Dolazak Slavena na Balkan

Dolazak Slavena na Balkan je dio Seobe naroda koji se dogodio u VI i VII vijeku. S početka Justinijanove vladavine varvarska plemena u predjelima oko Dunava postaju aktivnija. Svake godine, provaljuju Huni, Anti i Slaveni (Σκλαβηνοί) u vizantiske pokrajine i to kroz Ilirik i čitavu Trakiju, od Jonskog Mora do predgrađa Carigrada. Ušavši u rat sa Perzijom, Justinijan nije imao dovoljno vojske, da je suprostavi dunavskim napadačima. Slavenska prodiranja i naseljavanja na Balkan trajala su više od jednog vijeka. Nije se radilo o jednoj ili dvije seobe na Balkan, nego o naseljavanju koje je trajalo godinama sa manjim ili većim masama, u obliku upada, ratnih pohoda ili mirnih dolazaka.

Praslaveni (Slaveni prije dolaska Avara)

Ime Slověninъ dolazi od korijena wleu - κλυζω - cluere, i označava ljude, koji žive oko rijeka. Prvi put se spominje to ime u teološkim pitanjima i odgovorima Pseudo-Cezara Nazijanskog. S gornje strane Dunava spominje ih u prvoj polovini VI veka i savremeni vizantiski pisac Prokopije, gdje su stigli tokom druge polovine V i na početku VI stoleća, zajedno sa hunskim i bugarskim četama, koje su nadirale iz istočnijih krajeva Evrope i potiskivale Slavene imajući ih više kao podložnike nego kao saveznike. Radi ovisnosti od tih zavojevačkih naroda slavensko je narodno ime kod mnogih zapadnih pisaca i plemena dovedeno u etimološku vezu sa latinskim nazivom robova: Slověninъ- Sclavanus- Sclavus.

Prvi i najvažniji lokalitet Praslavena, dakle Slavena prije dolaska Avara, dao je Jordanes oko 551/552. godine, poslije njihovog strašnog upada na balkanski prostor 550/551. godine. Jordanes je bizantski istoričar gotskog porijekla iz Mezije. Napisao je istoriju Gota (Getica), koje je objavio 551/552. U tom djelu, pod imenom Veneta, Slavena i Anta posmatra samostalan narod koji ima svoju oblast, uokvirenu sa četiri tačke.

a) Noviodunum ad Istrum je ruina pored gradića Isaccea, okrug Tulča, na početku delte Dunava u rumunskoj Dobrudži. Nedaleko odatle, sa sjevera se na suprotnoj strani ulijeva rijeka Prut u Dunav i daje mu konačni zaokret prema Crnom moru. U tom predjelu je Dunav – Istrum – Istros razuđen i relativno plitak. Tu je postojao gaz koji je spajao Bizantsko carstvo s „barbarikumom“, to jeste beskrajnim stepama i prašumama sjeverne Europe gdje su se nalazili razni gentilni narodi barbara.

b) Lacus Mursianus je korito rijeke Mureš, u Transilvaniji (Erdély, Siebenbürgen), centralna Rumunija, koja se na mađarskoj teritoriji ulijeva u Tisu kao Maroš.

c) Treća navedena tačka bi bila Danaster, što se odnosi na rijeku Dnjestar, koja se ulijeva u Crno more između ušća Dunava i Dnjepra. Tok rijeke Dnjestar je istočna granica prostora kojeg je Jordanes „dodijelio“ Slavenima, a uz to i neka vrsta razgraničenja prema Antima.

d) Na sjeveru do Vistule, odnosno do rijeke Visle, vjerovatno samo njen gornji tok.

Prva pojava Slavena

U Europi tog vremena sjevernije od linije koje otprilike daju rijeke Sava i Dunav preko Balkana, te sjevernije od Crnog mora živjeli su razni gentilni narodi. Jedan gentilni narod ima geografski prostor svog življenja, ali nema državne strukture niti jasnih granica. Mada ti ljudi nisu nikome plaćali bilo kakvog poreza, ipak to nisu bila plemena. Doduše, sjeverno od donjeg toka Dunava nalazila se kraljevina Gepida, a sjevernije od čitavog toka Save ležala je kraljevina Langobarda (Dugobradi). Grci su sav taj prostor podrugljivo nazivali „barbarikum“, prostor bez urbane civilizacije. Zavisno od epohe, Bizant je manje ili više držao priobalne dijelove Crnog mora. Iz pravca Azije, te iz prostora sjevernije i zapadnije od Crnog mora, kao i iz prostora sjevernije od donjeg toka Dunava upadale su pljačkaške horde na balkanski prostor Bizantskog carstva.

