Hrvatski latinizam

Marko Marulić, jedan od najznačajnijih hrvatskih latinista i "otac hrvatske književnosti"

Hrvatski latinizam ili hrvatska latinistička književnost označava književno stvaralaštvo na latinskom jeziku koje se razvilo na području današnje Hrvatske od 9. veka pa sve do naših dana. Na tom se području već od 9. i 10. veka javni a ponekad i privatni dokumenti pišu na latinskom jeziku, naravno na lokalnoj varijanti srednjovekovnog latiniteta, a od 12. do 14. veka pojavljuju se i dela pisana na jeziku koji je već bliži klasičnom latinitetu.

Srednji vek

Za više informacija pogledajte članak Srednjovjekovna latinska književnost

Obilnih tragova latinskog stvaralaštva u srednjovekovnoj Hrvatskoj nalazimo već od 9. veka, kako na brojnim kamenim natpisima tako i u još brojnijim sačuvanim javnim i privatnim ispravama. U nekim od tih spomenika, posebno u stihovanim natpisima, nailazimo i na lepote pesničkog izraza. Tako na sarkofagu splitskog velikaša Petra Crnoga (11. vek) čitamo deset stihova o prolaznosti života koje je sastavio đakon Dabro (Dabrus). Poznatiji je nadgrobni natpis Vekenege, upravnice benediktinskog samostana sv. Marije u Zadru (umrla 1111), na četiri ploče s 20 stihova (heksametri i elegijski distisi), u kojima nepoznati pesnik slavi Vekenegine zasluge za taj samostan. Zanimljiv je natpis bribirskoga kneza Mladena Šubića (umro 1348) u trogirskoj katedrali, sastavljen od 22 golijardska stiha. Fragmentarno su sačuvana dva posebno vredna natpisa: kneza Trpimira iz sredine 9. veka i nadgrobni natpis kraljice Jelene iz 976, koji počinje: In hoc tumulo quiescit Helena famosa (= "U ovom grobu počiva Jelena slavna"), a završava se rečima: Icque aspiciens vir "anime" dic "miserere Deus" (= "Čoveče, kad ovamo pogledaš, reci: 'Bože, smiluj se duši njenoj'"). Najstarija isprava s dvora nekog od hrvatskih vladara jeste Trpimirova darovnica (852), u kojoj se prvi put u domaćoj ispravi pominje hrvatsko ime.

Iz 11. veka poznate su dve povelje kralja Petra Krešimira IV: darovnica povodom osnivanja manastira sv. Marije u Zadru (1066) i darovnica kojom se manastiru sv. Krševana u Zadru daruje ostrvo Maun "u našem dalmatinskom moru" (= in nostro Dalmatico mari). Od drugih isprava značajni su notarski spisi (najstariji je iz 1146. u Zadru), gradski statuti (najstariji je splitski iz 1240) te Statut zagrebačkog kaptola koji je sastavio zagrebački kanonik Ivan Arhiđakon Gorički (1334) i koji predstavlja najstariji urbar u Hrvatskoj (urbarium je zbirka propisa koji su u srednjovekovnoj Hrvatskoj, Slavoniji i Vojvodini uređivali odnose vlastelina i kmetova i njihove uzajamne dužnosti). Istoj kategoriji pripada i Supetarski kartular, zbornik prepisa dokumenata koji se odnose na manastir sv. Petra u Selu nedaleko od Splita (osnovan 1064). To je važan izvor za hrvatsku istoriju s kraja 11. veka.

Iz 11. veka potiču i dve sačuvane liturgijske drame, obe u najstarijem obredniku zagrebačke katedrale. Jedna je u najprimitivnijem obliku, Pohod grobu (Visitatio sepulchri), a druga je mnogo razvijenija iz božićnog ciklusa, Trokraljevska igra (Officium stellae), u kojoj su prikazana tri kralja koja su se došla pokloniti Hristu, njihova poseta Irodu itd.

