Al-Hajsam ibn Adi
| al-Hajsam ibn Adi | |
|---|---|
| Rođenje | al-Hajsam ibn Adi al-Taji oko 738. (120. AH) Kufa, Omejadski Kalifat |
| Smrt | 822. (207. AH) Fam al-Silh, Abasidski Kalifat |
| Prebivalište | Kufa i Bagdad |
| Ostala imena | Abu Abdul-Rahman (kunja) |
| Etnicitet | Arapin |
| Zanimanje | pisac, historičar, biograf, genealog |
| Mjesto porijekla | Manbidž |
| Poznat/a po | historijskim djelima i prvoj analističkoj šemi slaganja prenosilaca |
| Vjeroispovijest | islam (sunizam) |
| Rodbina | Banu Taj? (pleme) |
Abu Abdul-Rahman al-Hajsam ibn Adi al-Taji (arapski: أبو عبد الرحمن الهيثم بن عدي الطائي; Kufa, oko 738. – Fam al-Silh, 822), srednjovjekovni muslimanski pisac, historičar, biograf i genealog, jedan od prvih predstavnika ranoislamske historiografije. Karijeru je započeo u Kufi i nastavio u Bagdadu gdje se družio s abasidskim kalifima i tako postao dobro upućen u dvorske poslove. Tokom života napisao je oko pedeset djela od kojih niti jedno nije u cjelosti sačuvano, međutim, znatan dio opusa preživio je prenošenjem u radovima kasnijih historičara. Fragmenti njegovih tekstova važan su primarni izvor za abasidsku državnu upravu ranog 9. vijeka i posebno kronologiju hadiskih studija.
Biografske informacije o al-Hajsamu u primarnim izvorima su oskudne,[1] no određeni detalji njegovog života mogu se rekonstruirati na temelju djela kao što su Kitab al-tabakat al-kubra od ibn Sada, Kitab al-davla al-abasija od ibn al-Nataha, Kitab al-buhala od al-Džahiza, Kitab al-ma'arif od ibn Kutajbe, Ansab al-ašraf od al-Balazurija, Ahbar al-kudat od Vakija, Murudž al-zahab va ma'adin al-džavahir od al-Masudija, Kitab al-agani od Abu al-Faradža al-Isfahanija, Kitab al-fihrist od ibn al-Nadima, Tarih Bagdad od al-Hatiba al-Bagdadija, Iršad al-arib ila marifat al-adib od Jakuta al-Hamavija, Inba al-ruvat ala anba al-nuhat od al-Kiftija, Vafajat al-ajan va anba al-zaman od ibn Halikana, Mizan al-itidal od al-Zahabija i Lisan al-mizan od ibn Hadžara al-Askalanija.[2]
Precizan datum al-Hajsamovog rođenja nije poznat.[3] Prema Jakutovom Iršadu rođen je prije 130. AH (747/748. AD), što se vjerojatno temelji na pisanjima historičara ibn Sada i ibn Kutajbe koji navode da je al-Hajsam prisustvovao sprovodu Abdul-Malika ibn Omara, kufanskog kadije umrlog navedene godine.[3] Prema anonimnoj tvrdnji sumnjive vjerodostojnosti koju prvi citira al-Hatib, al-Hajsam je umro u dobi od 93 lunarne godine, odnosno implicitno rođen 114. AH (732. AD).[3] Suvremeni historičar S. Leder navodi da je rođen najmanje 25 godine prije Avanine smrti tj. do 740. (122. AH), drugim riječima 730-ih godina.[3] C. Pellat piše da je rođen približno 738. (120. AH).[4] Rodno mjesto al-Hajsama bio je irački grad Kufa,[5] a porodica mu je potjecala iz sirijskog grada Manbidža.[4] Sam al-Hajsam tvrdio je da potječe od plemena Banu Taj, ali podatak nije pouzdan i bio je predmetom opovrgavanja još za vrijeme njegovog života,[6] naročito od pjesnika Abu Nuvasa.[4]
