoda. Prvih godina 20. veka umnožavaju se pobune Albanaca, u cilju sticanja kulturne i političke autonomije. Od godine 1905. do 1912. Albanci dižu niz ustanaka. U julu 1908. u Ferizovićima (danas Uroševac) se okuplja 20.000 ljudi, i pokušava se izvesti oslobođenje od Turaka. Međutim u to vreme dolazi do Mladoturske revolucije, ostvarene uz značajnu podršku albanskog stanovništva Kosovskog i Bitoljskog vilajeta. Revolucija je isprva pružila velike nade Albancima, međutim, kada su se učvrstili na vlasti, mladoturci nisu ispunili obećanja u pogledu autonomije Albanije, već su tražili strogi centralizam, uvodeći turski kao jedini jezik administracije i zabranjujući albanske klubove širom zemlje.

Ovo je vodilu erupciji nezadovoljstva i oružanoj pobuni na Kosovu juna 1909. Do prvih oružanih sukoba sa novom turskom upravom došlo je u okolini Đakovice. Do ustanka širih razmera dolazi u kosovskom vilajetu u proleće 1910.[1] Videvši da se ustanak razvija, mladoturske vlasti su poslale kaznenu ekspediciju iz Skoplja predvođenu Šefćet Torgut-pašom. Do bitke dolazi kod Kačanika od 11. maja do 13. maja 1910. i Turci odnose pobedu uz oko 600 poginulih.[2] Albanska pobuna je ugušena u krvi, a turske trupe nisu štedeli ni žene, decu i starce.[1] Međutim, već početkom 1911. dolazi do oružanog ustanka na Kosovu i u severnoj Albaniji. Osnovni zahtev ustanika je bio potpuno priznanje postojanja albanske nacije, pa u skladu s tim - autonomija, ekonomska, administrativna, kulturna i vojna.[3] Ustanak se završio neuspehom avgusta 1911.

Veliki albanski ustanak[uredi | uredi kod]

Glavni članak: Albanski ustanak 1912.
Etnički sastav Kosova 1911.

Početkom 1912. dolazi do velikog albanskog ustanka pod vođstvom Opšteg ustaničkog komiteta, na području Drenice, Peći, Đakovice, i severne Albanije. Vođe ustanika su bili Isa Boljetinac, Hasan Priština, Bajram Curi i drugi. Na zboru ustaničkih prvaka u Juniku su formulisani zahtevi za autonomijom Albanije, povlačenjem turskih činovnika i uvođenjem albanskog jezika kao službenog.[2] Albanski ustanici su ubrzo zauzeli mnoge kosovske gradove, uključujući Đakovicu, Mitrovicu, Vučitrn i Prištinu.[2] Do polovine avgusta 1912, ustanici su uspeli da ovladaju čitavim kosovskim vilajetom držeći u svojim rukama i Novi Pazar, Sjenicu, Skoplje i druge gradove. Usled uspeha albanske pobune, mladoturska vlada podnosi ostavku.[4] Turci u početku odbijaju albanske zahteve za autonomijom, ali nakon što su albanski ustanici stigli do Soluna, Porta je bila prinuđena da prihvati sve njihove zahteve.[2] Otomanska vlast je 18. avgusta 1912. godine priznala albansku autonomiju. Portinim odlukama su praktično udareni pravni temelji autonomne Albanije koja bi obuhvatila četiri vilajeta (kosovski, skadarski, janjinski i manastirski).[1]

Međutim, stvaranje autonomne Albanije je direktno ugrožavalo interese susednih hrišćanskih država, koje su pretendovale na te oblasti.[4] Priznavanje albanske autonomije je ubrzo izazvalo vojnu akciju balkanske alijanse protiv Turske.[5] Srbija je planu "Velike Albanije" suprotstavila sopstveni plan podele Evropske Turske između balkanskih država.[4] Nakon što su četiri balkanske zemlje sklopile savez i započele pripreme za rat sa Turskom, Srbija je kontaktirala ustaničke vođe kosovskih albanaca sa namerom da ih privuče na svoju stranu ili bar ubedi da u predstojećim sukobima ostanu netralni.[2] Međutim Albanci su to odbili, smatrajući da će u toku ratnih operacija biti ugrožene teritorije koje oni su smatrali svojim.[2] Nakon toga, Albanci su organizovali dobrovoljačke odrede koji su se suprotstavili srpskim i crnogorskim trupama prilikom njihovog prodora kroz Kosovski vilajet.[2]

Kosovo u balkanskih ratovima[uredi | uredi kod]

Glavni članci: Balkanski ratovi i Zločini nad Albancima u Balkanskim ratovima
„Srbija je zadobila Kosovo, ali je i dobila mlinski kamen na vratu svog razvitka.”[6]

Lav Trocki

U prvom balkanskom ratu Kosovski vilajet je podeljen između Srbije, Crne Gore, Bugarske i Albanije. Veliki deo oblasti Kosova je pripao Srbiji, što srpska istoriografija naziva oslobođenjem[7][8], a albanska okupacijom.[9]

Povlačenje albanskih dobrovoljaca sa Kosova 1912.

Savezničke balkanske države napale su Otomansko carstvo oktobra 1912. godine u cilju podele njegovih balkanskih poseda, što je uključivalo i oblasti kosovskog vilajeta. Albanci su se protivili zauzimanju njihovih naselja i organizovali su dobrovoljačke jedinice koje su pružale jak otpor napredovanju srpskih trupa.[5] Gerilski otpor je pružan prilikom posedanja i prolaska srpske vojske kroz Prištinu, Ferizović i selo Crnoljeva na Zborce Hanu, gde je došlo do jačeg sukoba.[7] Kod Podujeva se petnaest hiljada dobrovoljaca pod komandom Ise Boljetinca suprotstavilo Trećoj srpskoj armiji koja je nastupala prema Prizrenu.[2] Posle pobede nad Albancima, Srbi su ušli u Prizren i nastavili nastupanje ka Jadranskom moru.[2] Srpski štab je izdao naredbu da svako albansko naselje iz kojeg se pripuca bude uništeno.[10]

Prilikom zaposedanja albanskih naselja, srpske trupe su počinile brojne ratne zločine etničkog čišćenja o kojima je izveštavala evropska, američka i srpska opoziciona štampa. Naročito teško je stradalo civilno stanovništvo Prištine, Ferizovića (kasnije preimenovanom u Uroševac), Đakovice, Prizrena i drugih gradova Kosovskog vilajeta.[11][12] Cilj ovih zločina nad Albancima je bio da se srpski zahtevi za teritorijalnim proširenjima potpomognu "etničkim čišćenjem" i statističkom manipulacijom pre konferencije velikih sila koja bi utvrdila nove granice.[5][13] Nakon ovoga, Dimitrije Tucović je opominjao srpsku javnost da je "izvršen pokušaj ubistva s predumišljajem nad celom jednom nacijom", što je "zločinačko delo" za koje se "mora ispaštati".[14]

