Srpski narodno-crkveni sabori u Karlovačkoj mitropoliji
Srpski narodno-crkveni sabori u Karlovačkoj mitropoliji su predstavljali jednu od najvažnijih institucija Srba u Habzburškoj monarhiji.[1]
Srpski narodno-crkveni sabori u Karlovačkoj mitropoliji 1708 – 1910[uredi | uredi kod]
|
Održavanje sabora[uredi | uredi kod]
Prvi Srpski narodno-crkveni sabor, posle Sabora u Baji (1694), održan je 1708. y Manastiru Krušedolu, u cilju izbora novog arhiepiskopa. Sabor je otvorio izaslanik austrijskog cara, kao što su i sve tadašnje staleške sabore otvarali specijalni carski izaslanici ili opunomoćnici. Članovi ovoga Sabora bili su, uglavnom, crkveni velikodostojnici. Docnije je pravo otvaranja ovoga Sabora pripalo ugarskoj vladi, pošto se jurisdikcija Karlovačke mitropolije uglavnom prostirala u zemljama krune Sv. Stevana, najvećim delom u Habzburškoj Ugarskoj, a takođe i u Kraljevini Slavoniji, Kraljevini Hrvatskoj, Vojnoj krajini, Tamiškom Banatu i Kneževini Transilvaniji. Delom se jurisdikcija mitropolije prostirala i na Bukovinu. Tako su Srbi Karlovačke mitropolije, s jedne strane, bili zastupani u staleškim saborima Hrvatske i Slavonije i Ugarskom saboru, a s druge pak strane oni su imali i svoje narodno zastupništvo u Narodno-crkvenim saborima, koje je postajalo utoliko značajnije što je broj svetovnih članova toga Sabora više rastao.
Samo na prvih nekoliko Sabora preovlađivao je broj crkvenih lica nad brojem svetovnih. U docnijem vremenu ušlo je u praksu, a posle toga je bilo i ozakonjeno, da se pored arhiepiskopa, episkopa i sveštenstva, čiji je broj u svemu iznosio jednu trećinu članova, bira i dve trećine članova Sabora iz reda svetovnjaka. U tome vremenu određen je i stalan broj članova sabora, kao i način kako se biraju. Tako je na Narodno-crkveni sabor koji je 1749. održan došlo, uz 25 lica sveštenog čina, još i 25 krajiških oficira i 25 predstavnika građana i seljaka iz cele mitropolije. 1779. godine, jednom carskom Deklaratorijom, ta srazmera bila je ozakonjena i nije menjana sve do poslednjeg Sabora, samo što je 1871, posle ukidanja Vojne Krajine, bilo određeno da na mesto 25 krajiških oficira sam narod bira još 25 svojih pretstavnika. U toku prvih nekoliko decenija 18. veka članove ovih Sabora imenovali su sami arhiepiskopi i mitropoliti po svojim eparhijama, a oni su imenovali samo najuglednije bogate ljude, „bojare". Docnije je pravo izbora preneseno na ondašnja tri glavna staleža u srpskom narodu na području mitropolije. Po toj odredbi su posle toga vremena sveštenici, krajišnici i građani sa seljacima, svaki za sebe birali po 25 poslanika. Po izbornom redu koji je donesen 1871, taj način izbora bio je izmenjen tako što je bilo uređeno da oba staleža, sveštenički i svetovnjački, po naročito određenim izbornim srezovima i po tačno utvrđenom broju, po srazmeri duša u eparhijama, zajednički biraju svih 75 poslanika, od kojih 25 moraju biti sveštena lica, a 50 lica mogu biti pretstavnici svih društvenih redova.
Stalno sedište Srpskih narodnocrkvenih sabora postali su Sremski Karlovci, gde je bilo i glavno sedište mitropolije i arhiepiskopije, ali su Sabori, naročito u ranijim vremenima, održavani i u drugim mestima. Tako je Sabor iz 1649. održan u Baji, 1718. u Dalju, 1722. u Novom Sadu, 1790. u Temišvaru, 1708. i 1710. u Krušedolu a dva Sabora održana su i u Beogradu, 1730. i 1732. godine. Za više od dve stotine godina održano je u svemu 47 Srpskih narodno-crkvenih sabora, a poslednji je održan u maju 1910. godine u Sremskim Karlovcima. Od pomenutih 47 sabora njih devetnaest imalo je zadatak da bira arhiepiskopa i mitropolita karlovačkog, i to su bili izborni Sabori, dok su ostalih 28 Sabora bili privilegijalno-raspravni, razume se u okviru autonomije koju su imali, a često puta i van okvira te autonomije, jer su se Sabori bavili i raspravljanjem čisto političkih pitanja.
