Arheološka teorija

Arheološka teorija se odnosi na različite intelektualne mehanizme putem kojih arheolozi tumače arheološke podatke. Arheološka teorija funkcioniše kao primena filozofije nauke na arheologiju, a ponekad se naziva filozofija arheologija. Ne postoji jedinstvena teorija arheologije, jer se mnogi ne slažu kako vršiti interpretaciju. Tokom istorije discipline, različiti oblici arheoloških teorije su se pojavili, dostizali vrhunac, i u nekim slučajevima nestale. Arheološke teorije se razlikuju po tome šta su ciljevi discipline i kako oni mogu biti postignuti.

Neke arheološke teorije, kao što je procesna arheologija, iznose da arheolozi mogu da dobiju pouzdane i objektivne informacije o drevnim društvima na osnovu primene naučnog metoda istraživanja. Suprotno od ove ideje, postprocesna arheologije tvrdi da su svi arheološki dokazi ukaljani ljudskom interpretacijom i društvenim faktorima, što znači da su sva tumačenja prošlosti subjektivna.

Druge arheološke teorije poput marksističke arheologije vrše tumačenja na osnovu viđenja kako društvo funkcioniše.

Pozadina

Arheolozi poput Metjua Džonsona su izneli da teorija utiče na mnoge, ako ne i na sve aspekte arheologije

Od početka 20. veka, većina viđenja arheološke metodologije su prihvatila da se nalazi koji se dobijaju arheološkim iskopavanje interpretiraju kroz teorijsku perspektivu. Međutim, arheološka zajednica se deli na osnovu toga koji je teorijski pristup najbolji. Sa jedne strane postoje i oni koji smatraju da su neke arheološke metode – na primer, iskopavanje ili beleženja – neutralne i prevazilaze granice teorije. Neki se ne slažu sa ovim viđenjem i veruju da su i iskopavanja i beleženja takođe pod uticajem teorijskih razmatranja. Arheolog Ijan Hoder, istaknuti pobornik ove tačke gledišta, kritikuje alternativni pristup naglašavajući da metodoloških rešenja kao što su gde otvoriti rov, kako marljivo kopati stratigrafski sloj i da li sačuvati svaki artefakt koji je otkriven, zavise od prethodnih teorijskih viđenja. Neki arheolozi su u svojim radovima pokušali da odvoje podatke i svoju interpretaciju, ali njih kritikuju arheolozi poput Hodera koji iznose da je arheološka interpretacija deo arheološke metodologije i da se zato ne može odvojiti od podataka.

Metju Džonson je izneo pregled zašto je arheološka teorija toliko važna disciplini i zašto svi arheolozi treba da uče o njoj. Prvo, on je istakao da su svi argumenti o tome zašto je arheologija korisna društvu zasnovani na teoriji, te da je arheolozima potrebno poznavanje teorije kako bi branili svoju disciplinu od kritika. Drugo, on je naglasio da je teorija neophodna kako bi se uporedile dve ili više interpretacija prošlosti i odlučilo koja je verovatnija. Treće, on je tvrdio da je teorija neophodna arheologu kako bi prihvatio i priznao svoja predubeđenja i ciljeve prilikom interpretacije. Na kraju je izneo da je teorija najpotrebnija zato što arheolozi kao ljudska bića funkcionišu na osnovu "teorija, koncepata, ideja i pretpostavki" i zato arheologija ne bi mogla ni da funkcioniše bez istih. Zbog svega ovoga on iznosi da za interpretaciju arheoloških podataka nije potreban "zdrav razum", već jasna teorijska tačka gledišta.

