Historija Barske nadbiskupije

Kraljevina Duklja za vrijeme kralja Bodina

Historija Barske nadbiskupije od osnivanja u 11. vijeku do današnjih dana.

Nastanak

Barska nadbiskupija se prvi put pominje 599. godine, kao nadbiskupija sa sjedištem u Duklji, nekada glavnom gradu rimske provincije Prevalisa. U 8. vijeku potpala je pod vlast dračkog mitropolita. Kao nasljednica Dukljanske, Barska biskupija se pominje prvi put u 9. vijeku za vrijeme vladavine vizantijskog cara Lava Mudrog (886—912).

Početkom 11. vijeka bila je pod vlašću Dubrovačke nadbiskupije, sve do dolaska na vlast nasljednika dukljanskog kralja Mihaila, Bodina (1081—1101) koji se, slijedivši primjer Njemačke, Engleske i Ugarske, priklonio antipapi Klimentu III (1080—1100) od koga je dobio potvrdu Dukljansko-barske nadbiskupije i mitropolije (8. januar 1089). Tada su pod Barsku nadbiskupiju potpale biskupije u Ulcinju, Trebinju, Svaču, Kotoru, Skadru, Drivastu, Pilotu, potom Raška i Bosanska biskupija.

Navedena odluka protiv pape Klimenta III, naišla je na protivljenje Dubrovnika odmah poslije Bodinove smrti, tako da se između Dubrovačke i Barske nadbiskupije vodila duga borba oko priznanja i pitanja duhovne jurisdikcije. Tako je papa Aleksandar III, dana 29. decembra 1167, ukinuo Dukljansko-barsku mitropoliju, pozivajući barsko i ulcinjsko sveštenstvo da se ne pokoravaju svojim biskupima, dok se ne pokore dubrovačkom nadbiskupu kao svojem metropolitu.

Upornom borbom, Barska nadbiskupija je uspjela da sačuva samostalnost i ona će u narednom periodu imati značajnu ulogu u Zeti. Spor sa Dubrovačkom nadbiskupijom oko jurisdikcije okončan je tek 1252. godine u korist Barske nadbiskupije. U vrijeme Vukana Nemanjića, kralja Duklje i Dalmacije i uz njegovu podršku, održan je Prvi pokrajinski crkveni sabor, kojem su predsjedavali izaslanici pape Inoćentija III, koji je imenovao legate za crkveni sabor koji je održan kod Bara 1199. godine. Na saboru su učestvovali sufragani barskog metropolita (biskup arbanski, skadarski, pilotski, drivaski, svački i ulcinjski).

U vrijeme borbe za očuvanje svoje samostalnosti tokom druge polovine 12. vijeka, nastao je i Ljetopis popa Dukljanina, za koji neki autori nedovoljno argumentovano smatraju da je djelo barskog nadbiskupa Grgura (nadbiskup 1172—1196). Pod patronatom srpske kraljice Jelene, žene Uroša I, od 1288. godine u Barskoj nadbiskupiji se šire prosjački redovi: dominikanci i franjevci. Jeleni se pripisuje osnivanje i obnova franjevačkih samostana u Kotoru, Baru, Ulcinju i Skadru. Uz svoga sina Milutina, bila je dobročinitelj i benediktinskog samostana Bogorodice Ratačke kod Bara.

Padom Bara pod otomansku vlast 1571. godine radikalno je promijenjena pozicija Barske nadbiskupije. Barski nadbiskup Ivan Bruno, Ulcinjanin, uzalud je nagovarao mletačku posadu da se odupre Osmanlijama ne bi li odbranili grad. Osmanlije su ga odveli u zarobljeništvo, osudili na galije i u bici kod Lepanta (7. oktobar 1571) lišili ga života. Već 1579. barska Katedrala Sv. Đorđa je bile pretvorena u džamiju. U ovom periodu su pojedini barski nadbiskupi stolovali izvan područja svoje dijeceze, upravljajući crkvom iz susjednih oblasti. Tako je 1608. godine za biskupa barskog i administratora Budvanske biskupije sa sjedištem u Budvi, bio postavljen natpop stolne crkve u Rabu, Marin Bici.