Kosovo u Kraljevini Jugoslaviji[uredi | uredi kod]

U međuratnom periodu (1918-1941), koji je trajao 23 godine, na Kosovu je skoro osamnaest godina bila uspostavljena vojna uprava.[15]

Kolonizacija Kosova[uredi | uredi kod]

Glavni članci: Srbizacija i Kolonizacija Kosova

Po završetku prvog svetskog rata, Kosovo je pripalo novoosnovanoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Kosovski Albanci su bili suočeni sa politikom prisilne srbizacije, koja se ogledala u zabrani korišćenja albanskog jezika, pokrštavanju, kolonizaciji i etničkom čišćenju.[16][17] Vlasti su mislile da će asimilovati albansku decu i omladinu tako što će im dozvoliti školovanje isključivo na srpskom jeziku.[18] Takođe, neka većinski albanska naselja su bila preimenovana novim srpskim nazivima (npr. Ferizović u Uroševac).[19]

Srbizacija Kosova je sprovođena nakon priključenja Kraljevini Srbiji.
Srbizacija Kosova je sprovođena nakon priključenja Kraljevini Srbiji.

Između dva svetska rata, beogradska vlada je sprovodila opsežan program kolonizacije Kosova, u cilju izmene demografske slike Kosova u korist Srba.[1] Kolonizacija Kosova je imala naglašeno nacionalnu notu i njome je „anacionalni elemenat” trebalo zameniti „zdravim nacionalnim elementom”.[20][21] Prednost pri naseljavanju je davana posebno bivšim vojnicima ili pripadnicima četničkih odreda.[22] Između 1912 i 1941. godine, na Kosovo je naseljeno između 60.000[23] i 65.000[24] kolonista. Preko 90% ukupnog broja kolonista su činili Srbi sa raznih krajeva Jugoslavije (uključujući i Crnogorce).[25] Srbizacija Kosova se nastavila sve do 1941. godine i na taj način su stvorene mnoge srpske enklave na Kosovu i Metohiji[26], između ostalih: Kosovo Polje, Obilić, Hercegovo, Orlović, Devet Jugovića, Lazarevo, Gornji Svračak, Donji Svračak, Jezero, Lug, Novo Rujce, Staro Gracko i dr.[25]

Paralelno sa srpskom kolonizacijom, tekao je proces prisilnog iseljavanja Albanaca sa Kosova.[27] Kolonisti su u često dobijali zemlju koja je oduzimana od vlasnika sa regularnim papirima.[28] Veliki broj kolonista je useljen u kuće Albanaca koji su prinudno iseljeni.[29] Oduzimanje zemlje od Albanaca dovodi do pobuna čitavih sela, pa čak i intervencije vojske.

Albanski oružani otpor[uredi | uredi kod]

Glavni članci: Kosovski komitet i Kačaci
Azem Galica i Šota Galica, vođe kačaka iz Drenice.

Tokom čitavog perioda kolonizacije, beogradska vlast se morala nositi sa oružanim otporom albanskih pobunjenika, kačaka, koji su se borili protiv uspostavljanja srpske vlasti na teritorijama pretežno naseljenim Albancima.[30] Na kačake su velikog uticaja imale ideje Kosovskog komiteta, koji se borio za izdvajanje teritorija naseljenih Albancima (Kosova, Metohije, zapadne Makedonije i delova Sandžaka) iz novoformirane Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i za njihovo pripajanje Albaniji.[31]. U Kraljevini SHS kačački pokret je bujao u periodu 1918–1924. godine. Tada se po planinama bilo odmetnulo oko 10 hiljada Albanaca. Njih je bilo svuda po šumama, i nekoliko godina su imali stvarnu vlast po selima.[32] Najčuveniji kačaci na Kosovu bili su Azem Bejta i njegova žena Šota Galica, iz okoline Drenice, koji su za albansko stanovništvo Kosova postali heroji u borbi protiv državnog terora.[32]

Vlast je protiv kačaka provodila najstrože mere: imanja odmetnika su oduzimana i deljena srpskim kolonistima ili ponekad spaljivana, njihove porodice su internirane u posebne logore, kažnjavana su čitava sela ako su pomagala kačake ili čak samo ako se na njihovom području vodila borba s kačacima. Sela iz kojih je pružan otpor osvajana su združenim dejstvom vojske i žandarmerije, uz razorna artiljerijska dejstva.[33] Krajem septembra 1924. godine gerilski pokret kačaka je krvavo ugušen - vojska je razbila većinu kačačkih odreda i likvidirala njihove vođe.[34]

Komunistička partija Jugoslavije je tada izjavljivala "solidarnost revolucionarnih radnika i seljaka ostalih nacija Jugoslavije, a pre svega Srbije, s albanskim nacionalno-revolucionarnim pokretom u licu Kosovskog komiteta" i pozivala radničku klasu da "svestrano pomažu borbu raskomadanog i ugnjetenog albanskog naroda za nezavisnu i ujedinjenu Albaniju".[35]

Kosovo u drugom svetskom ratu[uredi | uredi kod]

Glavni članci: Kosovo i Metohija u Narodnooslobodilačkoj borbi i Bujanska konferencija
Kosovo u Drugom svetskom ratu
Fadil Hodža, komandant kosovskih partizana.