Među latinskim stvaralaštvom u srednjovekovnoj hrvatskoj kulturi posebno se izdvajaju hronike. Prva među njima jeste ona nazvana Letopis Popa Dukljanina iz sredine 12. veka, za koju autor u uvodu kaže da ju je sa "slovenskog" preveo na latinski i naziva je Libellus Gothorum ili Sclavorum regnum. Autor "Letopisa" je nepoznati katolički sveštenik iz Bara, a ime "Pop Dukljanin" dao mu je hrvatski istoričar Ivan Lučić, koji je ovo delo štampao kao prilog vlastitom delu De regno Dalmatiae et Croatiae (1666) pod naslovom Presbyteri Diocleatis Regnum Sclavorum, i to latinski tekst (u 47 poglavlja), dok se navodni "slovenski" original nije sačuvao. Postoji i stari hrvatski prevod (verovatno iz 14. veka), koji je sastavio nepoznati autor iz okoline Splita. Taj je prevod početkom 16. veka Splićanin Dmine Papalić našao u Makarskom primorju i prepisao ga "rič po rič". Taj je prevod nazvan Hrvatska kronika, ali obuhvata samo 23 poglavlja latinskog originala, za koja je prevodilac smatrao da kazuju hrvatsku istoriju i kojima je dodao još pet poglavlja o vladavini kralja Zvonimira i o legendi o njegovoj pogibiji. Papalićev prepis zatim je na latinski slobodno preveo Marko Marulić (1510), i taj je latinski prevod takođe izdao Ivan Lučić u pomenutom delu, pod naslovom Regnum Dalmatiae et Croatiae gesta. "Letopis" se obično deli na tri dela: rodoslovlje slovenskih vladara, legenda o sv. Vladimiru i dukljanska hronika 11. i 12. veka. Istorijska vrednost dela nije velika. Odsustvo svake hronologije, izmišljanje i mešanje raznih istorijskih ličnosti i događaja te intervencije kasnijih prepisivača znatno otežavaju raspoznavanje prave istorijske osnove dela.

U 13. veku Toma Arhiđakon (Thomas Archidiaconus, oko 1200. do 1268), rodom iz Splita, iz romanske porodice, kanonik i političar u rodnom gradu, napisao je Solinsku istoriju (Historia Salonitana, 1266). Tu je hronološkim redom izneo živote i dela solinsko-splitskih nadbiskupa od rimskih vremena do svog doba, praveći mnoge ekskurse o prošlosti Splita i srednjovekovne Hrvatske, te stoga predstavlja vredan istorijski izvor za razdoblje Krešimira IV i Zvonimira. Savremenu istoriju često prikazuje veoma živopisno, npr. provalu Tatara, sukobe između Splita i Trogira te političke razmirice u gradu.

Spis Opsada Zadra (Obsidio Jadrensis), u 2 knjige, delo je nepoznatog autora iz 14. veka. To nije suvoparna hronika, već živ i detaljan prikaz teške sudbine Zadra kad su ga 1345/46. s kopna i mora opseli Mlečani. O istom događaju sačuvan je i kraći savremeni spis Zadarska hronika (Chronica Jadrensis), čiji je autor sklon Mlečanima, za razliku od autora Opsade Zadra, koji piše izrazito antimlečanski. Stihovanu hroniku o najstarijoj istoriji Dubrovnika sastavio je autor koji sebe samoga zove Milecije (Miletius, 13. ili 14. vek), pa je i samo to delo, od kojega nam je sačuvan 91 heksametar, nazvano Milecijeva hronika.

Humanizam i renesansa

Za više informacija pogledajte članak Renesansni humanizam

Humanizam je već u prvim decenijama 15. veka prodro na istočnu obalu Jadranskog mora, prvenstveno zbog blizine njegova izvorišta. Zahvaljujući kulturnim dodirima s Italijom, već u predrenesansno doba – uglavnom posredstvom pojedinih članova lokalne elite, ali i posredstvom putujućih humanista – krajem 14. veka i u Hrvatskoj se primećuju počeci humanističkog delovanja: skupljanje antičkih natpisa i prepisivanje starih kodeksa.

Primorski krajevi su se od početka 15. veka nalazili pod mletačkom vlašću, dok se severna Hrvatska od 12. veka do mohačkog poraza 1526. nalazi u državnoj zajednici s Ugarskom (i kasnije će, sve do 1918, biti u nekoj specifičnoj državno-pravnoj zavisnosti od nje), a 1527. zajedno s jednim delom Ugarske potpada pod vlast Habsburga. Humanisti iz primorskih krajeva u sve većem broju odlaze na studije u Italiju i druge evropske zemlje i tako jačaju kulturne veze s centrima evropskog humanizma. Humanisti iz severne Hrvatske svoju delatnost razvijaju ponajviše u korvinskom krugu u Budimu. Jedino je Dubrovnik s okolinom sačuvao relativnu nezavisnost sve do Napoleonovog vremena, i onde je uz književnost na hrvatskom cvetalo i stvaralaštvo na latinskom jeziku, i to sve do duboko u 19. vek.