Kada je 1622. godine u Rimu osnovana Kongregacija za širenje vjere (lat. Congregatio de Propaganda Fide), u njenu nadležnost je potpala i Barska nadbiskupija. Za vrijeme turske vladavine, Kongregacija je pomagala nadbiskupiju i materijalno i personalno. Katoličko stanovništvo u Barskoj nadbiskupiji je posebno bilo izloženo represalijama poslije 1649. godine kada su Mlečani pokušali da zauzmu Bar. Na njihovoj strani se bio angažovao i barski nadbiskup Josip Bonaldi, i Osmanlije su iz osvete mnoge katolike pobili, mnogi su tada pobjegli a jedan dio je primio islam. U samom gradu Baru od tada više neće biti ni jedne rimokatoličke porodice.

Dragocjene podatke o nadbiskupiji iz ovog vremena ostavio je i barski nadbiskup Andrija Zmajević iz Perasta (1671—1694), koji je 1672. obavio vizitaciju nadbiskupije, kao i nadbiskup Vicko Zmajević (1701—1712) tokom vizitacije (1703). Nešto kasnije zabilježena su i masovnija iseljavanja katolika iz Barske nadbiskupije. Tako je 1726. godine prva veća grupa rimokatoličkih porodica iseljena u okolinu Zadra, u naselje Borgo Erizzo (Arbanasi), gdje se nalazio bivši barski nadbiskup, a tadašnji zadarski, Vicko Zmajević. Tek negdje od polovine 18. vijeka (od 1744) barski nadbiskupi se počinju nastanjivati unutar teritorije svoje nadbiskupije, prvo u Šestanima, Livarima, a od sredine 19. vijeka i u Baru.

Novije doba

Ugovorom u Kampoformiu (1797), a potom u Beču (1815), Austrija dobija pravo protektorata i nad katolicima Barske nadbiskupije. Posljednji nadbiskup osmanskog perioda, Nijemac Karlo Poten (administrator 1844—1855, potom nadbiskup 1855—1886) je marta 1867. godine prenio nadbiskupsku stolicu u Skadar, spojivši na taj način barsku i skadarsku crkvenu instituciju. Nadbiskup Poten je prešao u Skadar, a u Baru će postaviti pomoćnog biskupa. Učestvujući na Prvom vatikanskom koncilu (1869), nadbiskup Poten je zahtijevao da dobije svoje mjesto među primasima na osnovnu toga što nosi naslov Primas Serviae. Po ovlašćenju pape Pija IX, nadbiskup Poten je predsjedavao pokrajinskim crkvenim saborom u Skadru 1871. godine.

Prije toga, 1857. godine, u Baru je završena izgradnja nove katedrale posvećene Bezgrešnom začeću Bogorodice Marije. Kada je, u januaru 1878. godine, oslobođen Bar od Osmanlija, zapovjednik otomanske vojske predao je ključeve grada Bara u zgradi Barske nadbiskupije. Odlukama Berlinskog kongresa i međunarodnim priznanjem Crne Gore, Barska nadbiskupija i formalnopravno postaje njen integralni dio.

Knjaz Nikola, svjestan istorijskog značaja ove vjerske institucije, nastojao je da povrati duhovno središte katolika na način što bi eliminisao uticaj stranih država, prije svega Austrije. U tom smislu, tražio je posredovanje đakovačkog biskupa J. J. Štrosmajera kod Vatikana, radi obnove Barske nadbiskupije. Godine 1886. potpisan je konkordat između Crne Gore i Vatikana, kojim je regulisan položaj Barske nadbiskupije i status katolika u Crnoj Gori kojih je tada bilo 5.000. Područje duhovne jurisdikcije Barske nadbiskupije konkordatom je svedeno na područje unutar granice crnogorske države, jer je već sjutradan po ratifikaciji konkordata (8. oktobar 1886), papa Lav XIII, izdao dekret o razdvajanju Barske i Skadarske nadbiskupije.

Promjene u tom smislu nastale su tek od 1913, odnosno 1923. godine kada su župe Traboin, Tuzi i Klezna (ranije pripadale Skadarskoj nadbiskupiji) dodijeljene Barskoj nadbiskupiji kao područje apostoloske administracije i 1969. godine kada su rimokatolici u plavskoj, gusinjskoj i vojnoseloj opštini (ranije pripadali Skadarskoj nadbiskupiji), bulom pape Pavla VI, pripojeni Barskoj nadbiskupiji. Odmah po potpisivanju konkordata za barskog nadbiskupa je postavljen Šimun Milinović (1886—1910), za čijeg stolovanja je Barska nadbiskupija značajno obnovljena. Papa Lav XIII je svojim kodilicom od 29. marta 1887. godine dozvolio uvođenje bogosluženja na staroslovenskom jeziku na području Barske dijeceze i za te potrebe je štampan u Vatikanu Misal glagoljicom 1892. godine. Prva svečana misa na staroslovenskom jeziku održana u Barskoj katedrali 1895. godine.