Između 1941. i 1945. godine, za vreme okupacije Sila osovine, Kraljevina Italija je anektirala najveći deo Kosova i priključila marionetskoj Kraljevini Albaniji, pod italijanskim protektoratom (vidi: Velika Albanija). Manje delove Kosova zauzimaju Nemci i Bugari.[36] Italijani se prikazuju kao oslobodioci Albanaca, uvode albanski jezik u upravi i školstvu, i dozvoljavaju upotrebu albanske zastave.[36] Od Albanaca su formirali jedinice pomoćne policije, bataljon fašističke milicije i razne dobrovoljačke kvislinške formacije. Zbog terora okupatora i albanskih kvislinških odreda, veliki broj Srba i Crnogoraca se iseljava sa Kosova. Brojni srpski i crnogorski kolonisti su proterani nazad u Crnu Goru i Srbiju, a mnogi su ubijeni.[37]

U oktobru 1941. je osnovan Metohijski narodno-oslobodilački partizanski odred, sastavljen uglavnom od Srba i Crnogoraca.[1] Albancu u početku nisu prilazili partizanima jer nisu želeli obnovu Jugoslavije u kojoj su bili diskriminisani. U jesen 1942. je formiran Glavni štab za Kosmet i prvi albanski odred "Zejnel Ajdini". Šarplaninski narodnooslobodilački partizanski odred je u početkom 1943. ujedinio delove reorganizovanih albanskih odreda "Zejnel Ajdini" i "Emin Duraku", i srpskih i crnogorskih partizanskih četa, te je u to vreme imao oko 220 boraca.[1] Od aprila 1943. na Šar-planini boravi delegat Vrhovnog štaba i CK KPJ Svetozar Vukmanović Tempo, čime je učinjen napredak u organizovanju oružane borbe protiv okupatora.[1] Istog meseca, aprila 1943. ginu Boro Vukmirović i Ramiz Sadik, članovi CK KP. Uprkos svim naporima, do konačnog oslobođenja Jugoslavije, na Kosovu i Metohiji nije bilo slobodne teritorije i partizani deluju u vrlo teškim uslovima.[38] Takođe, tokom Drugog svetskog rata na teritoriji Kosova delovale su i četničke jedinice Koste Milovanovića Pećanca, koje su počinile brojne zločine nad stanovnicima albanskih sela na granici Kosova i Sandžaka.[39][40][41]

Narodni heroji Boro Vukmirović i Ramiz Sadiku.

Nakon kapitulacije Italije 1943. godine, Nemci okupiraju Albaniju i Kosovo. Nemci formiraju kvislinške organizacije Drugu prizrensku ligu 16. septembra 1943. i Kosovski puk (Regjiment Kosova) krajem 1943. godine. Januara 1944. je održana Bujanska konferencija, na kojoj je Narodnooslobodilački odbor Kosova doneo odluku o priključenju Kosova Albaniji. Nemci i balisti sredinom februara 1944. godine počinju napad na partizanske jedinice na Kosovu i uspevaju skoro da unište Glavni štab NOV za Kosovo. Tek sredinom 1944. dolazi do masovnijeg razvoja ustanka i od juna se formira ukupno oko 7 brigada NOV, pod imenom kosovsko-metohijske brigade. U oktobru 1944. počelo je povlačenje nemačke vojske (grupa armija E) iz Grčke preko Kosova, i počela je kosovska operacija, kojom je trebalo uništiti glavninu nemačkih snaga. U tome se nije uspelo, ali područje zauzimaju jugoslovenski partizani posle povlačenja Nemaca u novembru 1944.[38]

Odluka kosovskih partizana o priključenju Kosova Albaniji nije sprovedena zbog velikog uticaja Srba i Crnogoraca u jugoslovenskom komunističkom vrhu.[42] U decembru 1944. u većem delu Kosova dolazi do masovne pobune Albanaca, koji nisu želeli da ponovo potpadnu pod jugoslovensku vlast. Glavno žarište toga ustanka bilo je u Drenici.[1] Vrhovni štab NOV i POJ šalje oko 30.000 vojnika JNA radi gušenja ustanka. Najteže borbe su vođene u Drenici, a zatim u Uroševcu, Gnjilanu i Kosovskoj Mitrovici. U toku borbi dolazilo je do odmazdi nad stanovništvom koje je podržavalo ustanak. 8. februara 1945. godine je zavedena Vojna uprava na Kosovu i Metohiji.[1] Ovim merama je tek u martu 1945. slomljen glavni otpor kosovskih Albanaca.[38] U slamanju kosovskog otpora su učestvovale i dve brigade Narodno-oslobodilačke vojske Albanije. Prema posleratnom sporazumu Broz-Hodža, Albanija je zajedno sa Kosovom trebalo da bude sedma republika Jugoslavije, a planirano je i da obe zemlje postanu članice Balkanske federativne republike. Međutim, ovi planovi su propali nakon rezolucije Informbiroa.[43]

Kosovo u SFR Jugoslaviji[uredi | uredi kod]

Glavni članak: Socijalistička Autonomna Pokrajina Kosovo

Posleratni period[uredi | uredi kod]

Socijalistička Autonomna Pokrajina Kosovo u SFRJ

Nakon poraza sila osovine i uspostavljanja kontrole NOVJ nad Kosovom, dolazi do stihijskog povratka proteranih kolonista i sporadičnih odmazdi (vidi: Masakr u Baru). Usled toga, nove vlasti Demokratske Federativne Jugoslavije su 6. marta 1945. godine donele odluku o privremenoj zabrani povratka kolonistima, koja je bila na snazi do donošenja Zakona o reviziji kolonističkih odnosa početkom avgusta 1945.

9. jula 1945. oblasna narodna skupština Kosova i Metohije je donela odluku o proglašenju Autonomne Kosovsko-Metohijske Oblasti (AKMO), izjavljujući da ne priznaje komadanje svoje oblasti, niti raskomadanje Jugoslavije, i da stanovništvo želi da ova oblast bude priključena "federalnoj Srbiji" kao njen sastavni deo.[44] To je učinjeno na Trećem zasedanju AVNOJ-a, 7. avgusta 1945. godine, kada je Kosmet kao autonomna jedinica priključen Narodnoj Republici Srbiji.[45] Kosovska autonomija nije bila kreacija Narodne Republike Srbije i njenog ustavnog prava, već je od samog početka predstavljala kategoriju opšteg ustavnog prava Jugoslavije, koju predviđa i garantuje savezni ustav.[46] Između kosovsko-metohijske autonomije i Srbije nije bilo hijerarhijskih prava niti dvostruke odgovornosti: svi kosovski organi vlasti izvršavali su samostalno svoja prava i odgovarali za svoj rad jedino biračima, odnosno Pokrajinskoj skupštini i Oblasnom odboru.[1][47]

Između 1945. i 1952. godine na teritoriji Kosova i Metohije delovale su grupe razbijenih balista, koje nisu priznavale odluku o priključenju Kosova NR Srbiji. Kosovsko-metohijska oblast je dobrim delom bila pod kontrolom albanske nacionalističke organizacije "Bali Kombetar": čitava oblast je bila pokrivena mrežom revolucionarnih komiteta, koje je objedinjavao centralni komitet u Prizrenu.[1] U borbi sa njima učestvovale su jedinice OZNA-e i UDBA-e koje su najčešće u pojedinačnim okršajima razbile ostatke balista dok je određeni broj pobegao u inostranstvo. U Americi je 1946. osnovana Treća prizrenska liga. Položaj Albanaca u novoj Jugoslaviji je pogoršan nakon rezolucije infmormbiroa 1948. godine, kada su mnogi albanski intelektualci zatvarani i likvidirani pod optužbom da su špijuni Enver Hodžine Albanije.[48]