Centralne ličnosti korvinskog kruga u Budimu bili su Ivan Vitez od Sredne (Johannes Vitéz de Zredna, oko 1408–1472) i njegov nećak Ivan Česmički (Ianus Pannonius, 1434–1472), obojica hrvatskoga porekla i obojica školovana u Italiji. Vitez se nije toliko istakao kao latinski pisac koliko kao organizator, jer je u Budimu osnovao skriptorij i biblioteku (Corviana), a u Požunu 1467, po uzoru na Univerzitet u Bolonji, prvu visoku školu na slovačkom i ugarskom tlu (Academia Istropolitana). Ivana Česmičkog, najvećeg latinskog pesnika toga doba van Italije, Italijani smatraju svojim jer se školovao u Italiji, Mađari svojim jer je postao ugarski feudalni velikaš i bio najistaknutiji humanista u korvinskom krugu, a Hrvati svojim jer je bio hrvatskog porekla. Po uticaju svoga dela on nesumnjivo pripada mađarskoj i hrvatskoj književnosti, donekle i italijanskoj, ali prvenstveno univerazalnoj evropskoj latinskoj književnosti (pisao je isključivo na latinskom). Njegove su latinske pesme po svemu na razini najboljeg italijanskog latinističkog pesništva 15. veka, a posebno epigrami, koji su mu jednostavni, jasni, nalik improvizaciji i uvek poentirani, kao kod njegovog uzora Marcijala. Tematika im je široka: ljubav, prijateljske razmirice, književne rasprave, naivnost hodočasnika i lakomost svih onih koji se na njihov račun žele obogatiti. Kasniji su mu epigrami već smireniji i često odišu melanholijom. Tada piše i elegije, u kojima je još setniji i turobniji, i koje – premda napisane u najboljem humanističkom maniru i s puno aluzija na antičke teme – odslikavaju osetljivu lirsku prirodu.

Šibenik

Iz Šibenika je hrvatski humanista Juraj Šižgorić (Georgius Sisgoreus, 15. vek), koji 1477. izdaje zbirku pesama Tri knjige elegija i lirskih pesama (Elegiarum et carminum libri tres), koja je ujedno i prva hrvatska inkunabula. U zbirci ima pesama u elegijskim distisima, sapfičkoj strofi i falečkom jedanaestercu s uobičajenim humanističkim temama iz antike, ali i onih koje je ispevao saepenumero doloris cruciatu affectus (= "počesto mučen bolom"), kako sam kaže u uvodu, gde misli kako na vlastite tako i na narodne patnje. Duboko proživljen vlastiti bol najbolje se vidi u elegiji O smrti dvojice braće (De duorum obitu fratrum) – jedan od njih pao je pro patria pugnans, pro laribusque suis (= "boreći se za svoju domovinu i svoj kućni prag"). U elegiji O pustošenju šibenskog polja (De Sibenicensis agri vastatione) izražava tugu i ogorčenje zbog turskih pljački po rodnom zavičaju. Pesnik bi i sam u borbu: Pro te, sacra fides, et dulcis patria, pro te / sit mea barbaricis dedita vita viris (= "Sveta vero, za tebe, i slatka domovino, za tebe / život bih dao svoj varvarskim ljudima tim"). Po tri pisma u prozi koja su uvrštena u zbirku, a koja su mu poslali prijatelji, te po pesničkim poslanicima koje je on posvetio drugima, vidi se da su se održavale žive književne veze među humanističkim krugovima na čitavoj jadranskoj obali. U rukopisu je ostalo manje prozno delo O položaju Ilirije i o gradu Šibeniku (De situ Illyriae et civitate Sibenici). Premda je pisao isključivo na latinskom, Šižgorić hvali usmeno stvaralaštvo na narodnom jeziku posebno ističuči pesme i poslovice.