Pošto je Balkan ostao bez adekvatne vojne zaštite, upadi pljačkaških hordi bili su sve češći, žešći i dugotrajniji, a za Justinijanov dvor sve bolniji. Zato konstantinopolska diplomatija uz određenu nadoknadu sklapa takozvane federatne ugovore s tim gentilnim narodima i kraljevinama. Federati su se obavezivali da neće napadati Bizant niti će propuštati pljačkaške horde preko svojih oblasti. Trebali su biti tampon zona. Oko 545. godine postali su i Anti bizantski federat.

Prvi upadi

Godine 535. Justinijan I je počeo dvadesetogodišnji rat u Italiji protiv Istočnih Gota. Za vrijeme tog dugog rata u Italiji Slaveni pljačkaju po Balkanu, sve do Drača, povremeno se i naseljavaju.

Jedan strahovit pohod Slovena u unutrašnjost carstva zabilježen je 548. godine. Zauzeše i primorski trački grad Toper, dvanaestak dana hoda od samog Carigrada. Muško stanovništvo u njemu, oko 15.000 poubijaše, a žene i djecu sa svim blagom povedoše u roblje. Ovaj slovenski pohod opisan je kao jezovito djelo klanja i mrcvarenja, ravno hunskim krvološtvima. Iza njih su kao svirep trag ostajale lešine poubijanih bez obzira na godine, pobijenih na kolje ili premlaćenih po glavi. Druge su, ne mogavši ih sa sobom uz mnogu stoku povesti kućama, ugonili u njihove staje i tamo ih sve zajedno spaljivali. U svoju zemlju poveli su roblja na desetine hiljada.

U toku 550. godine pređe preko Dunava nova grupa Slavena i spoji se sa onima, što su već bili na drugoj strani. Smatra se da između Gota i Slavena postojala neke veze. Totilino ime ostalo je zapamćeno kod Južnih Slavena i Dukljanska hronika, stavlja Totilu u slavenske vladare. Protiv tih novih slavenskih četa car je ovog puta opremio znatnu vojsku. Sukobili su se čak kod Adrijanopolja. Vizantiski poraz bio je potpun; prvi put tom prilikom Slaveni su oteli i njihovu zastavu.

Poslije Totilina poraza i njegove pogibije (552.) i propasti gotske države, prestaju za neko vrijeme i upadi Slavena i drugih naroda s Dunava.

Slovensku rasutost tumači dovoljno njihov način života. Bez čvrste, povezane unutrašnje organizacije oni su živeli plemenski podeljeni, ne priznavajući vlast jedne vrhovne uprave. Ova su plemena, iako zahvaćena jednom opštom bujicom, ipak nastavljala da žive svojim zasebnim životom, vezujući se za srodne susjede po nuždi.

"Ovim plemenima, Sklavinima i Antima, ne vlada jedan čovjek, nego od starine žive u demokratiji." (Prokopije). "Žive bez vlasti, u međusobnoj mržnji, i ne poznaju reda... Kod njih vlada razlika shvatanja, pa ili se ne slože ili ako se i slože ipak drugi prekoračuju brzo ono, što se odredi, pošto su svi strasno jedni protiv drugih i pošto niko nije voljan da ustupi drugom" (Pseudo-Mavrikije).

Dolazak Avara

U to vreme dolazi na vizantijske granice još jedno novo azijsko pleme, koje će nekoliko vijekova biti jedno od najvažnijih u istoriji srednje Evrope. To su Avari ili Obri.

Avari su okupili oko sebe ostatke srodnih hunskih plemena u istočnoj Evropi, neke milom, a neke silom, i počeli da se šire prema zapadu i bez pristanka Vizantije. Iskrsavaju čak na franačkim granicama. Tako su se krajem šezdesetih godina VI veka Avari raširili po svoj Panoniji, postali na tom području glavni činilac i osnovali svoju državu, Avarski kaganat. Dolazeći kao pobednici oni su zagospodarili i svim Slavenima, koji su se tu zatekli od ranijih pohoda, ili su ih dovodili sa sobom, kad su prolazeći njihovim zemljama pomerali slavenska staništa sve od doline Dnjestra i Dnjepra.

U zajedničkoj državi Avari i Slaveni žive u simbiozi, karakterističnoj po slavenizaciji, fenomenu koji nije u potpunosti naučno objašnjen.