Prvi dio života al-Hajsam je proveo u rodnoj Kufi[7] i prema svemu sudeći znanje je stekao kod Abdulaha ibn Ajaša al-Mantufa (u. 775), kufanskog kolekcionara i poznavalaca historijskih materijala,[8] odnosno kod Avane ibn al-Hakama al-Kalbija (u. 764), kufanskog historičara specijaliziranog za omejadsku historiju.[9] Iz Kufe se kasnije preselio u Bagdad,[10] najizglednije tokom vladavine kalifa al-Mansura (vl. 754–775),[11] gdje je radio na abasidskom dvoru i izgradio reputaciju eksperta za hadise.[12] Historičari spominju al-Hajsamove uske veze s abasidskim vladarskim dvorom,[13] započete još za vrijeme al-Mansurove vlasti[14] i prema pisanju al-Kiftija kontinuirano nastavljene do vladavine Haruna al-Rašida (vl. 786–809).[15] Al-Masudi navodi ga kao učesnika dvorskih sastanaka u doba al-Mahdija (vl. 775–785), dok ga ibn Halikan bilježi i kao prijatelja (nadima) kalifa al-Hadija (vl. 785–786).[16] Neovisno o konkretnim vezama s vladarima, nedvojbeno je da se kretao među visokim krugovima društva i tako bio upoznat sa zbivanjima na abasidskom dvoru.[11]
Uz al-Hajsamov život vezuju se dvije kontroverze.[4] Zbog tvrdnji da vuče porijeklo od uglednog plemena Banu Taj, upleo se u svađe s pjesnicima, posebno Abu Nuvasom koji mu je posvetio satiričke stihove i optužio ga da falsificira svoje genealoško stablo.[4] Također, zbog vlastitih satiričkih opaski na račun Abasa ibn Abdul-Mutaliba, ashaba i pretka abasidske dinastije, Harun al-Rašid dao ga je uhapsiti i zatvoriti.[17] Iz zatvora je pušten za vrijeme vladavine kalifa al-Amina (vl. 809–813).[18] Na temelju al-Hajsamove kunje (Abu Abdul-Rahman) poznato je da je imao sina Abdul-Rahmana.[4] Abul-Ahvas Muhamed ibn al-Hajsam (u. 892), kadija iz Ukbare kojeg često citira Vaki, nije sin al-Hajsama ibn Adija, kao ni izvjesni Muhamed ibn al-Hajsam ibn Adi kojeg spominju al-Tajalisi i ibn al-Natah.[7] Dodatnu konfuziju oko biografske rekonstrukcije ponekad stvara i to što ibn Kutajba u svom Ma'arifu obrađuje drugog al-Hajsama.[4] Al-Džahiz ga je grupirao među haridžite,[4] međutim, po vjeroispovijesti je zapravo pripadao sunitskom islamu.[19] Posljednje godine života al-Hajsam je proveo na imanju al-Hasana ibn Sahla, abasidskog guvernera koji se povukao iz politike i okupio oko sebe krug književnika.[20] Umro je u ibn Sahlovoj rezidenciji u Fam al-Silhu,[21] mjestu smještenom na ušću istoimenog kanala u Tigris, sjeverno od grada Vasita.[20] Godina smrti varira ovisno o izvorima i različito se navodi 206, 207. ili 209. AH (821, 822. ili 824. AD),[22] a prema S. Lederu najpouzdanija je ona srednja.[23]
Al-Hajsam kao historičar spada među prve predstavnike formativnog perioda ranoislamske historiografije.[24] Prije njega djelovali su još Urvah ibn Zubajr (u. 712), al-Zuhri (u. 742), ibn Ishak (u. 761),[25] Abu Mihnaf (u. 774)[26] i Saif ibn Omar (u. 796), najviše u Medini i Iraku,[25] dok su njegovi suvremenici bili Hišam ibn al-Kalbi (u. 821),[27] al-Vakidi (u. 823),[28] ibn Hišam (u. 835), al-Madaini (u. oko 840), ibn Sad (u. 845) i ibn Hajat (u. 854).[25] U ovo doba pojavljuju se dvije dominantne vrste kronika – prvo kalifske u kojima se događaji slažu prema vladavinama kalifa, a zatim i analističke koje nastaju po uzoru na prethodne.[29] Ibn Ishak u ovom kontekstu predstavlja najranijeg autora kalifske kronike,[29] dok je al-Hajsam prvi analist.