Služba državne bezbednosti na čelu sa Aleksandrom Rankovićem je tokom 1955. i 1956. na Kosovu sprovodila akciju nasilnog oduzimanja oružja i sistematskog pretresanja kuća oštrinom koja je prelazila svaku meru i pretvarala se u teror nad stanovništvom.[1] Pod izgovorom traženja oružja, organi državne bezbednosti su mučili oko 30.000 Albanaca, od čega je oko 100 osoba umrlo usled torture.[49] Nakon smene Aleksandra Rankovića 1966. godine, otkriven je niz represivnih mera koje su organi bezbednosti sprovodili na Kosovu.[50]

Razvoj autonomije[uredi | uredi kod]

Narodna biblioteka u Prištini.

Autonomna Kosovsko-Metohijska Oblast je 1959. dobila svoje konačne granice proširenjem opštine Leposavić delovima opštine Raška (tada u sastavu u NR Srbije, a ranije u sastavu Kosovskog vilajeta). Aprila 1963. godine autonomna oblast je uzdignuta na nivo pokrajine, postavši Autonomna Pokrajina Kosovo i Metohija. 1966. ustavnim amandmanima je pokrajinama priznat status "konstitutivnog elementa federacije", čime je Kosovo steklo elemente originerne, izvorne i suverene državnosti.[1]

Iako su Albanci činili većinsko stanovništvo pokrajine, Srbi i Crnogorci su držali nesrazmerno velik broj državnih i partijskih funkcija, uključujući i kontrolu nad lokalnom policijom i snagama bezbednosti.[51] 1968. je došlo do masovnih demonstracija na Kosovu, čiju su osnovu činili studenti Prištinskog univerziteta, pre svega sa Filozofskog fakulteta. Tek nakon velikih demonstracija 1968. godine, Albanci na Kosovu su dobili veću autonomiju, uključujući i pravo na školovanje na sopstvenom jeziku.[51]

Novembra 1968. godine ime pokrajine je promenjeno u Socijalistička Autonomna Pokrajina Kosovo, čime je Metohija uklonjena iz naziva. Prema ustavu Srbije iz 1974. godine, Kosovo je imalo de facto status federalne jedinice SFRJ, iako je de jure i dalje bilo u sastavu Srbije.

Nakon proširenja albanske autonomije, dolazi do smene mnogih Srba i Crnogoraca u političkim telima, upravi i radnim organizacijama.[1] Primenom principa etničke reprezentacije, prema kojem je procenat zaposlenih pripadnika neke nacije morao biti u skladu sa brojnošću te nacije u ukupnoj populaciji, mnogi Srbi i Crnogorci gube zaposlenje.[8] Usled gubitka posla, i pritiska sredine, iseljavanje Srba i Crnogoraca počinje da poprima masovne razmere. Tokom 1970-ih godina, oko 57.000 Srba je iselilo sa Kosova.[52]

Zahtevi za republikom[uredi | uredi kod]

Glavni članak: Demonstracije na Kosovu 1981.

Mirno iskazivane zahteve kosovskih Albanaca komunističke vlasti su više decenija potirale zastrašivanjem, batinanjem i višegodišnjim zatvorskim kaznama za demonstrante.[42] Albanci su tražili da jugoslovenske vlasti prestanu da ih tretiraju kao nacionalnu manjinu (odnosno narodnost) i da ih priznaju kao narod. Najpoznatiji zagovornik kosovarskih prava, pisac Adem Demaći, je zbog svojih verbalnih delikata proveo ukupno 28 godina u zatvoru.[42]

Kosovski Albanci, koji su činili apsolutnu većinu stanovništva Kosova (77.4%)[53], su u proleće 1981. godina započeli mirne studentske proteste tražeći da Kosovo postane sedma republika u okviru jugoslovenske federacije. Kosovski demonstranti su nosili Titove slike i uzvikivali slogan “Kosovo – republika”, tražeći ravnopravni položaj unutar Jugoslavije sa svim ostalim slovenskim narodima koji su imali svoje republike.[42] Neki albanski predstavnici su takođe tražili da u novoj republici budu ujedinjeni svi Albanci Jugoslavije, tako što će Kosovu biti vraćene oblasti nekadašnjeg Kosovskog vilajeta naseljene Albancima, a podeljene između Srbije, Makedonije i Crne Gore.[1]

Tenkovi JNA na Kosovu 1981.

Jugoslovenska vlast je na zahteve albanskih studenata odgovorila slanjem JNA, što je predstavljalo prvu masovnu upotrebu vojske protiv demonstranata u istoriji SFRJ.[42] U neredima koji su usledili, ubijeno je, prema nekim podacima, više desetina lica, uglavnom albanskih đaka i studenata, što je tadašnji režim prikrio od javnosti.[42] Prema zvaninoj verziji, poginulo je 11 osoba, dok ih je uhapšeno 4200.

Nakon krvavog gušenja albanskih protesta, nastali su mnogi problemi, pogoršani su međuetnički odnosi na Kosovu i došlo je do mržnje prema JNA.[54] Zavedena je neka vrsta vojne uprave nad Kosovom, a armija od tada ima ključnu političku ulogu.[55] Na Kosovu je nastala čistka, počevši od Univerziteta.[55] Narednih godina kosovski Albanci su bili izloženi represiji i masovnim hapšenjima.[55] Milicija je upadala u njihove kuće tražeći oružje, hapsila ih bez naloga i često mimoilazila legalnu proceduru. Od 1981. do 1988. godine kroz policijsku i sudsku obradu prošlo oko 600.000 ljudi, što je više od trećine stanovništva Kosova.[55] Od toga je 22 hiljade osuđeno na dugogodišnje zatvorske kazne, a većina njih zbog verbalnog delikta, odnosno uzvikivanja parola kao što je “Kosovo Republika”.[55] Veliki broj mladih ljudi, uglavnom studentske populacije, tih godina su napustili Kosovo i otišli u zapadnu Evropu.[55]

Ukidanje autonomije[uredi | uredi kod]

Glavni članci: Niko ne sme da vas bije! i Antibirokratska revolucija

Nakon kosovskih demonstracija, u Srbiji započinje medijska propaganda o genocidu nad Srbima na Kosovu.[55] Sredinom 1980-ih, govor mržnje u srpski medijima se koncentriše na Albance.[56] 1986. godine je objavljen uticajni Memorandum SANU, koji demonstracije Albanaca naziva „neofašističkom agresijom“[57] i navodi da se na Kosovu i Metohiji sprovodi „fizički, politički, pravni i kulturni genocid nad srpskim stanovništvom“.[58] Memorandum je nekoliko godina kasnije komisija Ujedinjenih nacija ocenila „sredstvom širenja anti-albanskih osećanja“.[51]

Slobodan Milošević govori na Gazimestanu.

