Koncentracijski logor Banjica

Banjički logor
Logor na Banjici
Pod kontrolom	Nacistička Nemačka
Upravnik	Svetozar Vujković

Logor na Banjici (zvanično Logor Dedinje) je bio najveći koncentracioni logor na području okupirane Srbije i jedno od centralnih mesta u sistemu represije na Balkanu tokom Drugog svetskog rata.

Banjički logor su osnovali nemački okupatori na samom početku ustanka u Srbiji, jula 1941. Logor na Banjici je bio namenjen srpskim ustanicima i svima koji su na bilo koji način pružali otpor nemačkoj okupaciji Srbije.

Kroz logor je tokom četiri ratne godine, do zatvaranja u oktobru 1944 godine, prošlo oko 30.000 zatočenika. Većina su bili pripadnici i simpatizeri Narodnooslobodilačkog pokreta. Pored toga, u banjički logor su masovno odvođeni Jevreji i Romi. U logorskim knjigama su sačuvani poimenični podaci o 23.637 logoraša. Kako logorska administracija nije precizno vođena i mnogi zatočenici i zatočenice nikada nisu registrovani, tačan broj ljudi koji su prošli kroz Banjicu do danas nije utvrđen.

Banjica je bio sabirni i egzekucijski logor. Logor je imao dvije sekcije u kojoj je jedna bila u nadležnosti Srpske policije, dok je drugi dio bio u nadležnosti Gestapoa. Mnogi zatvorenici iz Banjice su prebačeni u druge koncentracijske i radne logore koje su Nijemci držali pod svojom kontrolom u okupiranoj Europi. Mnogi drugi su ubijeni u Banjici, Jajincima i drugim stratištima. Glavno stratište je bilo strelište u Jajincima.

Konačan broj žrtava nije poznat usled uništavanja dokaza. U logorskim knjigama su sačuvani podaci o ubistvu 4.286 muškaraca, žena i dece. Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača je utvrdila da je do aprila 1944. ubijeno 8.756 banjičkih logoraša.

Banjički logor je proglašen za spomenik kulture 1984. godine.

Hronologija logora

Posle prvog streljanja banjičkih logoraša u Jajincima, 16. jula 1941.

Odmah po ulasku nemačkih trupa, na teritoriji Beograda je organizovan strog sistem nadziranja građana. U skladu sa njim, već tokom maja meseca 1941. godine izneti su prvi predlozi o nužnosti izgradnje logora u kojem bi bili izolovani pojedinci i grupe ocenjeni kao „politički nepouzdani i opasni“. Prvobitna ideja da se takav logor organizuje u zgradi zatvora na Adi Ciganliji je odbačena zbog loše bezbednosti tog područja. Zgrada kasarne bivšeg 18. pešadijskog puka na Voždovcu izabrana je kao najpogodnija za takvu namenu. Odluku o formiranju logora su doneli organi nemačke uprave i Gestapoa, a realizovao šef srpske državne bezbednosti Dragomir Dragi Jovanović, koji je postavljen i za Upravnika grada Beograda. Prema projektu inženjera Milana Janjuševića, ceo prostor je izolovan i obezbeđen pet metara visokim zidom i stražarskim kupolama. Bio je to drugi po redu logor otvoren u Srbiji. Prvi je smešten u pančevačku fabriku svile, po kojoj je i dobio ime Svilara, odmah po napadu Nemačke na Sovjetski Savez, 22. juna 1941.

Sprovođenje omladinaca iz Vaspitnog zavoda u Smederevskoj Palanci u Banjički logor.

Adaptacija logora je još bila u toku, kada su, po izbijanju ustanka u Srbiji, 9. jula dovedene prve grupe uhapšenika. Logor Dedinje je organizovan za prihvat zatočenika koji su, kao antifašisti, dovođeni sa teritorije cele Srbije i Balkana, za razliku od logora Topovske šupe, koji je bio predviđen za smeštaj muškaraca Jevreja i Roma i koji je, samo nekoliko stotina metara dalje, počeo da radi mesec i po dana kasnije. U isto vreme, u Banjički logor su zatvarani jevrejske žene i deca, koji su kasnije prebačeni u logor Staro Sajmište.

U vreme ustanka u Srbiji 1941. godine, ogromnu većinu zatočenika su činili srpski komunisti i zarobljeni partizani. Nakon gušenja ustanka i sloma Užičke republike, na stotine zarobljenih partizana je deportovano vozom iz Užica i Požege u Banjički logor. Neki su u logoru ubijeni, a neki su nakon saslušavanja vraćeni kući.

U koncentracionom logoru na Banjici nad logorašima su primenjivane razne vrste mučenja. Prizor iz 1942. godine.

U novembru 1941. godine okupacione vlasti su zatvorile u banjički logor grupu od 152 srpskih intelektualaca koji su optuženi kao masoni. Među njima su bili Aleksandar Belić, Aleksandar Deroko, Miloš Đurić, Mihailo Ilić, Petar Kolendić, Viktor Novak, Veljko Petrović, Vasa Čubrilović, Jovan Erdeljanović, Risto Stijović, Aleksandar Leko, Nikola Vulić, Ivan Đaja, Tihomir Đorđević. Plašeći se negativnih efekata zatvaranja tako velikog broja javnih ličnosti, nemačke vlasti su dopustile njihovo puštanje iz logora tokom naredna dva meseca.