[30] Od žanra kalifskih kronika, razvijenog u vrijeme kada je moć kalifa bila na vrhuncu, proizišle su i detaljnije kronike koje listaju ne samo vladare, nego i guvernere, sudije i druge dužnosnike.[29] Sudeći prema zabilježenim naslovima njegovih djela, al-Hajsam pisao je i kronike takve vrste, tematski smještene u lokalne okvire Kufe, Basre i Horasana.[31] Veze s vladarskim dvorom i kreativan način kompiliranja učinili su ga jednim od najboljih izvora za abasidsku državnu upravu ranog 9. vijeka.[32] Al-Hajsam je također značajno doprinio kronologiji hadiskih studija, tada nove discipline čiji je utemeljitelj al-Vakidi.[33]
Poznati naslovi al-Hajsamovih djela su:[34]
- "Knjiga o arapskom plemstvu" (Kitab bujutat al-Arab),[35] djelo o drevnoj historiji.[4]
- "Knjiga o savezu plemena Kalb i Tamim" (Kitab hilf Kalb va Tamim), djelo o drevnoj historiji.[4]
- "Historija (organizirana) po godinama" (Tarih (muratab) ala al-sinin),[36] analistička zbirka[37] na temu opće historije.[4]
- "Knjiga o historiji Perzijanaca (adžama) i Omejada" (Kitab tarih al-furs (adžam) va Bani Umaja),[38] djelo o iranskoj i islamskoj historiji.[4]
- "Knjiga o državi" (Kitab al-davla),[35] djelo o abasidskoj historiji.[4]
- "Knjiga o raseljavanju naroda" (Kitab hubut adam), djelo o arapskoj historiji Horasana i Savada.[39]
- "Knjiga o haridžitima" (Kitab al-havaridž), djelo o islamskoj historiji.[40]
- "Porijeklo Taja" (Nasab Taji), plemenska genealogija.[4]
- "Knjiga o starješinama" (Kitab al-muamarin),[41] biografska zbirka.[4]
- "Knjiga o guvernerima Kufe" (Kitab vulat al-Kufa), biografska zbirka.[4]
- "Knjiga o čuvarima i zapovjednicima Iraka" (Kitab umal al-šurat li-umara al-Irak),[42] biografska zbirka.[4]
- "Kadije Kufe i Basre" (Kudat al-Kufa va al-Basra), biografska zbirka.[43]
- "Biografski leksikon fakiha i muhadisa" (Tabakat al-fukaha va al-muhadisin), tabakat.[44]
- "Izvještaj o Zijadu ibn Abihu" (Ahbar Zijad ibn Abih), monografija.[6]
- "Izvještaj o Hasanu al-Basriju" (Ahbar al-Hasan al-Basri), monografija.[4]
- "Knjiga o kalifskim pečatima" (Kitab havatim al-hulafa), monografija.[4]
- "Knjiga o mladima" (Kitab al-šabab), monografija.[45]
- "Knjiga o ženama" (Kitab al-nisa), monografija.[46]
- "Knjiga anegdota" (Kitab al-navadir), monografija.[47]
- "Knjiga o eulogijama Sirijaca" (Kitab madih ahl al-Šam), monografija.[48]
- "Rječnik Kurana" (Lugat al-Kuran), leksikografsko djelo.[49]
- "Knjiga o ponosima Kufljana i Basrana" (Kitab fahr ahl al-Kufa ala ahl al-Basra), polemika o rivalstvu dva grada.[50]
- "Knjiga o manama" (Kitab al-masalib),[51] dijeli se na velike (kabir), male (sagir) i rabijske.[52]
- "Knjiga o uglednicima" (Tarih al-ašraf),[53] dijeli se na velike (kabir) i male (sagir).[54]
- "Glavne prostitutke Kurejša iz predislamskog perioda" (Asma bagaja Kurejš fi al-džahilija), kritika drevnog plemstva.[6]
Historičari ibn al-Nadim i Jakut al-Hamavi pripisuju al-Hajsamu sveukupno pedesetak naslova,[52] međutim, niti jedno njegovo djelo nije sačuvano u cjelosti.[55] Usprkos tome, velik dio njegovog opusa danas je poznat zahvaljujući prenošenju u djelima kasnijih historičara.[56] Takvi primjeri uključuju:
- Kitab al-bajan,[57] Kitab al-buhala,[6] Kitab al-bursan[54] i Kitab al-hajavan od al-Džahiza.[57]
- Ansab al-ašraf od al-Balazurija.[58]
- Tarih al-Jakubi od al-Jakubija.[59]
- Kitab al-mudžalasa va džavahir al-ilm od al-Dinavarija al-Malikija.[60]
- Tarih al-rusul va al-muluk od al-Tabarija.[61]
- al-Ikd al-farid od ibn Abd-Rabiha.[62]
- al-Amali od al-Zadžadžija.[63]
- Murudž al-zahab va ma'adin al-džavahir od al-Masudija.[64]
- Kitab al-agani od Abu al-Faradža al-Isfahanija.[65]
- Kitab al-fihrist od ibn al-Nadima.[66]
- Divan al-ma'ani od Abu Hilala al-Askarija.[60]
- Masari al-ušak od al-Saradža.[67]
- Iršad al-arib ila marifat al-adib od Jakuta al-Hamavija.[4]
- Vafajat al-ajan va anba al-zaman od ibn Halikana.[60]
- al-Bidaja va al-nihaja od ibn Kasira.[68]
- Hilijat al-fursan va šijar al-šudžan od ibn Huzaila.[60]
- Lisan al-mizan od ibn Hadžara al-Askalanija.[69]
- Hizanat al-adab od Abdul-Kadira al-Bagdadija.[33]
Al-Hajsamovim djelima na Zapadu se ponajviše bavio S. Leder,[70] njemački arabist i islamolog koji je 1991. objavio "Korpus al-Hajsam ibn Adija (u. 207/822): porijeklo, tradicija i oblikovanje ranih tekstova ahbarske literature" (njemački: Das Korpus al-Haitam ibn 'Adī (st. 207/822): Herkunft, Überlieferung, Gestalt früher Texte der aḫbār Literatur), dosad najopsežniju analizu al-Hajsamovog izvornog opusa, temeljenu na habilitaciji s Univerziteta u Frankfurtu iz 1988. godine.[71] Prema Lederu, djela kasnijih autora sadrže oko 1000 individualnih ahbara preuzetih od al-Hajsama.[72] Ahbar (dosl. vijest ili izvještaj) kao sistem prenošenja formira velike dijelove arapske literature, mnogo više od autorstva, budući da autor umjesto izlaganja stavova vlastitim riječima radije citira materijale ranijih autoriteta.[73] Reprodukcija ovog tipa nije prisutna samo u historijskim djelima i hadisima, nego i u većini drugih područja.[73]
U slučaju al-Hajsama, kao i kod brojnih drugih ahbarista, originalnost sadržaja je upitna[74] jer su dokazi za to veoma oskudni i postoji samo nekoliko tekstova ili fragmenata koji mu se mogu direktno pripisati izvan razborite sumnje.[65] Sam al-Hajsam ponekad ima funkciju prenosioca i poziva se na starije autoritete kao što su Kufljanin al-Šabi (u. 721)[75] i Abdulah ibn al-Dahak, doušnik historičara al-Galabija.[76] Čvrsti lanci prenosilaca (isnad) ne jamče autentičnost svih tekstova koji su kasnije pripisani al-Hajsamu s obzirom na to da su prenosioci često uređivali, preformulirali i na druge načine modificirali njegov materijal iz različitih razloga.[77] Ipak, sveobuhvatna analiza S. Ledera pokazala je da su kasnija pripisivanja potpuno novih materijala samo iznimke,[78] zbog čega se al-Hajsamov opus ne bi trebao smatrati plodom kasnije produkcije.[75] Od generacije al-Hajsamovih učenika nadalje, može se pratiti prenošenje tematski definiranih skupova tekstova.[75] Uzimajući u obzir velik broj al-Hajsamovih djela, njihovo tematsko preklapanje i disperziju prikupljene građe, Leder navodi da bi svaki pokušaj grupiranja ahbara prema zabilježenim naslovima bio proizvoljan i labilan.[79]