Nakon što je predsednik Centralnog komiteta Saveza komunista Srbije Slobodan Milošević masovnim protestima srušio pokrajinske vlasti Vojvodine i republičke vlasti Crne Gore, na njihovo mesto postavivši svoje pristalice, započeo je pritiske na rukovodstvo Kosova.[59] Početkom 1989. godine najavljeni amandmani srpskog ustava izazvali su generalni štrajk albanskih rudara u rudniku Stari Trg kod Prištine. Milošević je lično otišao na Kosovo ali nije uspeo da ubedi Albance da prekinu generalni štrajk. 27. februara, Slovenački državni vrh, na čelu sa Milanom Kučanom, dao je podršku kosovskim rudarima u štrajku. Sutradan, 28. februara, u Beogradu je pred saveznom skupštinom demonstriralo par stotina hiljada ljudi, tražeći hitno rešavanje situacije na Kosovu.[59] Istog dana, 28. februara, Predsedništvo SFRJ je odobrilo upotrebu vojske i zavelo vanredno stanje na Kosovu. Tokom vanrednog stanja specijalne jedinice srpske policije upale su u rudarska okna i ugušile štrajk albanskih rudara. Pohapšeno je na stotine osoba, a kosovsko rukovodstvo je smenjeno. 23. marta 1989. godine kosovski parlament u atmosferi opsadnog stanja usvaja ustavne amandmane kojima gubi svoju izvornu autonomiju i ponovo dobija reč Metohija u nazivu. Specijalne jedinice srpske policije su 28. marta 1989. godine otvorile vatru na albanske demonstrante, ubivši pri tom dvadeset četiri osobe.[60]

Na pravoslavni verski praznik Vidovdan 28. juna 1989. godine, prilikom proslave 600-te godišnjice srednjevekovne Kosovske bitke sa Turcima, Milošević je u "euforičnoj atmosferi prepunoj simbolizma[61]" održao svoj čuveni govor na Gazimestanu. Pred okupljenom masom naroda, Milošević je poručio da su se tek sada, nakon 600 godina, „srpskom narodu otvorile oči“, da „Srbi nikada nisu osvajali niti ekploatisali druge“ i tome slično. Govor je završio pokličem:

Šest vekova kasnije, danas, opet smo u bitkama. One nisu oružane, mada i takve još nisu isključene.

– Slobodan Milošević na Gazimestanu

Proglašenje republike[uredi | uredi kod]

Kao odgovor na protivustavno ukidanje autonomije, kosovski parlament 2. jula 1990. donosi Ustavnu deklaraciju, kojom se Kosovo proglašava republikom, ravnopravnom ostalim jugoslovenskim republikama. Srbija na to reaguje tako što 5. jula raspušta kosovski parlament i smenjuje urednike glavnih albanskih medija na Kosovu[62]. Nakon ovoga su kosovski Albanci započeli da izgradnjom paralelnih institucija. 7. septembra poslanici raspuštene Skupštine su se tajno sastali i usvojili novi ustav Republike Kosovo. Izabrana je vlada u senci i skupština.[60]

Septembra 1991. godine, kosovski Albanci su održali nezvanični referendum o nezavisnosti. Na osnovu septembarskog referenduma, tzv. Republika Kosova je samoproglašena nezavisnom od Jugoslavije. Međutim, samo je vlada Albanije, tada još uvek vođena komunističkom partijom, priznala nezavisnost, ali je nakon smene vlasti i ona uskratila podršku.[60]

Kosovo u SR Jugoslaviji[uredi | uredi kod]

Glavni članci: Autonomna pokrajina Kosovo i Metohija (1990–1999) i Republika Kosova (1990-2000)

Tokom čitavog perioda 1990-ih, na Kosovu su delovale paralalno institucije Republike Srbije pod nazivom Autonomna pokrajina Kosovo i Metohija i institucije kosovskih Albanaca pod nazivom Republika Kosova.

U periodu 1990-ih, Kosovo je postalo policijska država pod upravom Beograda.[60] Nakon što su beogradskih vlasti preuzele pokrajinske institucije, na stotine hiljada kosovskih Albanaca je otpušteno iz državnih institucija i društvenih firmi.[60] Srpske snage bezbednosti neprekidno su kršile ljudska prava. Policijsko nasilje, proizvoljna hapšenja i mučenja su bili uobičajena pojava.[60]

Nenasilni otpor[uredi | uredi kod]

Ibrahim Rugova, vođa nenasilnog otpora Albanaca.

Početkom 1990-ih, dok je rat besneo u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, većinsko albansko stanovništo pokrajine je upražnjavalo pasivni otpor, odbijajući učešće u političkim strukturama Srbije, ne izlazeći na izbore i bojkotujući popis stanovništva. Nakon što su preuzele pokrajinske institucije, srpske vlasti su pozatvarale većinu škola na albanskom jeziku i prestale su da isplaćuju plate albanskim srednjoškolskim profesorima.[60] Kosovski Albanci su započeli nenasilnu izgradnju sopstvenih paralelnih institucija, kao što su školstvo, zdravstvo i poreski sistem.[63] Organizovan je paralelni sistem privatnih škola na osnovu donacija i poreza.[60] Albanski đaci i studenti su pohađali časove u privatnim kućama, praznim firmama i napuštenim školskim zgradama.[60]

Miloševićeva vlast nije dopuštala razvoj paralelnih institucija na Kosovu, i srpska policija je neprestano upadala u obrazovne i druge ustanove kosovskih Albanaca.[64] Pripadnici snaga bezbednosti su rutinski maltretirali, privodili i tukli nastavnike, studente i upravnike albanskih škola.[60] Ovaj period Albanci smatraju periodom "divljeg, totalitarnog, vojno-policijskog režima", pod kojim je albanska populacija teško patila.[65]

