Antifašistički front žena

Konferencija Antifašističkog fronta žena u Čukorovcu srez Moravski 8. maja 1944.

Grupa omladinki u redovima NOVJ, na Dinari u srpnju 1943.

Sastanak Antifašističkog fronta žena u Pirotu 1944.

Antifašistički front žena (sl. Antifašistična fronta žensk; mak. Антифашистичкиот фронт на жените, skraćeno AFŽ) je bila ženska društveno–politička organizacija, osnovana za vreme Drugog svetskog rata, 06. decembra 1942. u Bosanskom Petrovcu, na oslobođenoj teritoriji.

Od 305.000 poginulih partizanskih boraca 25.000 su bile žene, a od 405.000 ranjenih 40.000 bile su žene.

Predratno stanje

Položaj žena na Balkanu početkom 20. veka bio je karakterističan po njihovoj podređenoj ulozi u patrijarhalnom društvu. Žene su bile potiskivane iz javnog života, u kulturnom pogledu zaostale, velikim procentom nepismene, a običaji su ih odvajali od društvenih aktivnosti jer se smatralo da je ženi mesto u kući.

Ipak, žene Jugoslavije su se i pre 2. svetskog rata borile za mir i protiv fašizma, mada zasebnih revolucionarnih organizacija žena nije bilo. 1934. godine 2000 rudarskih žena učestvovalo je u štrajku rudara Trbovlja; 1935. demonstriralo je 5000 žena pred nemačkim konzulatom u Zagrebu, za mir, a protiv fašizma; 1936. u akciji za mir i slobodu sakupljeno je 600000 potpisa žena. Časopis »Žena danas» pokreće 1939. akciju za pravo glasa žena, u kojoj žene masovno učestvuju.

Rat i revolucija

Početkom ustanka i u vreme osnivanja prvih organa narodne vlasti, žene se uključuju u široki narodni front. Širom zemlje se osnivaju razne organizacije žena koje čiji su ciljevi bili isti: oslobođenje žena od okupatora, ali i od njihovog neravnopravnog položaja u društvu. One se masovno priključuju NOP-u kao borci, vojni i politički rukovodioci, lekarke, bolničarke, poslanice u novim narodnim skupštinama, a posebno kao aktivne učesnice u pozadini fronta.

Organizacije žena se formiraju na istoj osnovi kao i organizacije Narodnog fronta, čiji su kolektivni članovi. Osnivaju se opštinski, mesni i gradski odbori žena, a posle uspeha postignutih u borbi 1941-1942. godine došlo je do stvaranja Antifašističkog Fronta žena Jugoslavije.

Osnivanje

Na Prvoj zemaljskoj konferenciji u Bosanskom Petrovcu AFŽ je postao jedinstvena organizacija svih žena Jugoslavije i važan faktor u Narodnom frontu i u mobilizaciji žena u borbi za novo uređenje zemlje.

Pozdravni govor je održao vrhovni zapovednik Narodno oslobodilačke vojske (NOV) Josip Broz Tito koji je rekao sledeće:

"Ja se ponosim time što stojim na čelu armije u kojoj ima ogroman broj žena. Ja mogu kazati da su žene u toj borbi po svom heroizmu, po svojoj izdržljivosti, bile i jesu na prvom mjestu i u prvim redovima i svim narodima Jugoslavije čini čast što imaju takve kćeri."

Na konferenciji u Bosanskom Petrovcu učestvovalo je 166 izabranih delegatkinja sa oslobođene i neoslobođene teritorije Jugoslavije. Izabran je Centralni odbor AFŽ i istaknuti su neposredni zadaci organizacije. Posle toga počeli su se organizovati glavni, okružni, opštinski i mesni odbori, tako da je u času oslobođenja zemlje AFŽ bio organizovan na čitavom području Jugoslavije.

AFŽ u ratu

Zbor AFŽ-a u Čitluku (Lika) u jesen 1941.

Učesnice političkog kursa AFŽ-a u Pustoj Reci 1943. godine.

Žene su dale ogroman doprinos borbi za oslobođenje: od 1941. do 1945. borilo se u redovima Narodno oslobodilačke vojske oko 100.000 žena od kojih je 25.000 poginulo, 40.000 ranjeno, dok je 3.000 žena ostalo potpuno nesposobno za rad. U toku 2. svetskog rata oko 2000 žena postale su oficiri. Partizansku spomenicu 1941. je dobilo 3.344 žena, a Ordenom narodnog heroja odlikovana je 91 žena.

Na oslobođenoj teritoriji učestvovalo je oko 2 miliona žena u različitim pozadinskim akcijama, a 600.000 žena je hapšeno i zatvarano. Posebni odbori AFŽ-a skupljali su hranu, odeću i sanitetski materijal za Narodnooslobodilačku vojsku, brinuli su se za obradu zemlje, za žetvu i setvu, za bolnice, za decu, za kurirsku službu i slično.

Bosna i Hercegovina

Velika konferencija žena Drvara i okoline održana je već avgusta 1941. godine. Krajem 1941. godine pomišlja se na osnivanje jedinstvene organizacije žena Bosne i Hercegovine. koja je osnovana u oslobođenoj Foči februara 1942. godine.

Crna Gora

Oko 50.000 žena Crne Gore bilo je aktivno uključeno u Narodnooslobodilački pokret. Preko 12.000 žena je za nepunu godinu dana prošlo kroz zatvore i logore Crne Gore. Junačkim držanjem pred neprijateljem prilikom streljanja one su pokazivale neviđenu hrabrost. Kongres AFŽ Crne Gore i Boke kotorske održan je 5. decembra 1943. godine čime je objedinjen rad svih odbora žena ovih krajeva.