U Šibeniku je dobio prvo humanističko obrazovanje Šižgorićev mlađi sugrađanin Antun Vrančić (Antonius Verantius ili Wrantius ili Vrantius, 1504–1573), stric polihistora i konstruktora Fausta Vrančića (Faustus Verantius, 1551–1617), takođe iz Šibenika. Na svojim brojnim putovanjima Antun Vrančić sakupljao je rimske natpise na Balkanu, a tokom jedne diplomatske misije u Otomanskom carstvu, zajedno s poznatim flamanskim humanistom A. B. Busbecqom u Ankari pronašao je Avgustov autobiografski spis Dela božanskog Avgusta (Res gestae divi Augusti), kasnije nazvan Spomenik iz Ankare (Monumentum Ancyranum). Kako ga je i objavio, to je o ovaj natpis poznat i kao Codex Verantianus. Pored istorijsko-putopisnih dela, izdao je zbirku pesama u elegijskim distisima Pesme u dokolici (Otia, iz 1542. godine), u kojima peva o ljubavi, životnim radostima i društvenim zbivanjima.

Trogir

U trogirskom humanističkom krugu značajno mesto zauzima Koriolan Ćipiko (Coriolanus Cepio, 1425–1493), koji je napisao pomorske memoare pod naslovom Tri knjige o delima vrhovnog zapovednika Petra Moceniga (Petri Mocenici imperatoris gestorum libri tres, 1477). Iz Trogira je i Fran Trankvil Andreis (Andonicus Tranquillus Parthenius, 1490–1571), koji je studirao u Dubrovniku, Padovi i drugim italijanskim univerzitetima, te u Beču, Ingolstadtu i Lajpcigu. Njegov obilni naučni i književni rad na latinskom jeziku obuhvata rasprave, dijaloge, poslanice i pesme. Posebno je zanimljiva jedna poslanica u kojoj dobro slika stanje u Ugarskoj nakon mohačke bitke (1526) te poslanica papi Piju V u kojoj oštro kritikuje crkvene političare. Od posebnog je interesa njegov heksametarski govor, održan 1518. u Augsburgu, u kome opominje Nemce na tursku opasnost koja preti celoj Evropi.

Split

Centralna ličnost splitskog humanističkog kruga bio je Marko Marulić (Marcus Marulus, 1450–1524), koji je evropsku slavu stekao latinskim delima moralističkog i didaktičkog sadržja: Upućivanje u čestit život prema primerima svetaca (De institutione bene vivendi per exempla sanctorum, 1506) – danas poznatije prema naslovu 4. izdanja iz 1530. godine Upućivanje u čestit i blažen život (De institutione bene beateque vivendi) – i Evanđelistar (Evangelistarium, 1516). Prvo delo je objavljeno u 15 izdanja i prevedeno na italijanski, francuski, nemački, češki i portugalski jezik, dok je drugo imalo devet izdanja i jednom prevedeno na italijanski. To su u stvari praktična uputstva vernicima o tome kako će postići čestit život i osnovne hrišćanske vrline, a napisane su u duhu Bernarda iz Clairvauxa (Bernardus Claravallensis, 1090–1153), jednog od glavnih predstavnika asketskog misticizma. Istu moralističku tendenciju imaju i ostala Marulićeva pobožna dela, s kojima su srodna i neka koja je s tom tematikom napisao i na hrvatskom. I pored toga što je bio uvereni katolik, na nekim mestima ukazuje na negativne pojave u crkvi, što je možda odjek reformacijskih ideja i pokušaj da se u okviru same crkve na vreme učini nešto kako bi se učvrstio njen poljuljani položaj.

Kao što je njegov savremenik Zadranin Šimun Kožičić Benja (Simon Begnius, oko 1460–1536) održao pred papom Lavom X govor Opustošena Hrvatska (De Croatiae desolatione, 1516), tako i Marulić upućuje antitursku Poslanicu papi Hadrijanu VI (Epistola ad Adrianum VI pontificem maximum, 1522). To su dakako samo neka u nizu obraćanja srednjoevropskih humanista – govorima, poslanicama i drugim književnim oblicima – zapadnoj Evropi da se spase antemuralia Christiana (= "prve hrišćanske utvrde"). Tih je obraćanja bilo mnogo i sva se zajedničkim imenom nazivaju antiturcica.

Glavno Marulićevo književno delo na latinskom jeziku bila je Davidijada (Davidias, napisana između 1506. i 1516). To je veliki junačko-istorijski spev izrazito hrišćanske tendencije u 14 knjiga sa 6.765 heksametarskih stihova. Tematiku izabire iz Starog zaveta, što je karakterističnije za prekoalpski nego za mediteranski humanizam. Spev je napisan po Vergilijevom književnom postupku u klasičnom latinskom jeziku, s nekim primesama biblijskog i srednjovekovnog latiniteta, i poseduje znatne umetničke kvalitete.