Vođa kosovskih Albanaca Ibrahim Rugova je tokom 1990-ih bio poznat po zagovaranju mirnog otpora režimu Slobodana Miloševića, zbog čega je nazvan „balkanskim Gandijem“.[66][67] Tokom jugoslovenskih ratova, Rugovin Demokratski savez Kosova je odbio ponude hrvatskog i bosanskog rukovodstva da otvori još jedan vojni front protiv Srbije.[60] U prvoj polovini 1990-ih Rugovina strategija nenasilnog otpora je imala široku podršku albanskog stanovništva. Međutim, Zapad nije podržao nenasilan pokret kosovskih Albanaca, nastojeći da tokom ratova u Bosni i Hrvatskoj drži Kosovo podalje od novinskih naslova.[60] Nakon okončanja ratova u Hrvatskoj i Bosni 1995. njihovom punom nezavisnošću, nenasilna strategija počinje da se dovodi u pitanje, a među Albancima je sve veći broj onih koji zagovaraju oružani otpor.[68]

Tokom 1996. godine, Miloševićeve vlasti su na Kosovu naselile oko 16.000 srpskih izbeglica iz Bosne i Hrvatske, neki od njih protiv svoje volje.[60]

Oružani sukobi[uredi | uredi kod]

Glavni članci: Oslobodilačka vojska Kosova, Operacija Potkovica, Kosovski rat, i Ratni zločini u Kosovskom ratu
Napad na Prekaz marta 1998. predstavlja jedan od uvoda u ratni konflikt.

1996. godine, do tada nepoznata Oslobodilačka vojska Kosova je započela terorističke napade na nosioce srpskih vlasti na Kosovu i njihove saradnike u albanskoj sredini.[69] Napadi na srpsku policiju i civile su nastavljeni i naredne 1997. godine.[60][70] U svojim saopštenjima, OVK je kritikovala “pasivan” pristup rukovodstva kosovskih Albanaca, obećavajući da će nastaviti s napadima do oslobođenja Kosova od srpske vladavine.[60] Krajem 1997. godine, kosovski Albanci su oblast Drenice prozvali “oslobođenom teritorijom” zbog jakog prisustva snaga OVK-a.[60]

Tokom 1998. OVK se omasovljuje i započinje gerilske borbe sa srpskim snagama bezbednosti. U oblastima gde su se dešavali napadi OVK-a srpska policija i specijalne snage bezbednosti su se neselektivno svetile kosovskim Albancima, proizvoljnim i bezobzirnim akcijama.[60] Od marta 1998. srpske snage započinju artiljerijska dejstva protiv pojedinih albanskih sela.[70] Broj izbeglica i civilnih žrtava raste.[70] Borbe između specijalnih jedinica MUP Srbije i OVK, koja je držala kontrolu nad znatnim delom Kosova, sredinom 1998. prerastaju u Kosovski rat. Od avgusta 1998. srpske policijske snage započinju široku ofanzivu protiv OVK u kojoj je učestvovalo oko 20.000 policajaca. Tokom ovih oružanih sukoba Vojska Jugoslavije i MUP Srbije su koristili "prekomernu i nasumičnu silu", što je rezultiralo oštećenjima imovine, raseljavanjem stanovništva i smrću civila.[71] Ono što je započelo kao operacija protiv OVK pretvorilo se u program sistematskog etničkog čišćenja srpske pokrajine od njenih albanskih stanovnika.[72] Masakr u Račku, eskalacija nasilja nad civilima i operacija etničkog čišćenja koju su sprovodile srpske snage (nazvana Operacija Potkovica), predstavljali su direktan povod NATO bombardovanja SRJ marta 1999.[73]

Raseljeni kosovski Albanci tokom progona. Fotografiju ustupio MKSJ.

Tokom NATO vazdušnih udara od 24. marta do 10. juna, srpske snage su vodile "rasprostranjenu kampanju nasilja" usmerenu protiv civilnog albanskog stanovništva Kosova, tokom koje su počinjena teška krivična dela zločina protiv čovečnosti, deportacije, prisilnog premeštanja, ubistva, kršenja zakona i običaja rata, silovanja, razaranja verskih objekata i progona na etničkoj osnovi.[71] Tokom sukoba na Kosovu, srpske vojne, paravojne i policijske snage su počinile niz pokolja nad Albanskim civilima.[71][74] MUP Srbije je nastojao da prikrije ubijanja kosovskih Albanaca prevoženjem leševa u unutrašnjost Srbije, gde su bacani u Dunav ili zakopavani u masovne grobnice.[71][74][75] Prema iskazima svedoka, Vojska Jugoslavije je sistematski prevozila leševe Albanaca u rudarski kompleks Trepča kraj Kosovske Mitrovice, gde ih je palila.[74] Procenjuje se da je između 1,200 i 1,500 leševa tako uništeno u Trepči.[74] Hotimične aktivnosti srpskih snaga prouzrokovale su odlazak najmanje 700.000 albanskih izbeglica s Kosova u kratkom vremenskom periodu.[71] Prognanim građanima su pogranične vlasti prilikom napuštanja zemlje oduzimale lična dokumenta i druge dokaze o državljanstvu, vršeći sistematsko brisanje identiteta.[76][77]

Nakon 78 dana NATO bombardovanja, srpska vojska i policija su bile primorane da se povuku sa Kosova. Oko 750,000 proteranih Albanaca se potom vratilo natrag na Kosovo, ali je oko 100,000 Srba napustilo to područje[78]. Kosovski Srbi su strahovali od osvete nakon povlačenja srpskih jedinica sa Kosova.[42] Mnogi Srbi koji su ostali bili su napadnuti i maltretirani od albanskih povratnika.[42]

Kosovo pod upravom UN[uredi | uredi kod]

Glavni članak: Privremena administrativna misija Ujedinjenih nacija na Kosovu
Pripadnici OVK predaju oružje marincima SAD.

Po okončanju NATO bombardovanja SRJ 1999 godine, Kosovo dolazi pod upravu Ujedinjenih nacija. Prema Rezoluciji 1244, Kosovo je deo Savezne republike Jugoslavije, ali je pod kontrolom UN.

17. marta 2004. su izbili nasilni nemiri na Kosovu i Metohiji, tokom kojih su Albanci demonstranti napali srpske zajednice i kulturno-istorijske spomenike. Za dva dana konflikta između albanskog i srpskog stanovništva ubijeno je 19 ljudi (11 Albanaca i 8 Srba[79]), više stotina povređeno i uništeno je stotine kuća i 30 crkava[80].

U februaru 2006. godine su počeli pregovori o statusu Kosova. Međunarodni posrednik Marti Ahtisari je predstavio plan o "nadziranoj nezavisnosti", koji je srpska strana odbila, a albanska prihvatila. Nakon nekoliko neuspelih pokušaja SAD i Velike Britanije da usvoje novu rezoluciju u Savetu bezbednosti, zbog ruske pretnje vetom, započeli su novi pregovori u kojima su posredovali predstavnici Evropske unije, Rusije i Sjedinjenih Država. Pregovori su okončani neuspešno 28. novembra 2007. u Badenu kod Beča.