Al-Hajsamov opus pokriva širok dijapazon tema i nedvojbeno je bio autoritet za razne discipline.[32] Iako je najpoznatiji po svojim historijskim djelima, ibn al-Nadim u Fihristu bilježi da je pisao i ljubavne priče.[33] Usto, prvi je poznati muslimanski pisac o osobama s invaliditetom.[80] Uz ovu seriju o ljudima s manama (masalib), sastavio je i oprečnu seriju djela o ljudima s vrlinama (manakib).[80] Njegova historijska djela okvirno se dijele na drevnu i islamsku historiju, te biografije i genealogije.[4] Autor je jednog od prvih poznatih naslova o haridžitima,[40] a predstavlja i značajan izvor za historiju šijitizma. Primjerice, al-Hajsamovi izvještaji uključuju historiografski kontroverzne detalje vezane za smrt Hasana ibn Alija,[19] kao i najčešće citiranu verziju o testamentu kajsanitskog vođe Abu Hašima.[81]
Reputacija al-Hajsama kao učenjaka bila je kontroverzna još za vrijeme njegovog života.[18] Njegov najoštriji kritičar bio je al-Džahiz koji ga je optužio da izmišlja hadise i izvore, ima površan pristup[6] i iskorištava priče o osobama s invaliditetom isključivo u svrhu zabave.[80] Takve optužbe naišle su na plodno tlo kod brojnih suvremenika[18] i al-Hajsam je u poznim godinama postao omražen do mjere da su mu negirali porijeklo[80] i etiketirali ga haridžitom.[4] Loš glas imao je odjeka i kod kasnijih historičara[33] i muhadisa.[4] Ipak, negativan stav vremenom je revidiran i historičari su počeli tvrditi da su optužbe protiv al-Hajsama bile neutemeljene i plod nečijih ličnih interesa.[80] Također, postoji izgledna mogućnost da je njegovo utamničenje bilo rezultat klevete.[4]
Negativna reputacija prouzročila je sistematsku cenzuru al-Hajsamovih izvještaja,[33] ili pak samo njegovog imena. Al-Džahiz ga tako žestoko kritizira u Buhali, ali ga često citira u Hajavanu i Bajanu.[4] Al-Zahabi u Mizanu al-itidalu i ibn Hadžar al-Askalani u Lisanu al-mizanu gotovo u potpunosti ignoriraju al-Hajsama, međutim, uzimaju u obzir kronologije iz njegovog Tabakata i Tariha.[33] Al-Jakubi u svom djelu evidentno koristi al-Hajsamove naracije, ali bez navođenja imena.[69] Al-Hajsamovo ime ponekad izostavlja i al-Tabari, no više zbog cirkumlokucije nego ignoriranja.[82] S druge strane, al-Masudi u Murudžu al-zahabu opisuje al-Hajsama kao dobro informiranog o arapskoj historiji i često ga citira,[4] kao i al-Balazuri koji je oponašao njegov Tarih al-ašraf.[83]
Stavovi o al-Hajsamu variraju i kod suvremenih historičara. J. Fueck opisuje ga piscem zabavnih djela koji je preferirao historijske teme, uvažava opaske o lažiranju porijekla i tvrdi da je znanje o skandaloznim sjevernoarapskim kronikama koristio za pisanje iz osvete arapskoj aristokraciji koga ga je ismijavala.[33] Na temelju naracije o padu Halida al-Kasrija,[84] S. Leder navodi da al-Hajsam pretvara ahbar u medij književnog izražaja i da u strogom smislu književne kritike više predstavlja pisca nego historičara.[85] W. Madelung smatra ga generalno pouzdanim izvorom,[19] a C. F. Robinson hvali njegov kreativan pristup prenošenju i opisuje ga autoritativnim u odnosu na autore prethodnog vijeka.[32]
- ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Leder (1991), str. 285. - ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Leder (1988), str. 74.