Među humanistima hvarskog kruga važniji je Vinko Pribojević (Vincentius Priboevius, 15–16. vek), koji u govoru O poreklu i zgodama Slovena (De origine successibusque Slavorum, štampano 1532) prvi u hrvatskoj književnosti izlaže zamisao o panslavizmu.

Dubrovnik

Ilija Crijević.

U Dubrovniku je od starijih latinista najznačajniji pesnik Ilija Crijević (Aelius Lampridius Cervinus, 1463–1520). Pisao je elegije, poslanice, ode i nezavršen spev O Epidauru (De Epidauro), ali najbolje mu je uspeo ciklus ljubavne lirike posvećen obrazovanoj ali preslobodnoj Rimljanki Flaviji. Iz tih pesama, po kojima je postao poeta laureatus, izbija pravi humanistički pesnik: s jedne strane, učenost i samostalno oponašanje antičkih i humanističkih pesnika, a s druge strane, naglašena osećajnost, u čemu ponekad ide i dalje od svoga uzora Katula. Crijevića odlikuje i vrsni talenat za opisivanje prirodnih lepota, pa u njegovim pesmama nailazimo na krasne opise Lopuda i Rijeke dubrovačke.

Njegov sugrađanin i savremenik Jakov Bunić (Iacobus Bonus, 1469–1500) bio je izrazito verski orijentisan. Njegov kraći mitološki spev Otmica Kerberova (De raptu Cerberi, oko 1490–1534), napisan u mladosti, najstariji je spev u hrvatskoj književnosti. Napisao je i veliki hrišćanski spev Hristov život i dela (De vita et gestis Christi, 1526), koji predstavlja parafrazu prema svim evanđeljima i istovremeno je prvi spev novolatinske književnosti u kome se prikazuje čitav život Hristov. To delo, izdato devet godina nakon Lutherovih teza, u prvom redu ima propagandni karakter u protivreformacijskom duhu.

U Dubrovniku je, osim književnosti u užem smislu, cvetala i naučna književnost. Istoričar Ludovik Crijević Tuberon (Ludovicus Cerva Tubero, 1459–1527) značajan je po tome što je, ugledajući se na Salustija i Tacita, tečno i slikovito prikazao događaje, ličnosti, društvene i ekonomske prilike na širokom prostoru od Budima do Carigrada u periodu od 1490. do 1522. godine. Vrlo su zanimljivi ekskursi u dalju prošlost te anegdotski i novelistički umeci s psihološkom karakterizacijom pojedinih ličnosti. Zbog oštre kritike crkvene politike to je istorijsko delo 1734. stavljeno na Index librorum prohibitorum.

Filozof Juraj Dragišić (Georgius Benignus de Salviatis, 1450–1520) poreklom je bio iz Srebrenice u Bosni, a nakon početnog školovanja u Dubrovniku studirao je u Italiji, Parizu i Oxfordu. U Firenci je postao članom Plitonove platonske akademije i Visarionovog kruga, gde se istakao kao vrsni poznavalac grčkog, latinskog i hebrejskog jezika. Nakon tridesetogodišnjeg boravka u Italiji vratio se u rodni Dubrovnik, odakle uskoro ponovo odlazi u Italiju. Njegova filozofska dela pisana su u obliku renesansnih dijaloga i teže da pomire tomizam i skotizam.

Istra i Kvarner

Frane Petrić.

Matija Vlačić Ilirik (Matthias Flacius Illyricus, 1520–1575) iz Labina u Istri, u kojoj su haministički centri bili i Kopar i Piran, najvažniji je među hrvatskim humanistima protestantima. Ceo život proveo je u Nemačkoj i bio je saradnik Luthera i Melanchthona. Nakon Lutherove smrti, kad su mnogi protestantski prvaci postali zagovornici postepene borbe i kompromisa s Rimom, Vlačić je bio najgorljiviji zastupnik Lutherovih ideja i konačno začetnik nove, radikalne struje, nazvane po njemu flacijanizam. Zbog beskompromisnog stava bio je do kraja života proganjan od katoličke crkve. Njegova teološka, filozofska, istorijska i filološka delatnost je ogromna: ostavio je više od 300 knjiga i kraćih spisa. Glavna su mu dela Katalog svedoka istine (Catalogus testium veritatis, 1556), u kojem je prikazao 650 svedoka, otpadnika od rimske crkve, te Ključ Svetoga pisma (Clavis scripturae sacrae, 1567), enciklopedijski rečnik hebreizama, koji je postao temeljno delo protestantskog tumačenja Biblije.