Arheološka teorija

Antikvarstvo i imperijalizam

(videti takođe: Istorija arheologije)

Interesovanje ljudi za prošlost postoji od drevnih vremena. U zapadnom svetu tokom srednjeg veka šest osnovnih koncepta je stvoreno koji će u određenoj meri uticati arheološku teoriju:

1) Svet je nov, star svega par hiljada godina, i ima natprirodno poreklo

2) Fizički svet je degradirao od Božijeg stvaranja

3) Čovečanstvo je nastalo u Edenskom vrtu

4) Standardi ljudskog ponašanja su prirodno opadali

5) Istorija sveta je niz jedinstvenih događaja

6) Kulturno, društveno i intelektualno su ljudi iz prošlosti bili identični kao ljudi danas

Dolazak renesanse je podstakao interes za prošlosti, ali to je bilo više na nivou prikupljanja artefakata i stvaranja idealističkih teorija njihovog porekla. Sve do 19. veka nisu nastali ptavi elemetni sistematskog proučavanja starih civilizacija, a od ovog je njihovo proučavanje podržavalo imperijalni nacionalizam veličajući "napredne" civilizacije imperijalnih sila.

Kulturno-istorijska arheologija i preteče (1860 - trenutno)

Razvoji u 19. veku, posebno Hatonova i Lajelova teorija uniformizma i Darvinova teorija prirodne selekcije, postavili su temelje savremenog naučnog istraživanja porekla čovečanstva.

Nakon Darvinove teorije se pojavio pravac u arheologiji poznat kao kulturno-istorijska arheologija, prema kojoj se nalazi sa lokaliteta i sami lokaliteti grupišu u pojedinačne "kulture", što omogućava da se odredi geografska distribucija i periodizacija ovih kultura, kao i da se rekonstruiše interakciju i razmena ideja između njih. Kao što ime sugeriše, ova vrsta arheologije je bila blisko povezana sa istorijom. Istoričari kulture su koristili normativni model kulture, princip prema kome je svaka kultura set normi koji utiču na ljudsko ponašanje. Dakle, jedna kultura se može lako razlikovati od druge praćenjem proizvodnje; na primer, ako je jedan fragment keramike ukrašene trouglastim obrazcem, a drugui kružnim, onda oni najverovatnije pripadaju različitim kulturama. Takav pristup dovodi do pogleda na prošlost kao skup različitih grupa stanovništva, klasifikovanih po njihovim razlikama. Promene u ponašanju su se objašnjavale difuzijom i migracijom. Migracionisti tvrde da je dolazilo do migracija stanovništva i tako su se direktno menjali norme i kulture. Difuzionisti tvrde da je do promena dolazilo putem društvenih i ekonomskih veza koje su postajele među kulturama

Australijski arheolog Gordon Čajld je bio jedan od prvih koji su počeli da istražuju i da proširuju ovaj pojam odnosa između kultura, posebno u kontekstu praistorijske Evrope. Pod uticajem političkih previranja u međuratnom periodu Čajld je tvrdio da su revolucije dovele do brojnih promena u prošlim društvima. On je uveo pojam neolitska revolucija koja je po njemu inspirisala ljude da se nasele i bave poljoprivredom, a ne lovom i sakupljanjem. To je dovelo do značajnih promena u društvenoj organizaciji koje su dovele do urbane revolucije koja je stvorila prve gradove. Ovakvo makro razmišljanje je bilo revolucionarno i Čajldove ideje su ostale uticajne do danas, iako je sama kulturno-istorijska arheologija dosta kritikovana.

Istorijski partikularizam (1880 - 1940)

Franc Boas je tvrdio da su kulture jedinstveni entiteti koje određuje jedinstveni nizovi događaja. Kao rezultat toga nema jedinstvenog standarda po kome jedna kultura može biti u odnosu sa drugima. Ova misao je u kombinaciji sa konceptom Džona Laboka da će zapadna civilizacija uništiti primitivne kulture proizvela krizu među antropolozima, koji su počeli da sprovode brojne studije o ovim ugroženim kulturama pre nego što nestanu.

Nacionalna arheologija (1916 - danas)

Nacionalna arheologija je koristila kulturno-istorijske pojmove da usadi ponos i podigne moral određenim nacionalnostima ili rasnim grupama, a u mnogim zemljama je i dalje glavni metod arheologije.