Od privilegijalno-raspravnih Sabora jedan od najvažnijih bio je onaj koji je 1769. godine održan u Sremskim Karlovcima. On je doneo nekoliko važnih zaključaka koji su, nešto docnije, poslužili kao osnova za Deklaratoriju koja je donesena 1779, a ta Deklaratorija je u stvari prvi narodno-crkveni ustav habzburških Srba. Po značaju, iza ovoga Sabora ne zaostaje ni Sabor koji je 1790. održan u Temišvaru, koji je imao čisto politički karakter i koji je Austriji poslužio kao adut u političkoj borbi sa Mađarima. Od interesa je pomenuti da je taj Sabor, uz 75 svojih redovnih članova, imao još i 25 članova Srba, „bojara" iz Ugarske, tako da je brojao u svemu 100 članova biranih iz svetovnih redova. Temišvarski sabor doneo je nekoliko važnih zaključaka u pogledu na potrebe srpske autonomije u Habzburškoj monarhiji, a sem toga tražio da ce, u smislu darovanih povlastica, odredi zasebna teritorija u Banatu za Srbe, kako bi se što bolje očuvali od tuđih i ponajviše mađarskih uticaja. Slične zaključke doneo je i najstariji Sabor koji je održan u Baji 1694. godine, koji se sastao po pozivu patrijarha Arsenija III Čarnojevića i srpskog podvojvode Jovana Monasterlije.
(Majska skupština 1848.)
Među značajnije političke Sabore spada, svakako, i Majska skupština koja je 1848. godine održana u Sremskim Karlovcima. Na toj skupštini donesen je zaključak da se povede borba sa Mađarima u cilju odbrane narodnih i crkvenih prava. To je, u stvari, bila jedna revolucionarna narodna skupština kojoj su prisustvovali ne samo Srbi iz Habzburške monarhije, nego i Srbi iz Kneževine Srbije, i ona je za srpskog vojvodu izabrala pukovnika Stevana Šupljikca, a karlovačkom arhiepiskopu i mitropolitu Josifu Rajačiću dala je zvanje patrijarha. Posle te znamenite skupštine, održan je još jedan, takođe politički važan, Sabor Srba iz Karlovačke mitropolije. To je bio sabor koji je 1861. u Sremskim Karlovcima, nakon ukidanja Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata 1860. godine, izneo zahteve da se obnovi Srpska Vojvodina, organizovana na nacionalnoj osnovi. To je bio akt čisto političke prirode, kome nije bilo suđeno da stupi na snagu jer je Austrija, posle postignutog sporazuma sa Mađarima, područje nekadašnjeg vojvodstva ostavila pod upravom Ugarske i ono pod ugarskom vlašću nije uživalo nikakav autonoman status.[2]
Politička organizacija[uredi | uredi kod]
Karlovačka mitropolija je pod svojom jurisdikcijom imala veliku teritoriju, koja se protezala od Hrvatske do Bukovine. Ova područja su, u političkom smislu, bila podeljena na više teritorija Habzburške monarhije. Sedište mitropolije, Sremski Karlovci, nalazilo se u sastavu Vojne krajine, a tokom revolucije iz 1848-1849. u sastavu Srpske Vojvodine, čije su proklamovane granice obuhvatale zapadni Banat, Bačku, Baranju i najveći deo Srema. Jedan deo tih prostora držala je Austrija pod svojom vlašću već od kraja 17. veka, izuzevši Banat i donji Srem koji su ostali pod turskom upravom i posle Karlovačkog mira koji je sklopljen 1699. godine. Ta dva područja su takođe pripala Austriji posle mira sklopljenog u Požarevcu 1718, a 1739, posle Beogradskog mira, reke Dunav i Sava su postale granica između dveju carevina, Osmanske i Habzburške, čime je i Karlovačka mitropolija prema Osmanskom carstvu dobila svoju definitivnu granicu. Na velikoj teritoriji te mitropolije živeo je, još od srednjeg veka, veliki broj Srba i drugih slovenskih plemena, a njihov broj se stalno povećavao dolaskom novih naseljenika koji su sa Balkana, povlačeći se ispred Turaka, naseljavali te krajeve po dozvoli austrijskih vlasti. U tome istorijskom procesu koji je dugo trajao, najvažnija je bila Velika seoba Srba pod pećkim patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem, poslednjih godina 17. veka. Ti doseljenici naseljeni su, gotovo isključivo, u granicama buduće Karlovačke mitropolije na čijoj su teritoriji, blagodareći privilegijama koje je kod cara Leopolda izradio patrijarh Čarnojević, imali versku a donekle i političku autonomiju koja je bila data ne samo Srbima koji su tada doseljeni, nego i Srbima starosedeocima. Otuda dolazi i činjenica da ce, u jednoj čisto crkveno-administrativnoj oblasti, u granicama Karlovačke mitropolije, razvijao i jedan politički život kome su, istina, ton davali karlovački mitropoliti i patrijarsi, ali i život u kome je sam narod, na osnovu svoje crkvene autonomije, mogao da rešava mnoga svoja unutrašnja čisto politička pitanja.