Hrvatska

Još u periodu priprema za ustanak počele su u Hrvatskoj da se formiraju grupe žena. Naročito je bio značajan rad žena ilegalki i to posebno u Zagrebu i Splitu. Žene su stupale u partizanske jedinice, pa je već 1942. godine stvorena ženska partizanska četa u Lici. Situacija u Lici je bila naročito teška zbog velikih vojnih operacija na ovoj teritoriji, naročito 4. neprijateljske ofanzive. Prva konferencija AFŽ Hrvatske održana je juna 1943. godine. Pored vidnih uspeha u borbi, žene su dale i veliki doprinos u razvoju narodne vlasti, širenju bratstva i jedinstva i prevazilaženju nacionale mržnje na oslobođenoj teritoriji.

Makedonija

Učestvujući u pripremama za ustanak u Makedoniji, žene su mnogo pomogle u izgradnje vojske i narodne vlasti. Kao i muškarci, podnosile su surovi teret i pljačku okupatora a posebno politiku bugarizacije. Žene uključene u antifašistički pokret su značajno doprinosile pozadinskim radom snabdevajući front i starajući se o izbeglicama i sirotinji. Konferencija AFŽ Makedonije je održana decembra 1944. godine kada je definitivno oblikovana organizacija makedonskih žena.

Slovenija

Žene - delegati dolaze na Drugu oblasnu konferenciju AFŽ-a Slavonije u Slavonskoj Požegi, 24. septembra 1944.

Osvobodilna fronta slovenačkog naroda, podržavala je i aktivnost žena u borbi i pozadinskom radu. Na oslobođenim, ali i na okupiranim teritorijama, žene su aktivni činilac u formiranju vlasti i u vojnim jedinicama. Veoma je značajno njihovo masovno učešće u pružanju pomoći iseljenicima i deportircima koje su nemački fašisti prisilno proterivali iz Slovenije želeći da od nje naprave germanizovanu teritoriju.

Srbija

Mnoge organizacije žena Srbije bile su deo antifašističkog fronta okupljajući veliki broj žena u pokret. Nabavljale su odeću, obuću i hranu za partizanske odrede. Od posebnog je značaja snažan otpor žena Srbije bratoubilačkom ratu. Izgrađena je čitava mreža organizacija žena u Srbiji koja je delovala u toku četvorogodišnjeg rata. Prva konferencija AFŽ Srbije je održana u u Beogradu, jaunara 1945. godine.

Vojvodina

U žarištu ustanka, u Sremu, počelo je stvaranje posebnih organizacija žena po selima i gradovima, tako i u Banatu i kasnije Bačkoj. Smotra žena antifašistkinja održana je januara 1945. godine u Novom Sadu. One su se borile ne samo za oslobađenje zemlje i sopstveno oslobađanje već i za zajedniči suživot Srpkinja, Hrvatica, Mađarica, Rusinki, Rumunki i drugih.

Kosovo

Iako je Komunistička partija Jugoslavije radila na uključivanju Albanki, Turkinja, Srpkinja, Crnogorki i drugih žena u Narodnooslobodilacki pokret, žene na Kosovu su ipak u većini ostale odvojene do pokreta, jer se patrijarhalni mentalitet tamo najviše osećao. Tek marta 1945. godine će seoski i gradski odbori žena biti organizaciono uobličeni na Oblasnoj konferenciji žena Kosova.

Posle rata

Mensura Šaćiri za vreme govora na mitingu Antifašističkog fronta žena povodom 8. marta 1945.

U julu 1945. u Beogradu je održan Prvi kongres AFŽ Jugoslavije, na kome je bilo 960, delegatkinja, za predsednika je izabrana Spasenija Babović. Drugi kongres je održan 1948. sa 826 delegata, a za predsednika je izabrana Vida Tomšič, a 1950. Treći sa 609 delegata, sa ponovnim izborom Vide Tomšić.

AFŽ je predstavljao žene Jugoslavije u međunarodnom ženskom pokretu i organizacijama žena u inostranstvu. AFŽ Jugoslavije jedan je od osnivača Međunarodne demokratske federacije žena. Na četvrtom kongresu AFŽ je ukinut kao posebna ženska organizacija.

AFŽ je, prema nekim aktivistkinjama AFŽ-a, ukinut jer je postao isuviše jak politički sa velikim uticajem na žensku populaciju (emancipacija je išla "suviše brzo"). Drugi razlog, kako se navodi, je bio nedovoljan broj radnih mesta. AFŽ je postao isuviše uticajan pa je bio na putu da pravi probleme, kao što je to kasnije učinio Sindikat pod rukovodstvom Svetozara Vukmanovića Tempa.

Različite organizacije i društva koja se bave pitanjima od interesa za žene ujedinile su se u Savez ženskih društava Jugoslavije. Iz tog saveza izrasla je Konferencija za društvenu aktivnost žena Jugoslavije, osnovana 1961. na konferenciji u Zagrebu, kao društvena organizacija koja deluje u okviru SSRNJ (Saveza socijalističkog radnog naroda Jugoslavije).

Vidi još

Portal NOB Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi.

• Žene u Narodnooslobodilačkoj borbi
• Žene narodni heroji Jugoslavije

Vanjske veze

• Istorija ženskog pokreta u Jugoslaviji Arhivirano 2006-10-03 na Wayback Machine-u
• AFŽ Arhiv - Arhiv antifašističke borbe žena Bosne i Hercegovine i Jugoslavije