Franjo Petrić (ili Frane, takođe Petris ili Petriš, lat. Franciscus Patricius, 1529–1597), iz Cresa, studirao je uglavnom u Padovi, najvećem centru aristotelstva, ali se ipak priklonio "božanskom" Platonu i postao protivnik "životinje" Aristotela. Nakon brojnih putovanja po Sredozemlju vraća se se u Italiju, gde u Ferrari i Rimu postaje profesor filozofije. Pisao je na italijanskom jeziku o poetici, retorici, filozofiji, istoriji, matematici, geometriji i medicine, ali se najviše proslavio kao antiperipatetički filozof. I u latinskom delu Peripatetičke rasprave (Discussiones peripateticae, 1581) ističe predsokratovsku filozofiju prirode i nastoji obezvrediti Aristotelov značaj. U delu Nova filozofija o opštem (Nova de universis philosophia, 1591) izlaže Petrić svoju metafizičku koncepciju sveta, utemeljenu na više izvora – uglavnom Platonu, stoicima, neoplatonizmu i Hermesu Trismegistu. Budući da u ovom delu postanak i slika sveta bitno odudaraju od učenja sholastičkog aristotelizma, to je delo, uprkos Petrićevim nastojanjima da ga odbrani ili da barem rasvetli quaedam loca obscuriora ("neka nejasna mesta"), 1594. godine bilo zabranjeno.

17. vek

Ivan Lučić, De regno Dalmatiae et Croatiae (Amsterdam, 1666), Trogirski gradski muzej.

Na prelazu između humanističkog i klasicističkog razdoblja, karakterističnom za 17. vek, humanisti postaju uglavnom naučnici. U tih su se sto godina, vrlo često upravo na latinskom, pojavila epohalna dela iz gotovo svih grana nauke i filozofije, uključujući Galileja Galilea, Francisa Bacona, Renea Descartesa, Barucha Spinozu, Gottfrieda Leibniza. Među hrvatskim latinistima ovoga razdoblja značajan je Stjepan Gradić (Stephanus Gradius, 1613–1683), dubrovački diplomata pri Rimskoj kuriji, kustos i upravnik Vatikanske biblioteke. Pisao je rasprave iz filozofije, teologije, matematike i fizike, ali i govore i pesme. Među pesmama najpoznatija mu je Pesma o pohvalama Prejasne Mletačke Republike i o nevoljama rodnoga grada (De laudibus Serenissimae Reipublicae Venetae et cladibus Patriae suae carmen, 1675), u 315 heksametara, u kojoj je dat veoma upečatljiv opis katastrofalnog dubrovačkog zemljotresa iz 1667. godine.

Među latinistima 17. veka izdvaja se i Ivan Lučić (Joannes Lucius, 1604–1679), čije je najznačajnije delo O kraljevstvu Dalmacije i Hrvatske (De regno Dalmatiae et Croatiae, 1666), gde je dat pregled hrvatske istorije od praistorije do 15. veka, temeljito potkrepljen izvornom građom i ilustrovan sa šest istorijskih karata. Zbog ovog svog dela Lučić se smatra utemeljiteljem hrvatske naučne istoriografije. Lučić je učestvovao i u sporu oko autentičnosti spisa Trimalhionove gozbe (Cena Trimalchionis) rimskoga satiričara Petronija Arbitra, koji je bio pronađen u Trogiru. Drugi istaknuti istoriograf ovoga doba je Pavao Ritter Vitezović (1652–1713) s njegovim kratkim delom od svega 32 štampane stranice pod naslovom Oživljena Hrvatska (Croatia rediviva regnante Leopoldo Magno caesare, 1700), ali i s drugim istoriografskim delima, kako proznim tako stihovanim, od kojih su neka ostala u rukopisu.