Barskom nadbiskupu su sporazumom između Crne Gore i Vatikana od 7. marta 1902. godine priznata sva prava i povlastice koji su uživali i drugi biskupi u odnosu na Zavod Sv. Jeronima u Rimu, a iste godine je barskom nadbiskupu potvrđena i titula Primas Serviae. Za vrijeme nadbiskupa Nikole Dobrečića (1912—1955), nastavljen je proces kadrovskog i materijalnog obnavljanja Barske nadbiskupije. U projektima konkordata između Kraljevine SHS i Vatikana bilo je predviđeno da se Barska nadbiskupija svede na sufragana Beogradske nadbiskupije i da se Primasija prenese u Beograd. Ova inicijativa je naišla na opšte protivljenje u Crnoj Gori. Uz finansijsku pomoć jugoslovenske vlade, 1927. godine je izgrađena zgrada nadbiskupske rezidencije u Baru, a 1935. je počelo da radi nadbiskupsko dječačko sjemenište koji će sa sirotištem i zabavištem bit crkvene ustanove koje je osnovao nadbiskup Dobrečić.

Poslije Drugog svjetskog rata u državnim bolnicama na Cetinju (1946), Baru (1947) i Podgorici (1948) počinju se zapošljavati prve redovnice, a od 1965. se osniva franjevačka misija u Crnoj Gori. Franjevcima se povjerava vođstvo u pet župa u Malesiji. Iste godine se osniva Crnogorska provincija Franjevci Bezgrešnog začeća sa sjedištem na Cetinju, naredne 1966. godine dolaze salezijanci slovenske provincije i preuzimaju župu Podgorica, dok 1987. u nadbiskupiju dolaze Družbe Isusove i njima se povjerava župa Bar. Godine 1979. održano je prvo biskupsko ređanje nakon više vjekova u Barskoj nadbiskupiji uz učešće 9 biskupa. U katastrofalnom zemljotresu iste godine, oštećeno je ili uništeno preko 50 crkvenih objekata Barske nadbiskupije.

Nadbiskupska titula

Inače, barski nadbiskup se u izvorima iz 12. vijeka javlja sa titulom arciepiskopus sclavensis, a od 1475. godine se javlja i titula totius Serviae primas. Na ekumenskom koncilu u Trientu 1551. godine, barski nadbiskup se potpisao titulom Archiepiscopus Antibarensis, regni Serviae primas, dok je barski nadbiskup, Ivan VII Bruno, Ulcinjanin potpisao dekrete Tridentinskog opšteg koncila kao nadbiskup barski i primas Srbije. Vićenco Zmajević, na narodnom saboru u Baru 1702. godine je imao titulu Diocleciensis, totius regni Serviae Primas, visitator Albanie. dok je nadbiskup Karlo Potenu izdato posebno rješenje (14. februar 1870) kojim mu je potvrđena titula i dozvoljeno da na saborima sjedi među primasima (dodijeljeno mu je drugo mjesto do primasa Germanije). Zvaničan naziv titula nadbiskupa Šimuna Milinovića i Nikole Dobrečića je glasio: Archiepiscopus Antibarensis seu Dioclensis, totius regni Serviae Primas, mada su se oni potpisali i titulom arhibiskup barski i primas srpski. Do danas je Barskom nadbiskupijom upravljao 61 nadbiskup, od kojih su mnogi ostavili značajan trag u političkom, javnom, duhovnom i kulturnom životu Crne Gore.

Vidi još

• Barska nadbiskupija

Literatura

• Narodna enciklopedija (1927 g.), članak Julijana Jelenića
• Dr Marković, Dukljansko-barska mitropolija (1902);
• Faber, Pravo barskih nadbiskupa na naslov Primas Srbije (Glasnik Zemaljskog Muzeja, 1905);
• St. Stanojević. Borba za samostalnost rimokatoličke crkve u Nemanjićkoj državi (1912);
• Dr. Gruber, O dukljansko-barskoj nadbiskupiji do polovine 13. stoljeća (u Vjesniku Zemaljskog Arhiva, 1912. do 1913);
• Bogoslovska Smotra (1923).