Sovjetska arheologija (1917 - danas)

Adaptacijom nekih pojmova darvinovske prirodne selekcije za upotrebu van discipline evolucione biologije, sa korišćenjem marksističke istorijsko-ekonomske teorije dijalektičkogo materijalizma, sovjetski arheolozi su počevši od 1930-ih pokušali da objasne promene u arheološkoj hronici pomoću društvene dinamike.

Procesna arheologija (nova arheologija)

Tokom 1960-ih godina veliki broj mladih, prvenstveno američkih arheologa poput Luisa Binforda, pobunio se protiv kulturno-istorijske paradigme. Oni su predložili takozvanu "novu arheologiju", koja bi bila više "naučna" i "antropološka". Oni su gledali na kulturu kao skup procesa ponašanja i tradicija. Ova nova paradigma je nazvana procesna arheologija. Pristalice ove paradigme su pozajmili ideje testiranja hipoteza i naučnog metoda od prirodnih nauka. Oni su verovali da arheolog treba da razvije jednu ili nekoliko hipoteza o kulturi pri istraživanju i sprovede iskopavanja sa ciljem da se provere ove hipoteze u pogledu novih dokaza. Oni su takođe bili frustrirani učenjem starije generacije koja se najviše bavila kulturom, a ne ljudima koji su pravili te predmete koje studiraju.

Postprocesna arheologija

Tokom 1980-ih britanski arheolozi Majkl Šenks, Kristofer Tili, Danijel Miler i Ijan Hoder pod uticajem postmodernizma su predvodili novi pokret u reviziji arheološke teorije. Oni su žestoko dovodili u pitanje korišćenje naučnog metoda od strane procesnih arheologa, jer su smatrali da su arheolozi (kao i ostali naučnici) pristrasni ma koliko oni pokušavali da ne budu. To je posebno važno za arheologiju, gde sprovedeni eksperimenti (iskopi) ne mogu biti ponovljeni od strane drugih istraživača, što je osnova naučnog metoda. Ova nova paradigma je nazvana postprocesna arheologija i njene pristalice nisu analizirale samo arheološke ostatke, već i sebe: svoja mišljenja i stavove. Njihov zaključak je da različiti pristupi arheološkim dokazima koje svaki čovek donosi prilikom interpretacije rezultira u različitim konstruktima prošlosti. Procesni arheolozi kritikuju ovaj pristup zbog nedostatka naučne vrednosti. Oni ističu da će naučnik prilikom analize sebe biti skloniji pristrasnosti više nego prilikom analize artefakta i stoga analiza sebe ne čini hipotezu validnijom.

Postprocesna paradigma omogućava nastajanje mnogih pod-disciplina koje se ne slažu sa procesnim modulom kulture. Smatrajući da procesni arheolozi zanemaruju individualnost nastali su mnogi pravci uokviru ove paradigme poput marksističke arheologije, feminističke arheologije, rodne arheologije imnogih drugih.

Globalni pregled

Ova raznolikost u arheologiji nije se podjednako i ujednačeno svuda razvijala, jer se na nasledstvo predaka negleda svuda isto. Arheolozi u Australiji i mnogim drugim državama gde se vrše iskopavanja domorovaca imaju mnogih problema oko njihovog viđenja predaka. Zbog ovoga su skloniji posprocesnoj paradigmi. Za razliku od njih, arheolozi u Sjedinjenim Američkim Državama su mnogo skloniji procesnoj paradigmi (Binford bio amerikanac), ali nije svaki arheolog u ovim državama pristalica dominantne paradigme.

Razvoj

Dejvid Klark koji radi na Univerzitetu u Kembridžu je 1973. godine objavio naučni rad u kom tvrdi da je arheologija kao disciplina prešla sa originalne "plemenite nevinosti" na "samosvest" i zatim na "kritičku samosvest", što je simptom većeg priznanja i pažnje arheološkoj teoriji. Kao posledica toga, on je izneo da je arheologija izgubila njenu "nevinost", kako su arheolozi postali skeptičniji prema radu svojih prethodnika.