Srpska strana je tokom tih pregovora predlagala da status Kosova i Metohije bude regulisan poput statusa Hongkonga u Kini ili Olandskih ostrva u Finskoj, ali su delegacije kosovskih Albanaca odbacile svaki predlog koji bi uključivao Kosovo u sastavu Srbije.

Nezavisno Kosovo[uredi | uredi kod]

Glavni članak: Međunarodna reakcija na proglašenje nezavisnosti Kosova
Zastava Kosova usvojena 2008.

Skupština Kosova je 17. februara 2008. jednoglasno proglasila nezavisnost Kosova, sa svih 109 prisutnih poslanika[81], dok je 11 srpskih poslanika bojkotovalo glasanje.[82] Tu odluku je Vlada Srbije još iste večeri poništila kao protivpravni akt privremenih organa u Prištini[83], i od tada srpska diplomatija intenzivno radi protivu kosovske nezavisnosti.

Međunarodna reakcija na proglašenje nezavisnosti Kosova je i dalje podeljena. Republiku Kosovo je dosad priznalo preko 80 država članica UN-a. Albanci imaju vlast na najvećem delu Kosova, uz iznimku nekih enklava koje su pod kontrolom Srba. Predstavnici Srba uglavnom odbijaju učešće u kosovskim institucijama vlasti. Policija, sudstvo i vanjski poslovi su i dalje pod kontrolom UNMIK-a.

Povezano[uredi | uredi kod]

Izvori[uredi | uredi kod]