18. i 19. vek

Kroz gotovo sve evropske književnosti 18. veka prolazi tek slaba latinistička struja. Osim toga, malo se latinskih pisaca oslanja na prethodno stvaralaštvo i među njima nema više nekadašnje tematske povezanosti. Ipak, u Dubrovačkoj Republici u 18. veku – njenom poslednjem veku, jer ju je 1808. ukinuo Napoleon – latinska je književnost plodnija od one pisane na narodnom jeziku. Uslovi za ponovno osnaživanje kulturnog stvaralaštva sazreli su nakon obnove ekonomije posle katastrofalnog zemljotresa i velikog požara 1667. godine. Činjenica da je od svih evropskih književnosti ovog perioda jedino u dubrovačkoj latinistička struja jača od narodne može se objasniti time što nije bilo življih kulturnih veza s hrvatskim zaleđem, ali i time što su Dubrovčani hteli držati korak s ostalom Evropom te smatrali da će na internacionalnom jeziku uspešnije upoznati svet s domaćim prilikama i s kulturom kako u vlastitom tako i u širem južnoslovenskom području.

Poslednjih pet istaknutih hrvatskih latinista – Bošković, Stay, Kunić, Džamanjić i Galjuf – svi žive i rade pretežno izvan domovine. Đuro Ferić (Georgius Ferrich, 1739–1820), naprotiv, sve do duboke starosti deluje u rodnom gradu. Prvo mu je književno delo prepev Psalama Davidovih u heksametrima, a potom u lirskim stihovima. Ipak, pravo njegovo područje bila je folklorna književnost. Na osnovu narodnih poslovica sastavio je zbirku od 113 basni u stihovima pod latinskim i narodnim nazivom Fabulae ab Illyricis adagiis desumptae odnosno Pričice prorečja slovinskijeh (1794). Sačuvana je i njegova prepiska u heksametrima s kustosom dvorske biblioteke u Beču Johannesom Müllerom i sa splitskim gradonačelnikom Julijem Bajamontijem s kraja 18. veka. U tim pesničkim poslanicama Ferić izlaže svoja zapažanja o našem folkloru posebno se oduševljavajući narodnim pesmama. Mülleru je uz poslanicu poslao i prevode 37 narodnih pesama, među kojima i Hasanaginice, što je šesti prevod po redu te slavne pesme od okupno stotinak poznatih. Sastavio je i zbirku Latinski prijevodi slovinskih pjesama (Slavica poematia Latine reddita) od 26 epskih i 12 ljubavnih narodnih pesama uz 13 Kačićevih iz njegove pesmarice pisanih u duhu i stilu narodne poezije. Po tom živom zanimanju za folklornu književnost Ferić je preteča romantizma. Napisao je i još mnogo epigrama, a među najboljim mu je delima Opis dubrovačke obale (Periegesis orae Rhacusanae, 1803) u 3.379 heksametara, gde daje ne samo opise prirodnih lepota, nego i običaja i istorijskih događaja.

Rajmund Kunić (Raymundus Cunichius, 1719–1794) poznat je prvenstveno kao prevodilac s grčkoga, a zatim i kao pesnik epigrama. Ceo život proveo je u Italiji i, kao i Džamanjić i Galjuf, bio član rimske književne akademije Arcadia, osnovane 1690. Njegov se prevod Homerova Ilijada u latinskim stihovima (Homeri Ilias Latinis versibus expressa, 1776) i pored svih nedostataka smatra najuspelijim latinskim prevodom. Osim Homera, prevodio je na latinski pesnike Grčke antologije i Teokrita. U originalnim epigramima u elegijskim distisima pokazuje se kao veliki epigramatik i po raznolikosti tema i po eleganciji stiha.

Njegov je učenik i prijatelj bio Brno Džamanjić (Bernardus Zamagna, 1735–1820), koji je godinu dana nakon Kunićeve Ilijade izdao Homerovu Odiseju u latinskim stihovima (Homeri Odyssea Latinis versibus expressa). Poput Kunića, i on se ugleda na Vergilija, ali mu je delimično uzor i sam Kunić. Obojica neka mesta ne prevode već ih parafraziraju, što je bio manir tadašnjeg prevođenja. Džamonjić je pisao i originalne epske pesme, prigodne i poučne elegije, epigrame i heksametarske poslanice (Epistolae). Dva kraća speva – Jeka (Echo, 1764) i Vazdušni brod (Navis aëria, 1768) – takođe su ga afirmisala kao izvrsnog latinističkog pesnika.