Avari osvajaju 582. godine Sirmijum, najvažniji branik za prelaz Save. Tim padom stvorena je prva rupa na bedemu carevine. Padom cara Mavrikija 602. napuštena je i njegova ofanzivna politika prema Avarima i Slavenima. On je bio poslednji car Istočne Imperije, koji je na dunavskoj liniji odbijao navale sjevernih i istočnih plemena.

Naseljavanje Balkana

Prvih godina VII vijeka otpočela je masovna slavenska kolonizacija. Dok su se Avari poslije pljačkanja povlačili preko Dunava, Slaveni se trajno naseljavaju, oduzimajući Vizantincima velike teritorije. Vizantijska vlast na Balkanu bila je slomljena. Njihova naselja u VII veku prostiru se od Crnog Mora pa sve do bavarske granice.

God. 611. Slaveni provaljuju u Istru i Bavarsku i pljačkaju. Drugi dio (po Solunskoj legendi sv. Dimitrija) pljačkaju po Tesaliju, grčkim ostrvima zajedno sa Cikladima, Ahaji, Epiru, Peloponezu a jedan dio i u Aziji. Napadan je i Solun.

U ovo vrijeme Avari i Slaveni prodiru u Dalmaciju. Salona je uzeta 614. god. o čemu je pisao i Toma Arhiđakon. Gradsko stanovništvo izbjeglo je na susjedna ostrva. Stradali su Epidaur, Duklja, Narona, Delminijum i Domavia. Čuvena dunavska tvrđava Singidunum stradala je i potpuno je za uvijek izgubila svoje ime, zatim Viminacijum, Cibale u Slavoniji i druga mjesta.

Došlo je do velike promjene u etničkom sastavu čitavog Balkanskog poluostrva.

Opsada Carigrada

U ljeto 626. god. izveden je zajednički napad na Carigrad. Perzijanci su napali sa azijske strane, a Avari sa evropske, zajedno sa Slavenima, koji sačinjavaju najveći dio njihove flote. Ali slavenski mali čamci nisu se mogli mjeriti sa vizantiskim bojnim lađama. Poraz je bio završen 8. avgusta 626. god.

Avarsko-slovenski poraz pred Carigradom stvorio je novu fazu u odnosima između njih. Postupanje Avara sa Slavenima, izazvalo je ogorčenje. Kako piše hroničar Fredegar, oni su napred slali Slavene, a sami uzimali plijen. Zimi bi dolazili među Slavene, da se hrane, da im uzmu plijen i da spavaju s njihovim ženama i kćerima. Uz to su im Slaveni davali i drugi danak. S toga je razumljivo da sad, nakon poraza kod Carigrada, počne razlaz s Avarima.

Bitka kod Carigrada potresla je avarsku moć. Za narode koji su dotad bili podložni Avarima, a osobito za mnogobrojna slavenska plemena, bio je to signal za ustanak i oslobađanje od avarskog jarma. U borbi protiv Avara Zapadni Slaveni su na području današnje Južne Češke, Austrije i sjeverne Slovenije pod vodstvom franačkog trgovca Sama, uspjeli su stvoriti svoju prvu slavensku državu, koja je trajala nekoliko desetina godina. Samu se negdje iza 632. pridružio i Drvan, knez Lužičkih Srba, dux gente Surbiorum, que ex genere Sclavinorum erant, koji je dotad bio pod franačkom vlašću. To je najstariji istorijski spomen srpskog imena uopšte, koje će se posle javiti i kod slavenskih plemena na jugu.

Od avarske se vlasti nekoliko godina potom oslobodio i bugarski savez istočnih Bugara, Unogundura, koji su stanovali od Dnjestra i Azovskog Mora na istok. Odmetnuvši se od Avara, bugarski poglavica Kuvrat uđe u bliže veze sa Vizantijom i sklopi s njom savez. Car Iraklije napravi čak Kuvrata vizantiskim patricijem.

Dolazak Hrvata i Srba

U okvir selidbi naroda, pripada i selidba Srba i Hrvata, o kojoj je opširan izvještaj ostavio Konstantin Porfirogenet. I ona se dogodila u dogovoru s Bizantom (car Iraklije) i u borbi protiv uzdrmane avarske sile. Hrvati i Srbi, jedina dva plemena sa kojima je Carstvo sklopilo foedus, napustili su svoj dotadašnji zavičaj, Bijelu Hrvatsku i Bijelu Srbiju i pojavili se na Balkanskom poluostrvu. Hrvati su se naselili oko Kupe i Cetine, proširivši se i u zapadnu Slavoniju. Srbi su zauzeli Gornje Podrinje i područje rijeka Plive, Tare i Lima. Naseljavanjem Hrvata (628-630 g) i Srba (630-634) Vizantija je, u nedostatku vlastitih vojnih snaga, zatvorila Avarima prodiranje na svoju teritoriju.