  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 Dimitrije Bogdanović, Knjiga o Kosovu[mrtav link]
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 SRBIJA, CRNA GORA I KOSOVO – PREGLED 1878-1914
  3. ↑ G. L. Arš i dr, Kratkaja istorija Albanii, 155 i d., posebno na str. 159-161.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Izveštaj međunarodne komisije o Balkanskim ratovima (str. 47)
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Otpor okupaciji i modernizaciji
  6. ↑ Tadić i Sanader: sličnosti i razlike
  7. ↑ 7,0 7,1 Dimitrije Bogdanović, Knjiga o Kosovu
  8. ↑ 8,0 8,1 „Dusan T. Batakovic, KOSOVO AND METOHIJA: A HISTORICAL SURVEY”. Arhivirano iz originala na datum 2017-08-02. Pristupljeno 2010-02-06. 
  9. ↑ „SERBIAN OCCUPYING WARS”. Arhivirano iz originala na datum 2006-10-31. Pristupljeno 2010-02-06. 
  10. ↑ Jasminka Udovicki, Spone i sukobi
  11. ↑ „Nadbiskup Lazar Mjeda, Izveštaj o srpskom osvajanju Kosova i Makedonije”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-03. Pristupljeno 2010-02-23. 
  12. ↑ „Leo Frojndlih, Albanska golgota”. Arhivirano iz originala na datum 2012-05-31. Pristupljeno 2010-02-23. 
  13. ↑ Civil resistance in Kosovo, by Howard Clark (p. 9, 10)
  14. ↑ „Seobe Dimitrija Tucovića”. Arhivirano iz originala na datum 2012-01-23. Pristupljeno 2010-02-05. 
  15. ↑ „Zef Mirdita, Albanci u svjetlosti vanjske politike Srbije”. Arhivirano iz originala na datum 2001-06-25. Pristupljeno 2010-02-06. 
  16. ↑ Izveštaj međunarodne komisije za ispitivanje uzroka i vođenja Balkanskih ratova
  17. ↑ Howard Clark, Civil Resistance in Kosovo. London: Pluto Press, 2000. ISBN 0-7453-1569-0
  18. ↑ Ivo Banac, The national question in Yugoslavia: origins, history, politics
  19. ↑ Civil resistance in Kosovo, by Howard Clark
  20. ↑ Đ. Krstić, Kolonizacija u Južnoj Srbiji (str. 21–24), Sarajevo, 1928.
  21. ↑ Arhiv Jugoslavije, 67-28-256, jul 1934.
  22. ↑ Howard Clark, Civil resistance in Kosovo
  23. ↑ M. Obradović, Agrarna reforma i kolonizacija na Kosovu 1918-1941 (str. 153, 210, 215, 220), Priština 1981.
  24. ↑ Prva balistička pobuna
  25. ↑ 25,0 25,1 „Aleksandar Pavlović, Prostorni raspored Srba i Crnogoraca kolonizovanih na Kosovo i Metohiju u periodu između 1918. i 1941. godine”. Arhivirano iz originala na datum 2011-08-26. Pristupljeno 2010-02-05. 
  26. ↑ Dr Milovan Obradović, Agrarna Reforma i kolonizacija na Kosovu 1918-1941, Priština, 1981.
  27. ↑ „Expulsions of Albanians and Colonisation of Kosova”. Arhivirano iz originala na datum 2009-12-17. Pristupljeno 2010-02-05. 
  28. ↑ „Vladan Jovanović, Tokovi i ishod međuratne kolonizacije Makedonije, Kosova i Metohije”. Arhivirano iz originala na datum 2011-08-26. Pristupljeno 2010-02-06. 
  29. ↑ „Isterivanja Albanaca i kolonizacija Kosova II (Istorijski institut u Prištini)”. Arhivirano iz originala na datum 2006-10-31. Pristupljeno 2010-02-06. 
  30. ↑ M. Obradović, Agrarna reforma i kolonizacija na Kosovu (1918-1941), str. 38, Priština 1981.
  31. ↑ „Goran Antonić, Kosovski komitet i Kraljevina SHS u svetlu jugoslovenskih izvora 1918–1920”. Arhivirano iz originala na datum 2011-09-23. Pristupljeno 2010-02-06. 
  32. ↑ 32,0 32,1 Petrit Imami, Srbi i Albanci kroz vekove
  33. ↑ M. Obradović, Agrarna reforma i kolonizacija na Kosovu (1918-1941), str. 107-108, Priština 1981.
  34. ↑ Saradnja kačaka i VMRO - a
  35. ↑ Istorijski arhiv KPJ II. Kongresi i zemaljske konferencije KPJ 1919-1937 (str. 163), Beograd 1950.
  36. ↑ 36,0 36,1 Vojna enciklopedija, Beograd, 1972., knjiga četvrta, strana 657.
  37. ↑ Williamson Murray, The emerging strategic environment: challenges of the twenty-first century
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 Vojna enciklopedija, Beograd, 1972., knjiga četvrta, strana 658.
  39. ↑ Arhiv Kosova, Arhiv Pokrajinskog komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju u Prištini, card no. 5, reg. no. 220
  40. ↑ Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u i revoluciji, I&19, dok. br. 3
  41. ↑ Pavle Jovićević, Kosovo i Metohija i odluke II zasedanja AVNOJ-a, Sloboda, novembar, 1944.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 42,3 42,4 42,5 42,6 42,7 Anton Bebler, Propuštena prilika[mrtav link]
  43. ↑ Vladimir Dedijer, Jugoslovensko-albanski odnosi, Beograd 1949.
  44. ↑ S. Nešović i B. Petranović, AVNOJ i revolucija. Tematska zbirka dokumenata 1941-1945 (str. 736-738), Beograd 1983.
  45. ↑ L Geršković, Historija narodne vlasti (str. 271-272), Beograd 1957.
  46. ↑ J. Đordević, Ustavno pravo Jugoslavije (str. 57, 373), Beograd 1957.
  47. ↑ J. Đordević, Ustavno pravo Jugoslavije (str. 384), Beograd 1957.
  48. ↑ „Isterivanje Albanaca i kolonizacija Kosova III (Institut za istoriju Kosova, Priština)”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-08. Pristupljeno 2010-02-06. 
  49. ↑ Historia e Popullit Shqiptar (Istorija albanskog naroda), Tirana, 1994, str. 235.
  50. ↑ Bora Ćosić, Albanci i ja[mrtav link]
  51. ↑ 51,0 51,1 51,2 „The policy of ethnic cleansing”. Arhivirano iz originala na datum 2012-05-04. Pristupljeno 2010-02-06. 
  52. ↑ EXODUS OF SERBIANS STIRS PROVINCE IN YUGOSLAVIA New York Times, July 12, 1982
  53. ↑ Prema zvaničnom popisu SFRJ iz 1981.
  54. ↑ „Branko Mamula: “Slučaj Jugoslavija””. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-04. Pristupljeno 2010-02-06. 
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 55,3 55,4 55,5 55,6 „Andrej Nosov, Nasilna društva u tranziciji”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-05. Pristupljeno 2010-02-06. 
  56. ↑ „Mr Nidžara Ahmetašević, Rat rečima i slikama”. Arhivirano iz originala na datum 2014-03-02. Pristupljeno 2010-02-06. 
  57. ↑ Memorandum SANU[mrtav link]
  58. ↑ Memorandum SANU
  59. ↑ 59,0 59,1 „Olivera Milosavljević, Antibirokratska revolucija 1987-1989. godine”. Arhivirano iz originala na datum 2012-03-07. Pristupljeno 2010-02-06. 
  60. ↑ 60,00 60,01 60,02 60,03 60,04 60,05 60,06 60,07 60,08 60,09 60,10 60,11 60,12 60,13 60,14 60,15 60,16 Po naređenju: ratni zločini na Kosovu (Izveštaj Human Right Watch-a)
  61. ↑ Naši mitovi i nacionalni elitizam[mrtav link]
  62. ↑ EVOLUTION IN EUROPE; Serbia Suspends Government of Albanian Region
  63. ↑ Clark, Howard. Civil Resistance in Kosovo. London: Pluto Press, 2000. ISBN 0-7453-1569-0
  64. ↑ „Isterivanje Albanaca i kolonizacija Kosova II (Institut za istoriju Kosova, Priština)”. Arhivirano iz originala na datum 2011-04-21. Pristupljeno 2010-02-06. 
  65. ↑ Dr Rifat Blaku, Shkaqet e eksodit shqiptar, shpërngulja e shiptarëve gjatë shekujve (Razlozi albanskog egzodusa, emigracija Albanaca kroz vekove), Priština, 1992, str. 203.
  66. ↑ „Intervju – Holm Zundhausen, istoričar”. Arhivirano iz originala na datum 2015-07-22. Pristupljeno 2010-02-08. 
  67. ↑ Rugova calls for peace force
  68. ↑ Ibrahim Rugova: Non-violent Actions in Violent Kosovo
  69. ↑ "Unknown Albanian 'liberation army' claims attacks", Agence France Presse, February 17, 1996
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 „Kosovo Chronology: From 1997 to the end of the conflict”. British Parliament. 1. 6. 1999.. Arhivirano iz originala na datum 2003-07-31. Pristupljeno 20. 9. 2009. 
  71. ↑ 71,0 71,1 71,2 71,3 71,4 „Presuda Haškog suda”. Arhivirano iz originala na datum 2021-03-06. Pristupljeno 2011-10-23. 
  72. ↑ Erasing History: Ethnic Cleansing in Kosovo
  73. ↑ Operation Horseshoe (UK Committee on Foreign Affairs Report)
  74. ↑ 74,0 74,1 74,2 74,3 „Under Orders: War Crimes in Kosovo”. Human Rights Watch. Pristupljeno 15. 10. 2009. 
  75. ↑ „Azem Vlasi, Srbija zagorčava život Kosovu”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-03. Pristupljeno 2010-02-07. 
  76. ↑ Erasing History: Ethnic Cleansing in Kosovo
  77. ↑ Ethnic Cleansing in Kosovo: An Accounting
  78. ↑ „Flashback to Kosovo's War”. BBC. 11. 7. 2006. Pristupljeno 20. 9. 2009. 
  79. ↑ „Six years since March violence in Kosovo”. Arhivirano iz originala na datum 2013-02-14. Pristupljeno 2011-08-31. 
  80. ↑ „UNMIK Police Press Release 20 March 2004 Confirmed Figures of Recent Violence in Kosovo”. Arhivirano iz originala na datum 2010-11-30. Pristupljeno 2010-02-09. 
  81. ↑ „Kosovo MPs proclaim independence”. BBC. 17. 2. 2008. Pristupljeno 13. 10. 2008. 
  82. ↑ „Transkript: Nga Seanca Plenare e Jashtëzakonshme Solemne e Kuvendit Të Kosovës Me Rastin e Shpalljes Së Pavarësisë, Të Mbajtur Më 17 Shkurt 2008” (Albanian) (PDF). Republic of Kosovo Assembly. 17. 2. 2008. Pristupljeno 12. 10. 2008. 
  83. ↑ B92. Vesti: Srbija poništava nezavisnost. 17. februar 2008, 23.51 č
Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Historija_Kosova_u_20._i_21._vijeku&oldid=41833537