Prvu organizaciju pravoslavne crkve pod Habzburškom monarhijom izvršio je patrijarh Arsenije III Čarnojević. On nije imao nameru da se sa doseljenim narodom trajno naseli u tim krajevima, jer je verovao da će Austrija, pomoću srpskih izbeglica i Srba uopšte, uspeti da potisne Turke i oslobodi područja nekadašnje srednjovekovne Srbije. Radi toga je patrijarh Čarnojević tražeći od cara Leopolda privilegije za doseljene Srbe i za pravoslavnu crkvu, tražio ista prava i za Srbe starosedeoce i sve Srbe gde god ih ima u toj carevini. Privilegijom koju je dao car Leopold bilo je to pravo priznato svima Srbima, u svim krajevima u kojima žive. Te tada date privilegije bile su osnov narodnoj crkveno-političkoj i prosvetnoj samoupravi koju su imali Srbi u Karlovačkoj mitropoliji, i na osnovu njih, u užem ili širem opsegu, što je zavisilo od blagonaklonosti dvora i političkih prilika, razvijao se i politički život srpskog stanovništva tih krajeva.
Na osnovu te privilegije za arhiepiskopa mogao je da bude izabran samo Srbin, koga izabere Narodno-crkveni sabor. Arhiepiskop pak upravljao je crkveno-narodnim životom na osnovu starih običaja, a kako je patrijarh pod Turcima imao i neka svetovna prava nad Srbima, ta prava su mu bila data i tom carskom privilegijom. Na taj način narod je u oblasti ove mitropolije došao do svoje seoske i gradske samouprave, pa su Srbi u selima i varošima mogli živeti u svojim starim narodnim organizacijama, po svojim starim narodnim običajima, i pod upravom svojih narodnih vlasti, kneževa i drugih starešina, koje sami izaberu.
Te povlastice dale su osnovu za organizaciju narodno-crkvenog života kome su ton i propise davali Srpski narodno-crkveni sabori, jedna ustanova koja je proisticala iz okvira datih privilegija, koju su birali crkveni i svetovni staleži. Sabori su dakle bili jedna versko-politička autonomna ustanova, koja je trajala preko 200 godina i bila centar najboljeg dela svega kulturno-političkog rada u prostranim oblastima Karlovačke mitropolije.
Razume se da su Srpski narodno-crkveni sabori služili mitropolitima i arhiepiskopima kao snažan oslonac u odbrani narodnih prava i privilegija koje su vrlo često bile u opasnosti bilo od bečkih bilo od peštanskih vlastodržaca. Sa ovih sabora često su slate carevima tužbe i mnogobrojne deputacije kojima je uspevalo da povoljno reše mnogo važnih narodno-političkih i verskih pitanja. Protivno tome, državne vlasti su veoma često ometale rad i funkcije Sabora pa su čak i toliko uspele da među Srbima raspire borbu između višeg sveštenstva i građanskih slojeva, tako da je među njima povedena uporna borba za prevlast. Od toga vremena mnogi Srpski narodni crkveni sabori bili su više na štetu nego na korist i narodu i crkvi, a ta je borba učinila da su kasniji Sabori kod Srba u Habzburškoj monarhiji mnogo izgubili od svoga ranijeg značaja i važnosti.