Na istoku, između Dunava i Balkana, Vizantiski pisci navode, da je tamo bilo sedam slavenskih plemena.

Isto je tako u VII vijeku bila je u slavenskim rukama i Dalmacija (Zahumljani, Neretljani, Travunjani, Konavljani i Dukljani). Sredinom VII vijeka, 642. God. Slaveni s velikom flotom prodrli su u Italiju (beneventsko kneževstvo) i usudili se iskrcati blizu Seponta. Taj im podvig nije uspio, ali je svakako karakterističan i za sigurnost njihove zaleđine i za njihov napadački duh.

Cena ovog vizantijskog prepuštanja teritorije bila je velika. Prisustvo vizantijske vojske i činovnika, pa i samog romejskog stanovništva osjećala se samo u nekim gradovima na jadranskoj obali i južno od linije Drač – Serdika u Bugarskoj.

Živeći u svojim političko teritorijalnim jedinicama, Sklavinijasklavinijima, Slaveni će do propasti Avarskog kaganata iskazivasti lojalnost. Cijelo to vrijeme, njih će sa Vizantijom povezivati opasnost od zajedničkog neprijatelja, Avara. Istovremeno, Vizantija nema vojne moći da nametne vlast, niti privrednog interesa, jer je Balkan u to vrijeme bio područje razorenih gradova i uništene privrede.

Vizantijske protumjere na jugu Balkana

Tokom prve polovine VII vijeka kolonizacija Slavena na Balkanu bila je završena. Vizantijski Balkan se raspao u niz Sklavinija, kako su sami Vizantinci zvali oblasti koje su pripale Slavenima i u kojima vizantijska vlast više nije postojala.

Kad se car Konstans II oslobodio arapskog pritiska, 658. godine krenuo je protiv Sklavinija (vjerovatno u Makedoniji) i nametnuo priznanje vizantijskih prava. Konstansov pohod bio je praćen preseljavanjem Slavena u Malu Aziju i uključivanjem u vizantijsku vojsku. Tako se spominje da je jedan njihov odred od 5.000 ljudi prišao Arabljanima pa je naseljen u Siriji.

Veliki pohod protiv Slavena izveo je i car Justinijan II 688/89. Pokorene Slavene je izveo u zapadnu Malu Aziju, u temu Opsikija. Od preseljenih Slavena car je mogao formirati vojsku od 30.000 ljudi.

Za vrijeme carice Irine Vizantija 783 poduzima veliki pohod protiv Slavena na Peloponezu i nameće im vizantijski suverenitet i plaćanje danka. Slaveni su poslije nekoliko puta dizali ustanke, da bi konačno bili poraženi 805. godine kod Patrasa i time se završila njihova vlast na Peloponezu u trajanju od 218 godina. Među poražene Slavene Vizantija je naseljavala stanovnike Male Azije.

Unutrašnjost Balkanskog poluostrva ostala je van domašaja vizantijskih mjera.

Prva južnoslavenska država

Vizantijsku zauzetost sa Arapima koriste Bugari sa vođom Asparuhom, prelaze oko 679. godine na desnu obalu Dunava i trajno se naseljavaju, sa središtem u Pliski. Slaveni, Severci i sedam drugih slavenskih plemena smještenih na tom prostoru, iako brojčano nadmoćniji, nisu im se mogli oduprijeti i priznaju njihovu vlast. Združivala ih je zajednička borba protiv Vizantije. Bugari su svojom organizacijom i imenom dali obilježja novoj državi, koju je Vizantija veoma brzo priznala. Proći će tri vijeka dok se ta relativno mala grupa Bugara, krvnim mješanjem, zajedničkim životom, a posebno hrišćanstvom izjednači sa masom svog stanovništva, primajući i njihov jezik (proces Slavenizacije).

Napomene

• Francuski i njemački istoričari, poslije pada Carigrada 1453. godine, uveli su naziv Vizantija za Istočno Rimsko carstvo. Stanovnici tog carstva zvali su sebe Romejima (tj. Rimljanima).
• Nakon raspada Jugoslavije, teorija o seobi Slavena je od istoričara novoformiranih država podvrgnuta kritici i osporavanju.

Literatura

• Hermann Kinder, Werner Hilgemann, Deutscher Taschenbuch Verlag GmbH& Co. KG Mšnchen, 1964 – Atlas zur Weltgeschichte Karten und chronologischer Abris