Uticaj ideologije

Arheologija je bila i ostaje kulturno, rodno i političko ratno polje. Mnoge grupe su pokušale da koriste i koristile su arheologiju da dokažu savremena kulturna ili politička viđenja. Marksisti i marksistički orijentisani arheolozi u SSSR-u i Ujedinjenom Kraljevstvu (između ostalih) često pokušavaju da dokažu istinitost dijalektičnog materijalizma ili da se naglasi u prošlost (i sadašnjosti) uloga konflikata između grupa (na primer, muškaraca i žena, starijih i mlađih, radnika i vlasnika) u oblikovanju društvenih promena. I danas se arheologija korisi kako bi grupe iznele svoje "istorijsko pravo" na posedovanje određene zemlje. Mnoge škole arheologije su bile patrijarhalne, jer su pretpostavljale da su u praistoriji muškarci snabdevali najveći deo hrane zbog lova, a žene sa sakupljanjem nisu igrale značajnu ulogu; novija istraživanja su utvrdila neadekvatnost mnogih od ovih teorija. Neki su koristili teoriju napretka kojom objašnjavaju progres zapadnog društva. Ideologija je uvek igrala značajnu ulogu u arheološkoj teoriji.

Izvori

Bibliografija

Monografije na engleskom

• Hodder, Ian. (1991). Postprocessual Archaeology and the Current Debate. In Processual and Post-Processual Archaeologies: Multiple Ways of Knowing the Past, Edited by R. Preucel, pp. 30–41. CAI Southern Illinois University at Carbondale, Occasional Paper No. 10.
• Hodder, Ian (1999). The Archaeological Process: An Introduction. Oxford: Blackwell. ISBN 978-0631198857. 
• Hodder, Ian; Hutson, Scott (2003). Reading the Past: Current Approaches to Interpretation in Archaeology (third edition). New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0521528849. 
• Izquierdo-Egea, Pascual (2012). Economic Archaeology of Grave Goods. Advances in Archaeology 1, ISSN 2254-187X. Graus. ISBN 978-84-939589-1-6.
• Johnson, Matthew (2010). Archaeological Theory: An Introduction (second edition). Oxford: Blackwell. ISBN 978-1405100144. 
• McGuire, Randall H. (1992). A Marxist Archaeology. Academic Press, Inc, New York.
• McGuire, Randal H. (2008). Archaeology as Political Action. University of California Press, Berkeley.
• Praetzellis, A. (2000). Death by Theory: A Tale of Mystery and Archaeological Theory. AltaMira Press. [1]
• Trigger, Bruce G. (2007). A History of Archaeological Thought (Second Edition). New York: Cambridge University Press.

Naučni članci na engleskom

• Clarke, David (1973). „Archaeology: the loss of innocence”. Antiquity 47: str. 6–18. 

Monografije na srpskom

• Palavestra, Aleksandar (2011). Kulturni konteksti arheologije. Beograd: Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu. ISBN 978-86-86563-86-6. Pristupljeno 15. 5. 2017. 

Naučni članci na srpskom

• Kuzmanović, Zorica (2009). „Upotreba etnografskih analogija u arheološkom zaključivanju”. Etnoantropološki problemi 1: 133-148. Pristupljeno 15. 5. 2017. 
• Kuzmanović, Zorica (2011). „Problem kulturnog identiteta u savremenoj arheološkoj praksi”. Etnoantropološki problemi 3: 595-606. Arhivirano iz originala na datum 2022-04-27. Pristupljeno 15. 5. 2017. 
• Babić, Staša (2008). „Arheologija i etnicitet”. Etnoantropološki problemi 2: 137-149. Pristupljeno 15. 5. 2017.