Sabori, ukoliko su držani u sedištu mitropolije u Sremskim Karlovcima, održavani su u katedralnoj crkvi Sv. Nikole, a docnije u raznim drugim prostorijama, najviše u sali karlovačke gradske opštine. Tek krajem 19. veka sagrađen je u Karlovcima Narodni dom, sa naročitom saborskom dvoranom, u kojoj je održano nekoliko poslednjih Sabora.
Izbori za Srpski narodno-crkveni sabor u Sremskim Karlovcima, naročito oni iz poslednjeg perioda, imali su veliki politički značaj i postojećim srpskim političkim strankama davali mogućnost afirmacije. Tako je, na primer, na poslednjem Saboru, koji je održan 1910. godine u Sremskim Karlovcima, većinu imala Srpska samostalna stranka, dok je Narodna radikalna stranka bila u manjini.
Poslednji Srpski narodno-crkveni sabor Karlovačke mitropolije otvoren je 29. maja 1910. godine. Otvaranje čitanjem carevog reskripta izvršio je komesar ugarske vlade Julije Rohonji, ugarski državni sekretar koji je reskript pročitao na mađarskom jeziku. Tome Saboru bio je glavni zadatak da obnovi središnje narodno-crkvene autonomne vlasti, da izabere novi Saborski odbor, Mitropolitski crkveni savet i Narodni školski savet, da izvrši izbor glavnog školskog referenta i izvrši dopune nekih autonomnih odredaba. Sabor je u svemu održao 47 sednica ali su njegovi zaključci ostali neizvršeni jer je ugarska vlada našla za potrebno da suspenduje glavne odredbe autonomne uredbe motivišući taj korak time „što su Srpski narodno-crkveni sabori, posle 9 zakonskog članka od 1868. doneli neke uredbe koje su štetne po najviši kraljevski nadzor i krnje majestetska prava".[3]
Organi srpskih narodno-crkvenih sabora[uredi | uredi kod]
Srpski narodno crkveni sabori imali su i svoje organe čiji se delokrug da ovako odrediti:
- 1) Saborski odbor, koji je bio viša instancija za crkveno-administrativne poslove. Uz to njegovo je bilo pravo da priprema predloge za saborske rasprave, da obnaroduje i izvršuje saborske zaključke itd. Saborski odbor birao je sam Sabor, a njegov pretsednik bio je sam mitropolit, a docnije patrijarh. Članovi odbora bili su još jedan episkop, dva sveštenika i pet svetovnjaka, poslanika saborskih.
- 2) Mitropolijski crkveni savet sačinjavao je mitropolit sa 2 episkopa, tri sveštenika i tri svetovnjaka, a sastajao se više puta na godinu. Taj savet vršio je uglavnom one funkcije koje danas vrši Veliki duhovni sud.
- 3) Narodno-školski savet bio je vrhovna nadzorna vlast svih srpskih veroispovednih škola i ostalih prosvetnih ustanova. Taj savet se sastojao iz glavnog školskog referenta i šest lica koja je birao Sabor, a njegove funkcije su bile u staranju oko osnovne, srednjoškolske i više nastave i naobrazbe Srba u mitropoliji.
Srpski narodno-crkveni sabori imali su uz čisto verski i prosvetni karakter u okviru verske autonomije i politički karakter koji je bio od velikog značaja za Srbe u Karlovačkoj mitropoliji, a naročito za onaj njihov deo čiji pretstavnici nisu odlazili u daleko tolerantniji Hrvatski, već u Ugarski sabor. U okviru te autonomije, Srbi u Sremu i ostatku Vojvodine snažili su se moralno i materijalno; tim radom oni su pripremili čitav jedan kadar inteligencije koja je u obnovljenoj Srbiji, još od Karađorđeva vremena pa do osnivanja Velike škole u Beogradu i docnije, igrala jednu od najvažnijih kulturnih i političkih uloga; oni su, u tome istom okviru, uspeli da razviju veliku kulturnu, književnu, umetničku i naučnu delatnost čiji se sav značaj tek danas može pravilno oceniti. Naposletku, da nije bilo te autonomije koja je preko Sabora dobivala veći značaj nego što ga je stvarno imala, ne bi bilo ni Srpske Atine, ni onoga uticaja koje je to staro srpsko duhovno središte vršilo u najkritičnijim vremenima srpske nacionalne istorije.[4]
Vidi još[uredi | uredi kod]
- Narodne skupštine Srbije
- Veliki narodni zbor u Rumi
- Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji
- Skupština Autonomne Pokrajine Vojvodine