Bilećanka
| "Bilečanka" | |
|---|---|
 Originalni tekst pesme "Bilečanka" na slovenskom. | |
| Pjesma | |
| domaći naziv | Bilećanka |
| objavljena | 1. maja 1940.[1] |
| žanr | robijaška pesma, balada |
| autor | Milan Apih |
| kompozitor | Milan Apih |
Bilećanka (slovenski Bilečanka) je pesma nastala uoči prvomajskog uranka 1940. godine[2] u koncentracionom logoru za političke zatvorenike u Bileći. Iako se često smatra partizanskom pesmom, zapravo je logoraška pesma nastala pre Drugog svetskog rata u Jugoslaviji.
Bilećanka je u Jugoslaviji bila kultna pjesma koju se najčešće veže za napredne i misleće ljude. Sama atmosfera pjesme, iako sumorna, svedoči o idealima zatočenih ljudi, koji u najtežim trenucima sanjaju ljepšu i pravedniju stvarnost za koju su bili spremni žrtvovati čak i svoje živote.[3]
Reči pesme napisao je Slovenac Milan Apih, učitelj iz Celja i jedan od komunista zatočenih u logoru Bileća.[4]
Dirigent Oskar Danon je kasnije izvršio orkestraciju pesme „Bilećanka“ 1943. godine u partizanskim danima.[5]
Kraljevina Jugoslavija je, po ugledu na nacističku Njemačku i fašističku Italiju, počela otvarati koncentracione logore za komuniste i antifašistički orjentisane intelektualce u periodu od 1935. do 1941. godine. Prvi takav logor otvoren je u Višegradu 1935. godine, a zatim širom Kraljevine Jugoslavije: u Lepoglavi, beogradskoj Glavnjači, Sremskoj Mitrovici, starom austrijskom zatvoru u Kotoru, Kolašinu, Dubrovniku, Kragujevcu, Zagrebu, Ljubljani, Skoplju itd. Zatvaranje antifašista je bio jedan od značajnijih političkih ustupaka Hitlerovoj Njemačkoj i Musolinijevoj Italiji.[6]
Pripreme za otvaranje logora u Bileći počele su decembra 1939. godine, da bi bio otvoren januara 1940. godine, u starim austrijskim kazamatima, prethodno turskoj kasarni. Postojale su četiri sobe: slovenačka, makedonska, srpska i ženska u koje su smešteni logoraši.[7] Prva grupa zatvorenika dovedena je u logor u Bileću 18. januara 1940. godine. Bili su dopremljeni najistaknutiji komunisti iz Beograda i drugih krajeva Jugoslavije, i to na osnovu protivustavne uredbe Vlade iz 1939. godine i bez sudske presude. Među 82 zatvorenika Bilećkog logora našli su se istaknuti jugoslovenski komunsti: Moša Pijade, Ivan Milutinović, Ivo Lola Ribar, Kosta Stamenković, svi članovi CK KPJ. Zatim Todor Vujasinović, Đorđe Andrejević Kun, Bora Baruh, Pepca Kardelj, Milan Apih i drugi. Kada su komunisti Bileće saznali ko se sve nalazi u logoru, obavijestili su građane, omladinu i seljaštvo ovog sreza.[6] U Bileću, po zadatku CK KPJ, dolazi Miro Popara, član Oblasnog komiteta za Hercegovinu, koji uspostavlja vezu sa logorašima i preuzima rukovođenje akcijama za ukidanje logora i puštanje na slobodu svih zatvorenika.[6]
Uslijedili su otvoreni protesti stanovnika Bileće, kao i ostalih srezova istočne Hercegovine, protiv daljeg postojanja logora. Putem peticije, i slanje delegacije banu Zetske banovine, Božidaru Krstiću, zahtijevano je da se zatvorenici odmah puste. Bilećki narod činio je sve da se pomogne zatvorenicima u logoru, a, između ostalog, organizovano je i prikupljanje priloga za logoraše. Građani Bileće cvijećem su zasipali stazu kuda su žandarmi vodili zatvorenike iz logora do rijeke Trebišnjice. Zahvaljujući masovno organizovanim akcijama i odlučnosti naroda ovog kraja, logor u Bileći je raspušten u novembru 1940. godine, poslije trajanja od nepunih 11 mjeseci. To se nije desilo sa ostalim logorima u Kraljevini Jugoslaviji, čiji zatvorenici su dočekavši početak Drugog svjetskog rata bili predani okupatoru.[6]
Logoraši se nisu pokolebali već su se organizovali. Pored ostalog, organizovan je i kulturno-umetnički rad u okviru koga su, krajem aprila, počele pripreme za proslavu Prvog maja: sastavljeni su programi proslave, a horovi su uvežbavali komunističke i revolucionarne pesme. Uz to, logoraši su došli na ideju da, kao što su postojale pesme o Lepoglavi i Sremskoj Mitrovici, ispevaju pesmu o Bileći. To je učinio Milan Apih, učitelj iz Celja, koji je pesmu ispevao za jednu noć, a Todor Vujasinović ju je preveo na srpskohrvatski jezik.[8] Pesmu su naučili i odmah zapevali svi zatvorenici, što je bio jedinstven hor borbe, prkosa i vere u pobedu.[9]
Proslava Prvog maja počela je pored Trebišnice, gde su logoraši, okruženi naoružanom stražom, posle otpevane Internacionale i kratkog referata, zapevali stihove nove pesme. Pevali su je i dok su prolazili gradskim ulicama, pa su je tako Bilećani čuli i širili dalje. Tako je pesma izašla iz logora pre nego što su ga logoraši napustili.
Usled brojnih protesta, svi zatvorenici su 16. maja pušteni kućama, a ubrzo je rasformiran i koncentracioni logor.[10]
Sredi pušk in bajonetov, |
Sred pušaka, bajoneta, |
- ↑ Muzika i muzičari u NOB, zbornik sećanja (str. 23), Beograd 1982.
- ↑ https://www.academia.edu/32958701/Jahja_Fehratovi%C4%87_Amela_Luka%C4%8D_Zorani%C4%87_Ratna_i_poratna_revolucionarna_poezija_u_Jugoslaviji_izme%C4%91u_%C5%A1ablonskog_pjesni%C5%A1tva_i_originalnih_poetika
- ↑ „Bilećanka - pjesma mislećih ljudi”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-04. Pristupljeno 2014-11-06.
- ↑ Milan Apih, „Bilećanka“ pesma logoraša, 1940.
- ↑ http://www.audioifotoarhiv.com/gosti%20sajta/MilanApih.html
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 „Bogdan Tomanović, Logor u Bileći”. Arhivirano iz originala na datum 2014-04-13. Pristupljeno 2014-11-09.
- ↑ „Bilećanka”. Arhivirano iz originala na datum 2013-07-08. Pristupljeno 2014-11-09.
- ↑ „STOLAClook - Bilećanka - pjesma mislećih ljudi”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-04. Pristupljeno 2014-11-06.
- ↑ https://znaci.org/00003/1002.pdf
- ↑ https://znaci.org/00003/1002.pdf