Marko Faustin Galjuf (Marcus Faustinus Gagliuffius, 1765–1834) sam za sebe kaže: Sorte Ragusinus, vita Italus, ore Latinus (= "Po sudbini Dubrovčanin, po životu Italijan, a po jeziku Latin"). Često proganjan zbog svoje političke delatnosti, lutajući Evropom, proslavio se kao improvizator latinskih stihova. Džono Rastić (Junius Restius, 1755–1814) glavni je satiričar u hrvatskom latinističkom pesništvu sa svojim Pesmama (Carmina, 1816). Ugledao se pre svega na Horacija (pa je i nazvan "hrvatskim Horacijem"), ali ponekad i na Vergilija i Juvenala. Oštro kritikuje negativne pojave i pojedince pri kraju Dubrovačke Republike, tvrdeći da su za sve zlo krive novotarije koje dolaze spolja.

U severnoj Hrvatskoj, među brojnim latinistima, izdvaja se Matija Petar Katančić (Mathias Petrus Katancsich, 1750–1825), glavni predstavnik hrvatskog književnog klasicizma. Pisao je pesme na latinskom, hrvatskom i mađarskom, ali je ipak poznatiji kao filolog, istoričar, arheolog i numizmatičar. Prigodne latinske pesme, napisane po uzoru na Horacija i izdate zajedno s njegovim hrvatskim pesmama u zbirci Jesenski plodovi (Fructus autumnales, 1791), pokazuju da je bio temeljito klasički obrazovan i da je bio vešt versifikator. Vredna su mu i dva književnoteorijska spisa: Kratka napomena o prozodiji ilirskoga jezika (Brevis in prosodiam Illyricae linguae animadversio, 1791) i Knjižica o ilirskom pesništvu izvedena po zakonima estetike (De poesi Illyrica libellus ad leges aestheticae exactus, 1817). U prvom spisu daje prvi pokušaj da se razrade načela za gradnju hrvatskih stihova u klasičnim metrima, a u drugom prvi razmatra hrvatsku književnost s estetičkog stajališta.

Ruđer Josip Bošković (Rogerius Josephus Boscovich, 1711–1787) jedan je od najistaknutijih predstavnika naučne proze u 18. veku. Svestran, podjednako kreativan u teorijskom i praktičnom delu različitih naučnih disciplina, delujući u više kulturnih i naučnih centara Evrope, već je za života ubrajan u velike naučnike. Svoju teoriju o jednom jedinom zakonu u prirodi postojećih dela izložio je u glavnom delu Teorija prirodne filozofije (Theoria philosophiae naturalis, 1758). U prirodnonaučnom spevu O pomrčinama Sunca i Meseca (De Solis ac Lunae defectibus, 1760) doteranim i jednostavnim stihovima izlaže uzroke tih pojava.

Boškovićev zemljak Benedikt Stay (Benedictus Stay, 1714–1801) od 1746. živi u Italiji pošto se proslavio filozofskim spevom Šest knjiga filozofije u stihovima (Philosophiae versibus traditae libri sex, 1744), koji je napisao u rodnom Dubrovniku. Taj ep s više od 10,000 stihova prikazuje Descartesovu filozofiju i fiziku koje nastoji pomiriti s hrišćanskim učenjem. Zanosnim stihovima s lepim pesničkim poređenjima i pažljivo doteranim jezikom Stay, poput Lukrecija, uspeva da čitaocu približi tešku i nepesničku tematiku. Već su ga njegovi savremenici prozvli novim Lukrecijem. Ohrabren ovim uspehom, u Rimu počinje još teži zadatak – da u stihovima izloži i Newtonovu filozofiju i naučna otkrića. I taj je veliki spev, s više od 24,000 stihova, filozofski: Deset knjiga novije filozofije u stihovima (Philosophiae recentioris versibus traditae libri decem, 1755–1792). U pripremanju ovog dela sarađivao je Bošković, koji je Stayu tumačio Newtonovu fiziku i napisao komentar.

Tokom 19. veka književnost na latinskom jeziku zamire u celoj Evropi, da bi s 20. vekom, i pored pojedinačnih nastojanja, gotovo sasvim nestala. Od hrvatskih latinista ovog razdoblja može se pomenuti Ton Smerdel (1904–1970), klasični filolog, koji je izdao sedam knjiga ametričkih latinskih pesama, čime se uvrštava među najplodnije novije neolatinske pesnike u svetu.

Literatura

• Hosu, Stjepan (1977), „Srednjovjekovna latinska književnost”, Povijest svjetske književnosti, 2., Zagreb: Mladost, pp. 347–403 
• Mardešić, Ratimir (1977), „Novovjekovna latinska književnost”, Povijest svjetske književnosti, 2., Zagreb: Mladost, pp. 405-480