Nakon što su Jevreji u Srbiji uništeni, a Beograd u kolovozu 1942. godine proglašen Judenfrei, u logor su uglavnom zatvarani protivnici Nedićevog režima, većinom zarobljeni partizani i srpski komunisti. U banjički logor su takođe, u periodima neprijateljstva Draže Mihailovića i Nemaca, zatvarani pripadnici njegove četničke organizacije.

Poslednja egzekucija zatvorenika Banjičkog logora je izvršena samo 20 dana pre oslobođenja Beograda, odnosno četiri dana pre nego što je logor prestao sa radom.

Uprava logora

Svetozar Vujković, upravnik logora Banjica, i italijanski fašisti u okupiranom Beogradu.

Zamenik upravnika Banjičkog logora Đorđe Kosmajac (u sredini) sa nacistima u okupiranom Beogradu.

"Logor Dedinje" se prvih meseci nalazio pod upravom vojne komande za grad Beograd, da bi od februara 1942. prešao pod nadležnost komandanta SS-a i policije generala Augusta fon Majsnera. Na mestu komandanta logora najduže se zadržao oficir Gestapoa Vili Fridrih (Willy Friedrich). U poslednjoj fazi postojanja logora (od jula 1944. godine) njime je komandovao poručnik Beker (Becker), prethodno komandant Prihvatnog logora Zemun. Pomoćnik komandanta logora Banjica bio je po surovosti čuveni folksdojčer Peter Kriger (Peter Krieger), a šef logorskog saniteta dr Jung (naveden u literaturi pod imenom Herbert i Erwin Jung). Sačuvana su svedočenja o tome kako je upravo dr Jung ubijao iz pištolja zatvorenike, koji bi nesrećnom igrom sudbine ostali živi nakon streljanja.

Uprava u logoru Banjica je podeljena tako što je jedna trećina pripala srpskoj policiji i bila pod nadležnošću Uprave grada Beograda i Ministarstva unutrašnjih poslova Nedićeve vlade, dok je ostali deo kontrolisao Gestapo. Za šefa logora postavljen je brutalni islednik Svetozar Vujković, nekadašnji šef IV antikomunističkog odseka beogradske policije. Njegov pomoćnik bio je najpre agent Đorđe Kosmajac, a nakon što je na njega izvršen atentat 1942. godine, bili su Prvoslav Odović, Vidosav Jevtić i Radomir Čarapić. Među osobljem logora po zlu su ostali zapamćeni ključari Milan Kobiljski Lala, Radovan Gudelj, Milan Trifunović i Obrad Belić.

Straža koja je obezbeđivala logor je najpre bila mešovita, da bi jedno vreme prešla u nadležnost Nedićeve Srpske državne straže. Pred kraj rata nju je, međutim, u potpunosti obavljala nemačka policija. Uspostavljena dvojna uprava logora bila je samo privid, jer je sve ključne odluke izdavao i odobravao Gestapo. Istina, predstavnicima Specijalne policije je bilo dozvoljeno da po sopstvenoj inicijativi hapse i dovode zatočenike, ali ne i da sami odlučuju o eventualnim otpuštanjima iz logora.

Srpska Specijalna policija, kojom su rukovodili Ilija Paranos i Božidar Bećarević, nije privela najveći broj zatočenika u logor Banjica, ali je procentualno najveći broj privedenih od strane Specijalne policije ubijen. Naime, smrtna presuda je izvršena nad trećinom onih koje su uhapsili srpski agenti. Prema Banjičkim knjigama logoraša, od 4.456 koje su priveli, čak 1.409 je ubijeno.

Struktura logoraša

Vođe čačanskih komunista pred streljanje na Banjici, 1942.

Od 9. jula 1941. do 4. oktobra 1944. u banjičkom logoru su bili utamničeni ljudi 19 različitih nacionalnosti, različite verske pripadnosti, zanimanja, obrazovanja. Pored srpskih komunista, Jevreja i Roma, bili su zatočeni pripadnici i simpatizeri građanskih partija i pokreta Draže Mihailovića, "dirisovci" (zemljoradnici koji nisu predali tražene količine žitarica Direkciji za ishranu), masoni, probritanski orijentisani intelektualci. Pored političkih zatvorenika, posebnu grupu su činili kriminalci. Svakako najsuroviji tretman u logoru su imali komunisti i članovi i simpatizeri Narodno-oslobodilačkog pokreta.

Logoraši su pripadali svim generacijama, a svakako najstrašnije podatak predstavlja činjenica da je u logoru bilo 22 dece ispod 7 godina, 26 dece uzrasta između 7 i 14 godina, kao i 76 dece stare između 14 i 17 godina.