• Leder (1991), str. 285-288.
• Fueck (2004), str. 10.
• Ghaly (2010), str. 199. - ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Leder (1991), str. 291.
- ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 4,14 4,15 4,16 4,17 4,18 4,19 4,20 4,21 4,22 4,23 4,24 4,25 Pellat (1986), str. 328.
- ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Leder (1991), str. 291-292.
• Haider (2011), str. 59. - ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Fueck (2004), str. 10. - ↑ 7,0 7,1 Leder (1991), str. 292.
- ↑ Leder (1991), str. 48. i 287.
- ↑ Leder (1991), str. 50. i 287.
- ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Leder (1991), str. 2. i 294. - ↑ 11,0 11,1 Leder (1991), str. 294.
- ↑ Leder (1991), str. 2.
- ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Leder (1988), str. 74.
• Leder (1991), str. 294.
• Haider (2011), str. 59. - ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Leder (1991), str. 294. - ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Leder (1988), str. 74. - ↑ Leder (1988), str. 74.
- ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Leder (1991), str. 303.
• Ghaly (2010), str. 90. - ↑ 18,0 18,1 18,2 Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Ghaly (2010), str. 90. - ↑ 19,0 19,1 19,2 Madelung (1997), str. 331.
- ↑ 20,0 20,1 Leder (1991), str. 2. i 291.
- ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Leder (1991), str. 2. i 291. - ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Ghaly (2010), str. 90. i 199.
• Haider (2011), str. 59.
• Shuraydi (2014), str. 371. - ↑ Vidi:
• Leder (1988), str. 68.
• Leder (1990), str. 75.
• Leder (1991), str. 2.
• Robinson (2003), str. xiv, 38. i 140.
• Rosenthal (2014), str. 913. - ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Robinson (2003), str. xiv, 38. i 47.
• Fueck (2004), str. 10. - ↑ 25,0 25,1 25,2 Robinson (2003), str. xiv.
- ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Robinson (2003), str. xiv. - ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Leder (1988), str. 76. - ↑ Vidi:
• Robinson (2003), str. xiv.
• Fueck (2004), str. 10. - ↑ 29,0 29,1 29,2 Robinson (2003), str. 47.
- ↑ Vidi:
• Leder (1991), str. 254.
• Robinson (2003), str. 38. i 47. - ↑ Robinson (2003), str. 140.
- ↑ 32,0 32,1 32,2 Robinson (2003), str. 38.
- ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 33,4 33,5 33,6 Fueck (2004), str. 10.
- ↑ Leder (1991), str. 28-32.
- ↑ 35,0 35,1 Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Leder (1991), str. 31. - ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Leder (1991), str. 31. i 254.
• Fueck (2004), str. 10. - ↑ Leder (1991), str. 254.
- ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Leder (1991), str. 28. i 32. - ↑ Leder (1991), str. 33-34.
- ↑ 40,0 40,1 Vidi:
• Leder (1988), str. 69.
• Leder (1991), str. 31. - ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Shuraydi (2014), str. 371. - ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Leder (1991), str. 32. - ↑ Leder (1991), str. 81.
- ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Leder (1991), str. 31. i 269.
• Fueck (2004), str. 10. - ↑ Shuraydi (2014), str. 371.
- ↑ Vidi:
• Leder (1991), str. 31. i 84.
• Rosenthal (2014), str. 913. - ↑ Leder (1991), str. 11. i 43.
- ↑ Leder (1991), str. 28.
- ↑ Leder (1991), str. 31.
- ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Leder (1991), str. 34. - ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Leder (1988), str. 69.
• Fueck (2004), str. 10.
• Ghaly (2010), str. 90. i 199. - ↑ 52,0 52,1 Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Ghaly (2010), str. 199. - ↑ Vidi:
• Bosworth (15.12.1988)
• Ghaly (2010), str. 199. - ↑ 54,0 54,1 Ghaly (2010), str. 199.
- ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Leder (1988), str. 68-69.
• Robinson (2003), str. 38.
• Ghaly (2010), str. 199.
• Rosenthal (2014), str. 913. - ↑ Vidi:
• Leder (1988), str. 68-69.
• Robinson (2003), str. 38.
• Ghaly (2010), str. 199. - ↑ 57,0 57,1 Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Leder (1988), str. 71. - ↑ Vidi:
• Leder (1988), str. 80.
• Leder (1990), str. 75-78.
• Haider (2011), str. 59. - ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Haider (2011), str. 59. - ↑ 60,0 60,1 60,2 60,3 Leder (1988), str. 73.
- ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Leder (1990), str. 75-79. - ↑ Leder (1988), str. 73. i 78.
- ↑ Leder (1988), str. 72.
- ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Leder (1988), str. 73. - ↑ 65,0 65,1 Leder (1988), str. 69.
- ↑ Vidi:
• Pellat (1986), str. 328.
• Leder (1988), str. 69.
• Leder (1990), str. 77. i 82.
• Robinson (2003), str. 140.
• Fueck (2004), str. 10.
• Ghaly (2010), str. 199.
• Shuraydi (2014), str. 371. - ↑ Leder (1988), str. 78.
- ↑ Leder (1988), str. 69. i 72.
- ↑ 69,0 69,1 Haider (2011), str. 59.
- ↑ Vidi:
• Robinson (2003), str. 38.
• Rosenthal (2014), str. 913. - ↑ Vidi:
• Leder (1988), str. 69.
• Leder (1990), str. 75.
• Leder (1991), str. iv.
• Robinson (2003), str. 38.
• Rosenthal (2014), str. 913. - ↑ Leder (1988), str. 68.
- ↑ 73,0 73,1 Leder (1988), str. 67.
- ↑ Vidi:
• Leder (1988), str. 69.
• Robinson (2003), str. 38. - ↑ 75,0 75,1 75,2 Leder (1988), str. 80.
- ↑ Leder (1988), str. 75.
- ↑ Vidi:
• Leder (1988), str. 69-74.
• Robinson (2003), str. 38. - ↑ Vidi:
• Leder (1988), str. 79.
• Robinson (2003), str. 38. - ↑ Leder (1988), str. 69-70.
- ↑ 80,0 80,1 80,2 80,3 80,4 Ghaly (2010), str. 90.
- ↑ Haider (2011), str. 49-50. i 59.
- ↑ Leder (1990), str. 78.
- ↑ Bosworth (15.12.1988)
- ↑ Leder (1990), str. 75-77.
- ↑ Leder (1990), str. 96.
- (en) Bosworth, Clifford Edmund (15. decembra 1988). Balāḏorī. Encyclopædia Iranica. New York: Columbia University. Pristupljeno 12. marta 2019.