Pisma banjičkih logoraša

Pismo sestara Srbijanke i Jovanke Bukumirović iz Banjičkog logora.

Draga mamo i svi ostali,

Sinoć iznenada, kada smo se najmanje nadali, dođoše da izvode za streljanje. Prozvali su 12 a među njima i naše Srpče. Ja sam očekivala da će i mene posle nje i dignem se da se spremim. Međutim, on prestade i reče ovima da izlaze. Tog momenta mi je bilo strašno. Ona se obuče i reče zdravo. Poljubile s mo se na brzinu. Pošla je gordo dignute glave, kao i uvek što ide. (...) U hodniku gde su im vezivali ruke na leđa prolomi se Srbin glas: ’Živela Komunistička partija.’ Dobila je batine.

(...) Mi smo ostale same u tišini i mraku, da osluškujemo odlazak ’Marice’.

– Pismo Jovanke Bukumirović o stereljanju svoje sestre Srbijanke

Neka pisma su napisana na običnom papiru, neka druga na toalet papiru, neka na papiru od cigarete, čak postoji i poruka Draginje Dade Konstantinović na komadu pocepane košulje.

Sudbina banjičkih logoraša

Nemački vojnik vrši doubijanje streljanih banjičkih logoraša u Jajincima 1941.

Najveći broj logoraša sa Banjice pogubljen je streljanjem na stratištima koja su se nalazila na obodu grada (u Jajincima, Jabuci, Skeli, Trostrukom Surduku, Malom Požarevcu, Mladenovcu, Marinkovoj bari, na Novom groblju). Izvestan broj banjičkih zatočenika ubijen je u kamionu „dušegupki“, iako je on prevashodno bio namenjen za egzekucije logoraša sa Sajmišta. Preživeli svedoci su se sećali da su u kamion marke “Saurer“ (Zaurer) ukrcane Jevrejke sa decom koje su bile utamničene na Banjici, kao i jedan broj komunista, njihovih simpatizera i članova porodica.

U samom dvorištu logora su vršena i pojedinačna ubijanja. Deo logoraša i logorašica koji nisu ubijeni ili otpušteni, upućivan je na rad u rudnike u Boru, Kostolcu i Trepči, ili je velikim transportima prebacivan u logore Aušvic, Mauthauzen i Ravensbrik, kao i u logore u Norveškoj i Grčkoj. Poslednji transport sa Banjice je otišao u Mauthauzen 26. septembra 1944, odvodeći 700 logoraša. Pretpostavlja se da je preko Banjice u logore po Evropi upućeno između sedam i osam hiljada zatočenika. Organizovani u sekcije logoraša, oni su u posleratnim danima čuvali uspomenu na strašne dane i njihove prijatelje koji nisu uspeli da prežive.

Poznate žrtve banjičkog logora

Vukica Mitrović, organizatorka pokreta otpora u Beogradu i jedna od žrtava banjičkog logora.

• Vukica Mitrović
• Miloš Matijević
• Đurđelina Dinić
• Jelena Ćetković
• Slobodan Sekulić
• Tina Morpurgo
• Olga Alkalaj
• Janko Janković
• Srbijanka Bukumirović
• Jakob Žorga

Muzej banjičkog logora

Po završetku rata, zgrade nekadašnjeg logora su predate na korišćenje Jugoslovenskoj narodnoj armiji. U njima je otvorena i Vojna akademija. U delu zgrade je 1969. godine uređen muzej, u kojem je predstavljen surovi sistem okupacije, kao i autentičan izgled logoraških soba, koje su nosile brojeve 3, 25 i 26. Tada je skupština grada Beograda postavila i spomen obeležje ispred zgrade logora, koje je uradio vajar Kolja Milunović. Ulazna partija muzeja je uređena 1982. godine. Danas je Muzej Banjičkog logora deo Muzeja grada Beograda i čuva izuzetno bogatu dokumentacionu građu, plakate, fotografije, lične predmete i crteže logoraša.

Povezano

• Strelište u Jajincima
• Holokaust u Srbiji
• Svetozar Vujković
• Dragi Jovanović
• Nemački zločini u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu

Izvori

• Delovi članka su preuzeti iz publikacije Mesta stradanja i antifašističke borbe u Beogradu 1941–44. Arhivirano 2014-12-17 na Wayback Machine-u objavljene pod Creative Commons licencom.

Literatura

• Sima Begović, Logor Banjica 1941–1944, 1–2, ISI, Beograd, 1989.
• Mesta stradanja žrtava fašističkog terora na području grada Beograda, Beograd, 2008.
• Logor Banjica: Logoraši, knjige zatočenika Koncentracionog logora Beograd-Banjica 1941–1944. I–II, (pr. Evica Micković i Milena Radojčić), Beograd, 2009.

Vanjske veze

Koncentracijski logor Banjica na Wikimedijinoj ostavi

• Muzej koncentracijskog logora Banjica Arhivirano 2008-11-20 na Wayback Machine-u
• Logor Banjica – važno mesto u istoriji zločina
• Skica za grupni portret zatočenika logora Banjica