- (en) Fueck, Johann (2004). „1. The Role of Traditionalism in Islam”. u: Motzki, Harald. Ḥadīth: Origins and Developments. The Formation of the Classical Islamic World. 28. Aldershot; Burlington, Vermont: Ashgate Publishing. str. 3-26. DOI:10.4324/9781315253695-1. ISBN 9780860787044. OCLC 52357625.
- (en) Ghaly, Mohammed (2010). Islam and Disability: Perspectives in Theology and Jurisprudence. Routledge Islamic Studies Series. 11. London; New York: Routledge; Taylor & Francis. DOI:10.4324/9780203865088. ISBN 9780415547574. OCLC 311757177.
- (en) Haider, Najam (2011). „The Waṣiyya Of Abū Hāshim: The Impact Of Polemic In Premodern Muslim Historiography”. u: Ahmed, Asad Q.; Sadeghi, Behnam; Bonner, Michael. The Islamic Scholarly Tradition: Studies in History, Law, and Thought in Honor of Professor Michael Allan Cook. Islamic History and Civilization. 83. Leiden; Boston: Brill. str. 49-84. DOI:10.1163/ej.9789004194359.i-386.16. ISBN 9789004194359. OCLC 694172144.
- (en) Leder, Stefan (1988). „Authorship and Transmission in Unauthored Literature: The Akhbār Attributed to al-Haytham ibn 'Adī”. Oriens (Leiden: Brill) 31 (1): 67-81. DOI:10.1163/18778372-03101005. ISSN 0078-6527. OCLC 5547943854.
- (en) Leder, Stefan (1990). „Features of the Novel in Early Historiography: The Downfall of Xālid al-Qasrī”. Oriens (Leiden: Brill) 32 (1): 72-96. DOI:10.1163/18778372-03201005. ISSN 0078-6527. OCLC 5792008264.
- (de) Leder, Stefan (1991). Das Korpus al-Haitam ibn 'Adī (st. 207/822): Herkunft, Überlieferung, Gestalt früher Texte der aḫbār Literatur. Frankfurter Wissenschaftliche Beiträge: Kulturwissenschaftliche Reihe. 20. Frankfurt: Verlag Vittorio Klostermann. ISBN 9783465022831. OCLC 27400369.
- (en) Lewis, B.; Ménage, V. L.; Pellat, Ch.; Schacht, J, ur. (1986) [1971]. H – Iram. Encyclopaedia of Islam. 3 (N. izd.). Leiden: E. J. Brill. ISBN 9789004081185. ISSN 1573-3912. OCLC 835916511.
- Pellat, Charles. „al-Haytham b. ʿAdī al-Ṭāʾī”. str. 328. DOI:10.1163/1573-3912_islam_SIM_2839. OCLC 5862826561.
- (en) Madelung, Wilferd (1997). The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate. Cambridge, U.K.; New York: Cambridge University Press. DOI:10.1017/CBO9780511582042. ISBN 9780521561815. OCLC 33443482.
- (en) Robinson, Chase Frederick (2003). Islamic Historiography. Themes in Islamic History. Cambridge, U.K.; New York: Cambridge University Press. ISBN 9780521620819. OCLC 224096079.
- (en) Rosenthal, Franz (2014). „Muslim Social Values and Literary Criticism: Reflections on the Ḥadīth of Umm Zarʿ”. u: Gutas, Dimitri. Man versus Society in Medieval Islam. Brill Classics in Islam. 7. Leiden; Boston: Brill. str. 909-940. DOI:10.1163/9789004270893_016. ISBN 9789004270886. OCLC 6066940974.
- (en) Shuraydi, Hasan (2014). The Raven and the Falcon: Youth versus Old Age in Medieval Arabic Literature. Islamic History and Civilization. 107. Leiden; Boston: Brill. DOI:10.1163/9789004278950. ISBN 9789004271609. OCLC 879642508.
